سلامت نیوز: یک متخصص آموزش سلامت با انتقاد از کم توجهی عمومی در جامعه و مسئولان به موضوع آموزش و پیشگیری از بیماری ها، بر لزوم توجه سیاستگزاران به اختصاص منابع به برنامه های اموزش و ارتقای سلامت تاکید کرد و نسبت به تحمیل هزینه های سرسام آور بیماری های غیرواگیر به نظام سلامت کشور هشدار داد و خواستار توجه اساسی سطوح مختلف به برنامه های اصلاح رفتارهای مغایر با سلامت شد.

دکتر شمس در گفت و گو با خبرنگار سلامت نیوز گفت:« مردم را از نظر سلامت و بیماری می توان در سه گروه اصلی و شش دسته فرعی جای داد: گروه اول افراد سالمی هستند که می توانند در دو دسته کوچک تر قرار بگیرند. طبقه ای که استعداد بیمار شدن را ندارند و دسته ای که مستعد ابتلا به بیماری هستند. گروه دوم بیماران هستند که در دو دسته قرار می گیرند: آنان که بیماری پنهان دارند و دسته ای که بیماری در آنها آشکار شده است. گروه سوم افرادی هستند که عوارض بیماری در آنها باعث ناتوانی شده است. در این گروه نیز دو دسته قابل تعریف است: افراد با عوارض قابل برگشت و کسانی که عوارض غیرقابل برگشت بیماری دارند..»

وی ادامه داد: « به عنوان مثال در زمینه بیماری های عروق کرونر، گروهی هستند که استعداد ابتلا به این بیماری ها را ندارند و از نظر ویژگی های ژنتیکی و رفتاری در معرض خطر بیماری های قلبی نیستند. گروه دوم کسانی هستند که استعداد مبتلا شدن به این بیماری ها را دارند. مثلا افرادی که زمینه خانوادگی مثبت دارند، یا ویژگی های بدنی یا رفتاری دارند که آنها را در معرض خطر ابتلا به این بیماری ها قرار می دهد. افراد چاق یا دارای اضافه وزن یا افرادی که عادت به مصرف نمک اضافی سر سفره دارند یا فعالیت بدنی منظم و کافی ندارند. نمک زیادی استفاده می کنند، در این دسته دوم قرار می گیرند.»

این کارشناس سلامت گفت:« دسته سوم کسانی هستند که بیمارهستند ولی علایم واضح بیماری در آنها بروز نکرده است. مثلا کسی که به علت خستگی زودرس به پزشک مراجعه می کند و پس از گرفتن نوار قلب، تشخیص داده می شود که مبتلا به بیماری عروق کرونر قلب است. دسته چهارم، افرادی هستند علایم آشکار بیماری عروق کرونر مانند درد شدید قفسه سینه دارند و باید تحت درمان قرار بگیرند. دسته پنجم گروهی هستند که به علت بیماری عروق کرونر قلب عوارضی پیدا کرده اند ولی این عوارض قابل برگشت است و با اقدامات توانبخشی می توانند به زندگی طبیعی خود بازگردند. دسته آخر افرادی هستند که بیماری عروق کرونر باعث نارسایی شدید قلب در آنها شده است و انها نمی توانند تا آخر عمر فعالیت شدید بدنی انجام دهند.»

نقش آموزش سلامت در نظام سلامت کشور
این عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی یاسوج با بیان اینکه حوزه آموزش سلامت برای تمام گروه های ششگانه فوق برنامه دارد، درباره نقش آموزش سلامت در نظام سلامت گفت:« برنامه های آموزش سلامت به گروه افراد سالم آموزش می دهد که چگونه خود را از ابتلا به بیماری محافظت کنند، به گروه بیماران آموزش می دهد که چه کارهایی انجام دهند تا بیماری در آنها زودتر تشخیص داده شود و یا پیشرفت بیماری کند شود و یا بهبود پیدا کنند و به گروه ناتوان ها کمک می کند تا عوارض بیماری را رفع نمایند و در صورت برگشت ناپذیر بودن این عوارض، آنان را برای سازگاری با وضعیت خود توانمند سازند.»

