سلامت نیوز: به گفته اهالی این منطقه اگر جریان آب از سرچشمه قطع شود، درکمتر از 10 روز آب این مناطق دوباره خشک می شود و به وضعیت گذشته بازمی گردد. اهالی منطقه می گویند حدود یک ماه پیش ، پای کوه خواجه تنها نمک های شور بازمانده از آب هامون قابل رویت بود اما اکنون آب به گونه ای پیشرفت کرده است که می توان از کنار کوه خواجه تا کیلومترها به سمت شمال قایقرانی کرد؛ البته اگر پشه ها وحشرات تازه وارد این منطقه اجازه دهند!

اگر به ارتفاعات کوه خواجه در 30 کیلومتری جنوب غرب شهر زابل بروید با صحنه ای کم نظیر مواجه می شوید که به گفته اهالی منطقه در18 سال گذشته سابقه نداشته است:" آب دریاچه هامون تا پای کوه خواجه پیشرفت کرده است"، وضعیتی که آخرین بار 18 سال پیش اتفاق افتاده و ازآن زمان به بعد به علت خشکسالی های پیاپی تکرار نشده است اما به دلیل بارندگی های مناسب در بالادست رودخانه هیرمند و پرشدن تک تک چاله های هامون اکنون آب تالاب به این منطقه رسیده است به طوری که اگر وضعیت اطراف کوه خواجه را در اوایل امسال با وضعیت فعلی آن مقایسه کنید تفاوت مشهودی را می توان مشاهده کرد. هامون اکنون سخاوتمند شده و با خود برکت و فراوانی را نیز به منطقه آورده است ، حال وقت آن است که برنامه ریزی درستی برای حفظ ماندگاری و استفاده بهینه و ذخیره سازی این منبع تجدید ناپذیر صورت گیرد،زیرا به گفته اهالی منطقه اگر آب هیرمند از سمت زابل کم شود دیری نخواهد پایید که دوباره کرانه های هامون به دلیل تبخیر آب و بر اثر بادهای 120 روزه سیستان به عقب برگردد و همچون گذشته باید ده ها کیلومتر بالاتر درهامون پوزک یا نزدیک مرز افغانستان ، آب هامون را جست وجو کرد.

خطر تبخیر آب
بیش از ۳۰ کیلومتر از زابل به سمت جنوب غرب پیش می رویم و آرام آرام به کرانه های کم عمق هامون می رسیم که این روزها به طور کم سابقه ای تا نزدیکی کوه خواجه پیشروی کرده است اما مسئله تبخیر آب به دلیل آفتاب مستقیم به حدی ملموس است که به گفته اهالی این منطقه اگر جریان آب از سرچشمه قطع شود، درکمتر از 10 روز آب این مناطق دوباره خشک می شود و به وضعیت گذشته بازمی گردد. اهالی منطقه می گویند حدود یک ماه پیش ، پای کوه خواجه تنها نمک های شور بازمانده از آب هامون قابل رویت بود اما اکنون آب به گونه ای پیشرفت کرده است که می توان از کنار کوه خواجه تا کیلومترها به سمت شمال قایقرانی کرد؛ البته اگر پشه ها وحشرات تازه وارد این منطقه اجازه دهند!وقتی برای قایقرانی و تهیه عکس آماده می شویم، عمق نیم تا یک متری آب در بعضی مناطق را می بینیم. در این سطح از آب قایق موتوری به راحتی می تواند در آب سرعت بگیرد. کار وکاسبی چند قایقران این منطقه نیز این روزها سکه شده است و از میان چند آلاچیق کنار کوه خواجه می توان برای آن ها مشتری پیدا کرد. البته صید و صیادی ماهی کپور هامون نیز جای خود را دارد وبچه ماهی های کوچک کپور با پولک های سفید رنگ خود توجه رهگذران را جلب می کنند.حال وقت این پرسش اساسی از مسئولان است که چه برنامه ای برای حفظ و بهره گیری مناسب از این موقعیت طلایی دارند؟

