سلامت نیوز: رییس جمهور از گرد و خاک به عنوان تروریسم یاد کرده است. اما گرد و خاک چه بلایی سر ما می آورد؟
«بخش عمده دیداری که با نخست وزیر عراق داشتیم به بحث ریزگردها اختصاص داشت. او مدام از تروریسم حرف می زد، اما من از ریزگردها می گفتم. گفتم ریزگردها هم نوعی تروریسم است.»
این بخشی مهم از سخنان رییس جمهور حسن روحانی در مراسم هفته جهانی محیط زیست بود که البته لابلای سخنان سیاسی او کمتر دیده شد.
مردمان غرب ایران علاوه بر آلودگی هوا در ماه هایی از سال گرد و خاک را هم به ریه ها می دهند. از حدود ۱۰ سال پیش این روند ادامه دارد. ترکیبی مرگبار و سرطان زا. یعنی تروریسم رسمی. اما همین روزها باید در انتظار ورود شدید گرد و خاک از عراق و سوریه به ایران باشیم؛ از دهه دوم خرداد.
گرد و خاک چیست؟
گرد و خاک یا ریزگرد به ذراتی بسیار کوچک و سبک با قطر کمتر از 5 میکرون اطلاق می شود که در اثر فرسایش بادی و بیابانزایی توسط باد تا مسافت بسیار طولانی جابجا می شود. از 4 دهه پیش تاکنون، پدیده گرد و خاک در مناطق وسیعی از جهان از جمله نواحی جنوب غرب آسیا، آسیای مرکزی، جنوب غرب آمریکای شمالی، شمال آفریقا و ... که کمربند گرد و غبار جهانی گفته می شود، به فراوانی دیده شده است.
باد عامل ایجاد کننده این پدیده است. گرد و خاکی که به ایران می رسد، در شمال خاورمیانه شکل می گیرد و باگذر از کوه های ترکیه و شمال عراق مانند قیفی به بیابان های عراق و سوریه سرازیر می شود و تا خلیج فارس و رسیدن به سطح آب های آزاد پیش می رود.
کانون های انتشار
الف. کانون های داخلی
یکی از کانون های تولید و انتشار گردوغبار در داخل کشور، پدیده بادی محلی- فصلی 120 روزه در استانهای جنوب شرق ایران(از جمله استان سیستان و بلوچستان) ودامنه های کوههای استان های خراسان جنوبی، خراسان رضوی و وجود دو کویر بزرگ در ایران(حاشیه استان های کرمان و یزد) و اراضی بیابانی در جنوب و جنوب غرب است. در ضمن فعالیت های عمرانی در سطح شهر(ساخت و ساز، تسطیح، گودبرداری و خاک ریزی) از جمله کانونهای محلی تولید و انتشار گردو غبار در سطح شهرها است.
ب. کانون های خارجی
از سال 1385 تاکنون منشاء های فرامرزی جدید اغلب نواحی غرب وجنوب غربی کشور را با فراوانی و شدت بیشتر تحت تاثیر قرار داده اند که منبع آنها کشور عراق و شرق سوریه است هر چند که مناطق دیگر از جمله بخش هایی از اردن، کویت و شمال عربستان نیز در ایجاد گرد و خاک بر روی ایران نقش دارند.
در ایران، منشأ اصلی ریزگرد، کویر‌ها و باتلاق‌های در حال خشک شدن عراق است. سه کشور ایران، عراق و عربستان به طور مشترک هزینه‌های تثبیت خاک در این اراضی را تأمین می‌کردند؛ تمام اراضی در فصل خاصی از سال مالچ‌پاشی می‌شد. مالچ نوعی فرآورده چسبنده نفتی است که برای تثبیت شن‌های روان در مناطق بیابانی از آن سود جسته می‌شود. جنگ عراق موجب فراموشی این کار و در نتیجه افزایش توفان‌های غبار در استان های غربی ایران، و سرانجام تقریبا در همه ایران شد.
ایران تلاش های زیادی کرده است که عراقی ها را مجاب کند کمی برای تثبیت خاک و بیابان هایشان کار کنند، اما آنها به دلیل مشکلاتی که دارند توسعه پایدار و توجه به مسائل زیست محیطی را در اولویت آخر گذاشته اند و به همین دلیل مشکلات زیادی در حوزه کشاورزی، حفاظت از تالابها و جنگلها و مسائل مرتبط با محیط زیست دارند. از سوی دیگر خشکسالی و کمبود آب دجله و فرات بعد از احداث سد آتاتورک توسط ترکیه نیز در افزایش روند گرد و غبار در ایران تاثیر گذار بوده است.