دکتر شمس تاکید کرد:« بنابراین آموزش سلامت رشته یا حرفه ای است که می تواند  هم برای افراد سالم، هم برای بیماران و هم برای افرادی که دچار عارضه بیماری شده اند، برنامه داشته باشد. »

چرا بیشتر بودجه ها صرف درمان می شود؟
این متخصص آموزش سلامت در پاسخ به اینکه چرا با وجود تقدم پیشگیری بر درمان، تنها 25 درصد منابع سلامت به امر پیشگیری اختصاص داده شده است و بقیه منابع صرف هزینه های درمانی شده است؛ گفت:«متاسفانه با وجود باور ظاهری همه افراد جامعه به شعار پیشگیری بهتر از درمان است، در عمل اتفاق دیگری می افتد. تصمیم گیرندگان نظام سلامت در سطوح ملی، استانی و شهرستانی، ناخواسته ترجیح می دهند انرژی و منابع خود را برای بیماران صرف کنند. با این موضوع که در مراکز درمانی لازم است برای بیماران کاری کنیم تا از درد و رنج رهایی یابند، تردیدی نیست. چون وضعیت او به گونه ای است که سخن گفتن از پیشگیری از شدت بیماری او کم نمی کند ولی ارزش قائل نشدن برای پیشگیری در مقایسه با درمان هیچ توجیه علمی و منطقی ندارد.»

دیدگاه درمان محور علت تبعیض ها در اختصاص منابع است
وی خاطرنشان کرد:«علت این تبعیض در اختصاص منابع را می توان در وجود دیدگاه درمان محور در جامعه ایرانی خلاصه کرد. این نگاه هم در بین مردم وجود دارد که تا بیمار نشوند برای سلامت خود خرج نمی کنند، و هم در بین افراد کلیدی جامعه که داشتن سی تی اسکن و ام آر آی و آزمایشگاه های فوق تخصصی را باارزش تر از وجود یک مرکز آموزشی و توانمندسازی خانواده ها برای مراقبت از سلامت خود می دانند. به باور من باید نگاه ها را تغییر دهیم و سلامت را آن گونه که کشورهای موفق در حوزه سلامت  تعریف کرده اند، بازتعریف کنیم.»

دکتر شمس افزود:« جالب تر اینکه همه می دانند که درمان پرخرج است و پیشگیری کم هزینه، ولی باز هم همه به دنبال تامین منابع برای تربیت و به کارگیری پزشکان فوق تخصص و  خرید و نصب دستگاه های فوق مدرن تشخیصی و تولید و توزیع داروهای فوق تخصصی هستند ولی کسی برای توانمندسازی و ترویج خودمراقبتی و گسترش رفتارهای سالم در جامعه حساسیتی ندارد.»

مردم تا بیمار نشوند سراغ رفتار پیشگیرانه نمی روند
وی ادامه داد:« متاسفانه مردم جامعه ما از برنامه های اصلاح رفتاری استقبال چندانی نمی کنند و وقتی برنامه هایی برای پیشگیری از بیماری ها طراحی می شود، تلاش زیادی لازم است تا آنان برای عمل به توصیه ها ترغیب شوند. این واقعیتی تلخ است که البته علل مختلفی دارد. مردم کشور ما تمایل دارند نتایج کاری را که انجام می دهند، در کمترین زمان ممکن ببینند و برنامه های پیشگیرانه نتایج زودرس ندارد. از طرف دیگر نگاه سنتی به سلامت، باعث شده تا مردم سلامت را تنها در تجویز دارو و بستری شدن در بیمارستان بدانند و حاضر به صرف وقت و انرژی برای اصلاح رفتارهای مرتبط با بیماری ها و پیشگیری از بروز ناخوشی ها نباشند. به این مساله تمایل واضح تصمیم گیرندگان جامعه برای پرداختن به درمان را هم اضافه کنیم. نتیجه مشخص است: مردم تا بیمار نشوند به سراغ رفتار پیشگیرانه نمی روند.»