در ذخیره سازی آب عقب هستیم
دکتراحمد قرایی، رئیس پژوهشکده تالاب بین المللی هامون (متعلق به دانشگاه زابل و زیرمجموعه وزارت علوم) دراین باره می گوید:خوشبختانه آب با حجم خوبی وارد کشور شده است و با توجه به بیش از یک دهه خشکسالی توپوگرافی بستر تالاب با توجه به جابه جایی شن ریزه ها طی چندسال و پرشدن گودال ها تغییر کرده و شکل مسطحی را دربستر رودخانه به وجود آورده است و دراین شرایط برخی سازمان ها از برنامه ریزی برای ذخیره سازی این آب عقب هستند.

وی با بیان این که باید بررسی شود چه جاهایی برای ذخیره سازی آب بهتر است، می افزاید: بدون تعارف باید بگویم تا زمانی که بخواهد نظرات یکپارچه شود و کار جمعی مناسبی به وجود بیاید، مقداری عقب هستیم!

به گفته وی امروزه نظرها به صورت تجربی جمع آوری می شود درحالی که ما خواهان اظهارنظرها به صورت علمی هستیم و مقرر شده است دیدگاه های جهادکشاورزی، آب منطقه ای ومحیط زیست به دانشگاه و پژوهشگاه ارسال شود و دراین جا ارزیابی وبه لحاظ علمی بررسی و تایید شود.

دستور تخریب دایک ها توسط استانداری
دکترقرایی با بیان این که بین مرز ایران و افغانستان درگذشته پشته های شنی با عنوان دایک برای هدایت بهتر آب هیرمند ایجاد شده بود، می گوید: استاندار اعلام کرده که بعضی از دایک ها را تخریب کنید تا امکان ورود آب به هامون بیشتر شود.البته ممکن است تعدادی از قاچاقچیان از این مسئله منتفع شوند ولی سود کلی تخریب این دایک ها بیش از ضرر آن هاست.

به گفته وی زمین منطقه سیستان رسی است و امکان ذخیره آب خیلی وجود ندارد ونفوذ پذیری زمین کم است به همین دلیل ذخیره سازی را باید در جاهای عمیق تالاب با عمق بیش از 2.5 متر انجام دهیم.

وی می افزاید: تنها کاری که می توانیم بکنیم آن است که سطح تبخیر آب را کم کنیم که روش های مختلفی دارد، قبلا معتقد بودند که در چاه نیمه ها می توانند این کار را با استفاده از پوشش های فیزیکی و پلاستیکی انجام دهند که از نظر ما مردود است زیرا آب ورودی از افغانستان با غلظت 60 تا70 پی پی ام سولفات است و اگر دریک زمان طولانی آب درداخل چاه نیمه ها نیاید ، تا 800 پی پی ام سولفات را نیز اندازه گیری کرده ایم که نشان می دهد بستر سازنده چاه نیمه ها این قابلیت را دارد که سولفات را در آب حل کند.

آب به کانون های بحران هدایت شود
قرایی می گوید: ما این اقدام را دردستور کار استانداری قراردادیم که برای چاه نیمه چهارم نیز دستگاه پمپاژ تعبیه شود و آب برای مصارف کشاورزی و باغی قبل از خروج از حالت عادی خود استفاده شود. ما باید تا جایی که می توانستیم با استفاده ازتوپوگرافی بستر تالاب ، آب را با استفاده از شیب بستر تالاب به قسمت هایی که کانون بحران تشخیص داده شده، هدایت می کردیم تا این که در سایر جاها مثل دور کوه خواجه جمع شود.

وی می گوید: این کار انجام نشده است اما با تدبیری که در استانداری انجام گرفت مقرر شد تا سطح تراز نیم متر برنامه ریزی شود که با آب رایگان با کمک مردم پوشش های گیاهی در کانون های بحران ایجاد شود به طوری که اگر آب درآینده قطع شد ما تا چند سال خیالمان راحت باشد که حداقل بستر تثبیت شده است.