خشکسالی دهه ۸۰ ایران، کشاورزی سنتی و غیر روشمند، چرای بیش از حد دام، عدم استفاده از سیلاب‌ها همه دست به دست هم می‌دهند که زمین‌های بارور از میان رفته، و جای خود را به بیابان‌هایی جدید بدهند. پوشش گیاهی به‌ویژه گیاهان بومی مانند خار و خاشاک بیابانی، نقش بسیار مهمی را در تثبیت شن‌های روان و جلوگیری از تولید ریزگرد ایفا می‌کنند.
بدترین ورود گرد و خاک در سالیان اخیر
در نخستین روزهای تابستان ۸۸، ریزگرد، سوغات بادهای خشک بیابان های عراق و سوریه، ایران را به زیر پرده‌ای از گرد و غبار فرو برد. ماه بدر شب‌های نیمه تیر ۱۳۸۸ رنگ و روی عجیبی داشت این وضعیت آسمان در تهران و بسیاری از شهرهای مرکزی، جنوبی، و غربی ایران بود. در روز نیز خورشید، از پس لایه ریزدانه‌های مرتفع گرد و غبار، کم فروغ دیده می شد.
گرد و خاک معمولا ضخامتی کمتر از یک کیلومتر را در بر می گیرد و اگر هم خیلی شدید باشد، ضخامتش از یکی دو کیلومتر فراتر نمی‌رود؛ اما طوفان ریزگردی که در تابستان سال ۱۳۸۸ چند روزی زندگی عادی در ایران را مختل کرد، از کوههای مرتفع زاگرس و حتی البرز گذشت و کرانه‌های دریای خزر در گیلان را نیز تحت تأثیر قرار داد.
هجوم ریزگرد ۱۳۸۹
ریزگرد در سال ۸۹ نیز، همان‌طور که بسیاری پیش‌بینی می‌کردند، روی داد. اما این‌بار حتی از سال قبل هم شدیدتر بود. مناطق غربی ایران و به‌خصوص استان خوزستان، گرد و خاک را از همان روزهای آغازین سال ۸۹ دوباره تجربه کردند. اما طولی نکشید که دامنه نفوذ آن بسیار گسترش یافت، تا این‌که در اردیبهشت بیش‌از نیمی از ایران را دربرگرفت و در برخی مناطق نیز با بادهای شدید و باران گل توام شد. در ماه خرداد محدوده تحت سیطرهٔ امواج ریزگرد بازهم گسترش پیداکرد .
تاثیرات گرد و خاک بر سلامتی
مهمترین عوارض چنین توفانهایی، استرسهای تنفسی است که مردم و بسیاری از حیوانات و حتی گیاهان را در معرض خطر قرار می دهد. اکنون دانشمندان سازمان زمین شناسی آمریکا تائید کرده اند که ابرهای گرد و غباری که از آفریقا و خاورمیانه می آیند محتوی میکروبهایی هستند که می توانند سبب بروز بیماریهای مرگباری در انسانها، حیوانات و گیاهان شوند.
به گفته این محققان یک گرم از ذرات خاک این بیابان می تواند محتوی حدود یک میلیارد سلول باکتری باشد که همزمان با ایجاد این توفان همراه با این ذرات در سراسر زمین گسترده می شوند.
بیشترین اثراتی که گرد و غبار های اخیر روی انسان می گذارد در سیستم تنفسی و مخاط بینی و چشم انسان است. اثرات این پدیده در چشم به صورت خارش، سوزش، آب ریزش و افزایش حساسیت های ناحیه چشم و در بینی، حلق و گلو افزایش ترشحات دستگاه تنفسی فوقانی، نمود پیدا می کند.
این پدیده روی دستگاه تنفسی تحتانی و بیشتر در افرادی تأثیر می گذارد که دچار حساسیت های راه های تنفسی یا همان بیماری آسم هستند و در این افراد حالاتی نظیر تنگی نفس، سرفه، خس خس سینه مشاهده می شود.