دکتر شمس در مثالی چنین توضیح داد: « اگر به مردم بگوییم که استفاده از دهانشویه و نخ دندان در پیشگیری از پوسیدگی دندان ها موثر است و آنها باید به این دو رفتار عمل کنند، ممکن است بسیاری از آنها چون نتایج کوتاه مدت آن را نمی بینند از انجام آن شانه خالی کنند. همین افراد وقتی دچار درد دندان ناشی از پوسیدگی می شوند در اولین فرصت به دندانپزشک مراجعه می کنند. پس اهمیت رفتارهای پیشگیرانه در مقایسه با رفتارهای درمانی در مردم ما یکسان نیست.»

ضرورت بازبینی در روش های آموزش سلامت
وی تاکید کرد:« البته ممکن است بسیاری از برنامه های آموزش سلامت که در طی سال های گذشته برای عموم جامعه طراحی و اجرا شده از جذابیت کافی برخوردار نبوده اند تا مخاطبان را برای عمل به توصیه های پیشگیرانه ترغیب نمایند. بنابراین بازبینی در روش ها و شیوه های آموزش و اطلاع رسانی در حوزه سلامت نیز یک ضرورت است.»

این متخصص آموزش سلامت درباره اینکه وزارت بهداشت چه برنامه هایی برای پیشگیری داشته باشد تا بتواند موفق عمل کند؛ گفت:« وجود نظام شبکه بهداشت و درمان کشور ما که قدمتی نزدیک به سه دهه دارد و در این نظام، با وجود خانه های بهداشت و مراکز بهداشتی درمانی روستایی در روستاها، و پایگاه های بهداشتی و مراکز بهداشتی درمانی شهری در شهرها، به بسیاری از نیازهای سلامت جامعه پاسخ داده شده است.»

وی ادامه داد:« مشکل اصلی این است که بازبینی در نظام ارائه خدمات بهداشتی درمانی همگام با تغییرات اساسی در جامعه شهری و روستایی ما نبوده است و همین مساله باعث جداشدن بخشی از جامعه به ویژه ساکنان شهرها، از این سیستم شده است. به عبارت دیگر، بسیاری از مردم ساکن شهر ها و حتی روستاها، برای دریافت خدمات بهداشتی و درمانی مستقیما به سراغ پزشکان متخصص می روند و خدمات خود را از نظام درمان دولتی یا خصوصی به صورت مستقیم دریافت می کنند.»

دکتر شمس افزود:« به علاوه با ارتقای فرهنگ و سواد جامعه ایرانی، انتظار می رفت بخشی از این خدمات به صورت خودمراقبتی به خود افراد واگذار شود و آنان برای مرقبت از خود و نزدیکانشان توانمند شوند. پیش بینی گامی قبل از مراجعه به اولین سطح نظام بهداشتی درمانی با نام "خودمراقبتی" این مشکل را حل خواهد کرد.»

کم توجهی مسئولین گذشته به بحث پیشگیری
دکتر شمس با بیان اینکه در خودمراقبتی افراد معمولی و غیرمتخصص درجامعه رفتارهایی انجام می دهند که این رفتارها در فرایند مراقبت از خود و یا نزدیکان ما برای حفظ و ارتقای سلامت ما تاثیر داشته باشد؛ گفت:« متاسفانه در سال های گذشته کمتر به این موضوع توجه شده است و به نظر می رسد در دولت تدبیر و امید، باید هم و غم مسئولان وزارت بهداشت بر ترویج خودمراقبتی و توانمندسازی مردم برای محافظت از خود در برابر بیماری ها باشد.»