به گفته وی برخی از گیاهان مثل نی ها موجب تبخیر زیاد آب می شوند اما بستر تالاب را به خوبی حفظ می کنند.

بهره وری آبیاری درحد فاجعه !
غلامعلی کیخا،سرپرست بخش تحقیقات خاک و آب مرکزتحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی سیستان نیز برای مدیریت بهتر آب هیرمند در شرایط فعلی برنامه هایش را مطرح می کند، می گوید: باید بهره وری در ۲ بخش انتقال و توزیع آب افزایش یابد و با توجه به این که بخش کشاورزی بیشترین مصرف کننده آب است، باید بهره وری آب در مزرعه را افزایش دهیم.درمجموع بهره وری آبیاری منطقه کمتر از 25درصد است و این درواقع یک فاجعه برای منطقه سیستان به شمار می رود! ما از الان بایستی برنامه ریزی های جدی را در منطقه سیستان در دستور کار قرار دهیم.

وی می گوید: حدود کل آب منطقه سیستان از رودخانه هیرمند و به صورت مشخص از بالادست آن در افغانستان تامین می شود که بیش از 15 سال ورود آن به سیستان محدود شده است ودروضعیت فعلی آب های اخیر به صورت نامتناسب با نیاز بخش کشاورزی وارد ایران می شود، یعنی آبی که به تازگی قدری افزایش یافته است، بیشتر ناشی از تداوم بارندگی و قطعا برگرفته از تولید آب در بالادست در افغانستان است که به صورت رواناب و سیلاب وارد ایران شده است بنابراین باید برای مدیریت بهینه آن برنامه ریزی کرد.

«کیخا» با بیان این که برای بهبود بهره وری آب باید زیرساخت های لازم فراهم شود، می افزاید: با شبکه های ناقصی که در آب رسانی داریم و بیشتر آبیاری سنتی است. بنابراین مدیریت آب به ویژه در حوزه کشاورزی مطلوب نیست. اگر بخواهیم کشاورزی متکی به برنامه داشته باشیم، آب باید درمکان و زمان و به مقدار مورد نیازفراهم شود.هرکدام از این مولفه ها فراهم نباشد نمی توانیم کشاورزی پایداری را در منطقه داشته باشیم.

نیاز به فناوری مناسب انتقال و توزیع آب
این دانشجوی دکترا در رشته مهندسی آب با بیان این که در منطقه سیستان باید به سمت بهترین فناوری انتقال و توزیع آب برویم ، می افزاید: رودخانه سیستان از نظر آورد رسوبات بسیار پویا و دینامیک است و سالانه بیش از 7 میلیون تن رسوب همراه آب به داخل رودخانه منتقل می شود.الان نیز مشاهده می کنید که آب ورودی هیرمند گل آلود است بنابراین اجرای آبیاری تحت فشار با محدودیت هایی برای کشاورزی مواجه است.

به گفته کیخا آب هیرمند همیشه دراختیار کشاورزان نیست و اگر بخواهیم یک شبکه آبیاری تحت فشار را برای مزارع و باغ های منطقه دایر کنیم ، کشاورز باید هر۲ یا ۳ روز یک بار بتواند آب را با استفاده از این شبکه دریافت کند درحالی که اکنون به هیچ وجه این گونه نیست.

وی مدیریت متمرکز توزیع آب را نیز از دیگر دغدغه های موجود می داند و می افزاید: اگر بخواهیم کشاورزی رونق یابدو آبیاری جدید را در منطقه عملیاتی کنیم باید بر مدیریت متمرکز آب در درون چاه نیمه ها تکیه کنیم. ظرفیت های بسیار عظیمی برای ذخیره سازی آب در بخش کشاورزی ایجاد شده است و قادریم نیاز بخش کشاورزی را در درون چاه نیمه ها متمرکز کنیم و مازاد آن را به عرصه های زیست محیطی تخصیص دهیم.از چاه نیمه ها نیز باید سامانه های درست توزیع آب را طراحی کنیم،مشابه پروژه انتقال آب در سیستان که فازاول آن در منطقه زابل در سطح 6 هزار هکتار زمین زراعی ازسال 89 شروع شده است و از محل چاه نیمه ها آب را به صورت کم فشار درقالب یک مدار آبیاری مشخص نه فقط برای 6 هزار هکتار بلکه برای کل دشت سیستان تحویل کشاورز بدهیم.