گرد و غبارها در دراز مدت روی افردی که در معرض این پدیده قرار دارند گاهی به صورت بیماری انسداد مزمن مجاری تنفسی و همچنین چسبندگی ریه مشاهده می شود.
مطابق بررسی کارشناسان امر اگر ذرات معلق وارد ریه ها شوند و در آنجا باقی بمانند به چند طریق می توانند اثرات سمی خود را اعمال کنند. مطالعات نشان می دهد افزایش غلظت ذرات معلق در هوا می توانند در دراز مدت بیماری هایی همچون عفونت های دستگاه تنفسی، اختلالات قلبی، برونشیت و ... را به وجود بیاورند.
راه حل چیست؟
بسیاری مالچ پاشی را راه حل اصلی مبارزه با این پدیده می دانند اما برخی نیز راه های دیگری پیشنهاد می دهند، دکتر پرویز کردوانی، کویرشناس برای حل مسئله گرد و غبار در ایران و تثبیت خاک بیابان‌ها، پاشیدن ریگ را به جای مالچ پیشنهاد می‌کند: «مشکل مالچ آن است که بو دارد، زمین را سیاه می‌کند، ضریب حرارتی را بالا می‌برد و تمام منطقه را گرم‌تر می‌کند، حتی گیاهان را ممکن است بکشد و موجودات زنده را از بین ببرد. همچنین وقتی مالچ پاشیده شد، نمی‌توان روی آن رفت و آمد کرد. هزینه مالچ بالاست و به تکنولوژی پیشرفته نیاز دارد.»
کردوانی همچنین می گوید: «از نفت باید قیر تهیه کرد و بعد قیر را به مالچ تبدیل کرد. تبدیل قیر به مالچ هم بسیار سخت است، چون قیر در آب حل نمی‌شود. باید ۵۰ درصد آب، ۴۸ درصد قیر و ۲ درصد هم ماده‌ای که ترکیب آنها را تسهیل کند، با یکدیگر ترکیب شوند. همچنین ماشین‌های مالچ‌پاش به تکنولوژی خاصی نیاز دارند. تازه بر فرض که مالچ پاشیدیم، پنج سال بعد اثری از آن نیست. پس اگر ۲۵ یا ۳۰ سال دیگر نفت ما تمام شد و باز هم خواستیم از این روش استفاده کنیم، چه باید کرد؟»
او پیشنهاد می دهد که از ریگ استفاده شود: از طبیعت درس بگیریم. از یزد تا بافق و از نائین تا انارک، دشت‌هایی هست که ریگی‌ست و شدیدترین باد و باران نمی‌تواند در آن فرسایشی ایجاد کند. این بیابان‌ها را طبیعت با پاشیدن ریگ تثبیت کرده‌است.
تصاویر ماهواره ای ناسا از پدیده گرد و خاک سال 2009 در خاورمیانه
بر طبق گفته محققان رصدخانه زمین شناسی ناسا (Earth Observatory) ماه های جولای و آگوست گرمترین ماه ها در عراق هستند و دمای هوا می تواند به بیش از 120 درجه فارنهایت (48.88 درجه سانتیگراد) برسد.
توفان فصلی گرد و غبار صحرای آفریقا در سال 2009 به حدی شدید و گسترده بود که حتی به ایران و بسیاری دیگر از کشورهای خاورمیانه نیز رسید. توفان با این قدرت می تواند از طریق اقیانوس اطلس به آمریکا و از طریق اقیانوس آرام به چین و کره جنوبی نیز برسد.
دستگاه طیف نگار MODIS ناسا که روی ماهواره "آکوا" نصب شده است در 7 جولای 2009 (16 تیر) تصاویری از موقعیت این توفان را در کشورمان گرفته است که نشان می دهد توده ای از ذرات گرد و خاک بیشتر مناطق ایران به ویژه تهران را پوشانده است و پس از تهران شهرهای قم و اطفهان بیشترین میزان گرد و غبار را دارند. همچنین این ذرات خلیج فارس را در نوردیده است.
اما از سال ۸۹ به بعد گرد و خاک در فصل گرم یعنی از همین خرداد بیشتر استان های ایران را فرا می گیرد. تا حدی که برخی مواقع ۲۵ استان ایران گرفتار گرد و خاک می شوند.
نظر شما