راهبرد خودمراقبتی، یک ضرورت در برنامه های آینده وزارت بهداشت
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی یاسوج خاطرنشان کرد:« البته خودمراقبتی متفاوت از خوددرمانی است. خودمراقبتی یعنی ما رفتارهایی انجام دهیم که مراقب باشیم بیمار نشویم یا اگر بیمار هستیم زودتر خوب شویم ویا اگر ناتوان هستیم عوارض بیماری ما زودتر بهبود پیدا کند. این کار تابع یکسری قوانین و چارچوب های علمی و مشخص است که به نظر می رسد دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت قرار است یکی از راهبردهای اساسی خود را برای بالا بردن سطح سلامت جامعه، ترویج این موضوع در نظام ارائه خدمات سلامت یعنی قبل از خانه های بهداشت و درخانواده ها مد نظر قرار دهد و اگر چنین شود می توانیم امیدوار باشیم وضعیت سلامت جامعه ما از آنچه که اکنون است بسیار بهتر شود.»

کاهش هزینه های درمان با خودمراقبتی
این متخصص آموزش سلامت تاکید کرد:« به نظر می رسد در نظام بهداشتی و درمان فعلی که تحت وزارت دکتر هاشمی و معاونت بهداشتی آن دکتر سیاری قرار است برای آن برنامه ریزی شود توجه به خودمراقبتی باید پررنگ تر باشد. ضمن اینکه وقتی افراد توانمند شدند که مراقب خود باشند هزینه های درمانی و هزینه های تشخیصی و نگهداری بیمار قطعا کاهش پیدا می کند که به نفع اقتصاد سلامت هم خواهد بود.»

جای خالی دستورالعمل های خودمراقبتی در کشور
این متخصص آموزش سلامت با اشاره به جای خالی دستورالعمل ها و مواد آموزشی برای آموزش خودمراقبتی در کشور ما ابراز امیدواری کرد:«امیدواریم مسئولین به تدوین این دستورالعمل ها برای مردم همت گمارند و امیدوارم مردمی داشته باشیم توانمند که مراقب سلامت خود باشند.»

هشت هزار میلیاردتومان، هزینه حوادث رانندگی در سال 1385
دکتر شمس با اشاره به هزینه های تصادفات ناشی از حوادث رانندگی در سال 85؛ گفت:« فقط در این سال بیش از 8 هزار میلیارد تومان هزینه های مستقیم و غیرمستقیم ناشی از تصادفات رانندگی در کشور ما بود که این رقم بیش از 5 درصد تولید ناخالص ملی کشور بود. تصور کنید این هزینه های هنگفت تنها با توانمند کردن مردم برای در پیش گرفتن رفتارهای پیشگیرانه از سوانح حوادث ترافیکی مثل بستن کمربند و نداشتن سرعت غیرمجاز، سبقت غیرمجاز و بقیه رفتارهای سالم رانندگی به راحتی قابل جلوگیری و یا کاهش است. مطالعات نشان می دهد که وضعیت بیماری های قلبی عروقی به عنوان مهمترین عامل مرگ در کشور از این حوادث هم بدتر است و می توان انتظار داشت هزینه های این گروه از بیماری ها چندبرابر باشد، در حالی که موارد متعددی از این بیماری ها قابل پیشگیری هستند.»

دکتر شمس تاکید کرد:« بخش عظیمی از بیماری های غیرواگیر قابل پیشگیری است و می توان مانع صرف هزینه های سرسام آور برای درمان بیماران مبتلا به آن شویم.»

بی توجهی به بحث آموزش بیمار در مراکز درمانی
وی همچنین با اشاره به اهمیت آموزش بیماران در مراکز درمانی گفت:« باید آموزش به بیمار را جزء وظایف نظام ارائه خدمات درمان تلقی کنیم. بیماران باید درباره نحوه استفاده از داروها، رفتارهایی که منجر به بهتر شدن بیماری آنها می شود و یا اجتناب از رفتارهایی که موجب تشدید بیماری آنها می شود؛ آموزش های لازم را دریافت کنند. متاسفانه در نظام بهداشتی و درمانی بخصوص بیمارستان ها و کلینیک ها کمتر به بحث آموزش بیمار می پردازیم و لازم است زیرساخت های مربوط به آموزش به بیمار توسط مسئولین در مراکز درمانی فراهم شود.»