از ظرفیت های سیستان استفاده نمی شود
امام جمعه زهک نیز با بیان این که استان سیستان و بلوچستان بیش از 177 هزار کیلومتر مربع وسعت دارد که بخش کوچکی از آن حدود15هزار کیلومتر شامل سیستان و حدود 7هزار کیلومتر مربع از آن شامل دریا و دشت سیستان می شود می گوید: متاسفانه ظرفیت ها و سرمایه ها و توان های سیستان فراوان است اما از آن استفاده و بهره برداری نمی شود یا ناشناخته مانده است یا تاکنون نتوانسته ایم استفاده لازم را ببریم.

به گفته وی خورشید، باد و آب از بهترین ظرفیت های منطقه سیستان است ، مرز نیز یک ظرفیت و فرصت است اما ازهیچ کدام از این ظرفیت ها نتوانسته ایم بهره ببریم و همه این ها برای ما یک عامل تهدید شده است. آن چیزی که برای مردم ما بغرنج است ، آن است که ظرفیت هایی مثل خورشید و باد را داریم که بهترین عرصه را برای استفاده از انرژی های نو به وجود می آورد و مرز بهترین فرصت برای مبادلات تجاری است و خاک و آب بسیار مغذی و خوبی برای کشاورزی داریم ، اما این ظرفیت ها و فرصت ها گاه تبدیل به تهدید می شود.

وی می گوید: کیفیت آب سیستان به حدی است که اگر بهتر از آب تهران نباشد دست کمی از آن ندارد، اما نتوانسته اند از این آب به خوبی استفاده کنند در نتیجه بیش از 90 درصد مردم در سیستان زیر خط فقرند.

امام جمعه زهک این مسئله را ناشی از سوء مدیریت می داند که البته بیشتر آن مربوط به افراد غیربومی می شود و می افزاید:هیچ وقت سیستانی خودش برای خودش تصمیم نگرفته است و همیشه دیگران برای آنان تصمیم گرفته اند.

پیگیری جداگانه حقابه هامون و هیرمند
امام جمعه زهک با بیان این که حقابه ایران از هیرمند باید در ۲ بخش هیرمند و هامون پی گیری شود، می گوید: حقابه هیرمند طبق تفاهم نامه که در سال 1325منعقد شده ، مشخص است وقرار شده ماهانه و درهرفصلی از سال میزان مشخصی آب به ایران داده شود که افغانستان هیچ وقت کامل به آن عمل نکرده است. حقابه سالانه ایران از هیرمند حدود 819 میلیون متر مکعب است که معادل 24 متر مکعب در ثانیه است و باید داده شود اما حقابه هامون جداست.

به گفته وی هامون یک تالاب بین المللی است و به هیچ وجه افغانستان حق ندارد جلوی ورود آب هیرمند به این تالاب را بگیردو سد ایجاد کند در حالی که ارتفاع سد کجکی مدتی است که افزایش یافته است و ذخیره آب درون آن از یک میلیارد و 800 میلیون متر مکعب به ۲ میلیارد و 800 میلیون متر مکعب رسیده است و حتی بالاتر از آن نیز سد کمالخان را ایجاد کرده اند که اگر فاز دوم آن اجرایی شود دیگر آبی به سیستان نمی رسد، خودشان هم گفته اند که این آب را به گود سد زره درمرز افغانستان و پاکستان هدایت می کنیم که دراین صورت هیچ کدام از ۲ کشور افغانستان و پاکستان سودی نمی بینند.

دکتر احمد قرایی، رئیس پژوهشکده تالاب بین المللی هامون، با یادآوری شکل گیری کارگروه احیای تالاب هامون در استانداری سیستان و بلوچستان: بخشی از بالا آمدن آب هامون به بارندگی های اخیر در افغانستان بر می گردد و بخشی نیز به سفر اخیر رئیس جمهور در ایام عید به افغانستان، که پس از آن مقرر شد هیئتی از افغانستان به ایران بیایند و موضوع بررسی شود که مقداری نیز در افزایش آب هیرمند تاثیر گذار بود.

به گفته وی افغان ها حقابه 820 میلیون متر مکعبی را برای ایران از هیرمند در نظر گرفته اند اما این رقم را طرف ایرانی به عنوان حقابه شرب مردم قبول دارد اما اگر قرار باشد برای تالاب تعریف شود با توجه به سطح تبخیری که معادل 4.7 متر در سال است، شاید به اندازه یک جرعه آب کوچک برای تالاب هم نشود. اگر قرار باشد تالاب به زیست خودش ادامه دهد سالانه به حدود 5 میلیون متر مکعب آب نیاز دارد تا تقریبا با میزان تبخیر برابری کند.وی می افزاید: اگر تبخیر 4.7 متر مکعبی در سطح تالاب که تقریبا 172 کیلومتر مربع است ضرب شود حجم عظیمی آب می شود که باید جبران شود.

دیپلماسی فعال حقابه
به گفته کیخا سرپرست بخش تحقیقات خاک و آب مرکزتحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی سیستان نیز ورود آب به ایران طی 15 سال گذشته سال به سال کاهش پیدا کرده است اما امسال به صورت کلی روند بهتری حاکم است، با این حال رودخانه هیرمند یک رودخانه بین المللی مشترک است که ما و افغانستان هریک حقوقی داریم و ما باید از طریق دیپلماسی فعال بخش آب حقوقمان را مطالبه کنیم.

وی با بیان این که حقوق ایران باید در دوبخش پی گیری شود، می افزاید: یک بخش مربوط به حقابه بخش کشاورزی از هیرمند است و دیگری حقابه تالاب بین المللی هامون است که بین ایران و افغانستان مشترک است و طی این سال ها آثار منفی نبود آب در تالاب و حرکت شن های روان علاوه بر آب منطقه سیستان ، خود افغانستان و پاکستان را تحت تاثیر قرار داده است و درنتیجه هر ۳ کشور ایران ، افغانستان و پاکستان از پایداری آب در هامون منتفع می شوند.

کیخا با اشاره به این که برای تداوم گرفتن حقابه بخش کشاورزی و تالاب ضرورتا باید دیپلماسی پیوسته و فعال آب را توسط دستگاه های مربوط دنبال کنیم، می گوید:ما ضمن این که حقوقمان را درمورد افزایش حقابه مطالبه می کنیم؛ باید برنامه داشته باشیم و بهبود مدیریت وبهره وری آب را دنبال کنیم.

به گفته وی به دلایلی نظیر کاهش تولید آب و میزان بارندگی دربالادست، شیطنت های کشورهای استعماری که در افغانستان مستقر هستند، سرمایه گذاری های خود کشور افغانستان در افزایش ذخیره سازی آب مثل افزایش ارتفاع تاج سد کجکی و برنامه ریزی های گسترش کشاورزی افقی، نادیده گرفتن مشترکات عمیق فرهنگی و تاریخی ونادیده گرفتن حقوق همسایگی که درسال هایی که افغانستان گرفتار بوده و هست همواره به عنوان میزبان از آنان حمایت کرده ایم ؛ درهر صورت به همین دلایل میزان انباشت پایه ورودی در طول این سال ها محدود شده است و آب های ورودی مثل آب های اخیر به صورت نامتناسب با نیاز بخش کشاورزی به صورت مکانی و زمانی وارد کشورمان می شود که باید برای استفاده درست و بهینه از آن برنامه ریزی مناسبی داشته باشیم.

منبع:روزنامه خراسان