سلامت نیوز: کمبود آب در روستاها که گهواره نگهداشت فرهنگ‌های غنی ایران زمین هستند منجر به افزایش مهاجرت به حاشیه‌های شهری می‌شود و همین موضوع باعث بروز آسیب‌ها و تبعات اجتماعی بعدی خواهد شد.
سالهاست دیگر خبری از کوزه‌هایی که لب چشمه پر می‌شد نیست و البته سال‌ها است کسی قدر آب را مانند گذشته نمی‌داند. تحمل همان رنج و سختی‌ها بود که آب را ارزشمند و مایه حیات ساخته بود اما امروز دسترسی آسان به آب، کار را به جایی رسانده که برای جوان تر‌ها سخت است بپذیرند مهیا کردن آب چه رنجی در بردارد. دکتر علیرضا شریفی یزدی جامعه شناس و پژوهشگر که در یک طرح تحقیقاتی با سازمان آب و فاضلاب شهر تهران همکاری می‌کند، اهمیت آب را از جوامع اولیه انسان تاکنون با ما به گفت‌وگو نشسته است.
چرا در گذشته شکل‌گیری تمدن‌ها وابسته به آب بود؟
تمدن بزرگی در تاریخ بشری وجود ندارد که در کنار یک مرکز آبی بزرگ شکل نگرفته باشد.
این تمدن‌ها از میان رود (بین‌النهرین) تا فرا رود (ماورالنهر) شکل گرفته بودند مانند تمدن مصر که در کنار رود نیل، اروپا در کنار رود سن، لندن در کنار رود تایمز و آلمان در کنار رود راین شکل گرفته است. شکل‌گیری این تمدن‌ها نشان دهنده این است که مدنیت بطور مستقیم با مقوله آب گره خورده و گویای این واقعیت است که در طول تاریخ بشریت ضمن اینکه آب به عنوان یک عنصر حیاتی و طبیعی مد نظر بوده بلکه به نوعی برای انسانها قداست نیز داشته است.
این قداست در چه اعمالی معنا پیدا می‌کند؟
انجام برخی از مراسم مربوط به ادیان مختلف که آب در آن نقشی تعیین‌کننده دارد یا دیدگاه دین مبین اسلام مبنی بر نشانه پاکی و طهارت و ارتباط مستقیم برخی از فرایض و آداب با آب مانند وضو گرفتن یا غسل کردن و مواردی از این دست گویای همین قداست است.
همواره ارتباط انسان با آب ماورایی بوده است و خواندن نماز باران یا اجرای برخی آیین‌های بومی ایرانی، حکایت از آن دارد که انسان برای دست یافتن به آب از خداوند، آسمان و ماوراء الطبیعه طلب کمک می‌کند چراکه از منظر همین ادیان و آیین‌ها، آب یک عنصر اهورایی و ماورایی است.
آیا نبودن آب یا محدود شدن این منبع حیاتی به فروپاشی تمدن‌ها می‌انجامد؟
لازم است خاطرنشان کنم از لحاظ تمدنی، در جای جای کشور ما که به هر دلیلی آب و منبع دسترسی به آن از بین رفته باشد، تمدن هم فرو پاشیده است. تمدن شهر سوخته نمونه بارز این موضوع است. مادامی که خشکسالی در این منطقه حاکم شد مدنیت آن نیز بر باد رفت یا حتی نمونه دیگری که با زمان حال فاصله چندانی ندارد و در دهه 30 یا 40 خشکسالی منطقه سیستان منجر به مهاجرت ساکنان آن به منطقه گلستان شد.
آیا می‌توان میان مقوله آب و حوزه جامعه شناختی ارتباط تأثیرگذاری در نظر گرفت؟
هسته مرکزی مطالعه جامعه شناسی فرهنگ است فرهنگ ارتباط مستقیم با آب دارد. از این رو به لحاظ جامعه شناسی، آب نه تنها به عنوان یک عنصر طبیعی بلکه به عنوان یک عنصر فرهنگی اجتماعی نیز حائز اهمیت است.
علاوه بر این به غیر از سالیان اخیر که شاهد شهرنشینی در کلانشهر‌ها هستیم و همین پدیده باعث شده تا ارتباط نسل نو با طبیعت بطور مستقیم قطع شود، در گذشته اهمیت آب بیش از امروز بوده است تا جایی که دانش اجدادمان اجازه می‌داد افراد خود را مکلف به صرفه‌جویی در مصرف آب می‌دانستند و این نشان دهنده وجود ارتباط میان این دو حوزه بوده است. از سوی دیگر رفتارهای فرهنگی و ارتباط با محیط اجتماعی اطراف براساس آب شکل می‌گیرد. به عنوان نمونه در مناطق کویری، ثروتمند بودن یک کشاورز برحسب متراژ زمین‌های کشاورزی در اختیارش سنجیده نمی‌شود بلکه ساعات بهره‌مندی از آب هر کشاورز، ملاک سنجش ثروتمندی او محسوب می‌شود، همین نمونه کافی است برای اینکه متوجه شویم اهمیت آب بر تشخص فردی و شکل‌گیری طبقه بندی اجتماعی افراد اثرگذار بوده است.
چه اتفاقی رخ داده است که ارزش آب در میان افراد جامعه مانند سابق نیست؟
در حال حاضر به لحاظ جامعه شناختی شرایط دگرگون شده است و لوله کشی آب مصرفی به یک عنصر در دسترس تبدیل شده که در هر موقعیت و شرایطی در اختیار افراد قرار دارد و از آنجا که نسل نو با مسیر تولید، تصفیه، پمپاژ و رسیدن آب به منازل آشنایی ندارند و شاهد تلاش گذشتگان برای دست پیدا کردن به آب نبوده اند آب را عنصری تمام نشدنی می‌پندارد و متأسفانه همین باعث می‌شود تا توجه به ارزشمند بودن آب آرام آرام از بین رود.
عمده‌ترین دلایل مصرف بی‌رویه آب در کشور چیست؟
سبکی که در 60 الی 70 سال اخیر در کشور ما ایجاد شده برخلاف آن روشی است که سایر کشورها از آن تبعیت می‌کنند. در کشورهای دیگر لوله کشی آب به دو صورت انجام می‌شود، یک لوله کشی مربوط به آب شرب و تأمین نیاز خوراکی و غذایی افراد است و نوع دیگر لوله کشی برای مصارف بهداشتی انجام می‌شود. عامل دیگر به ارزان بودن آب بر می‌گردد که این موضوع با هزینه‌ای که صرف سد سازی، کانال بندی و زیرساخت‌های انجام شده برای در اختیار قرار گرفتن آب می‌شود منافات دارد و بدیهی است معمولاً ارزان قیمت‌ها کم ارزش تلقی می‌شوند و در مورد هر آنچه که کم ارزش است صرفه‌جویی و دقت چندانی صورت نمی‌گیرد.
آیا مسئولان در هدر رفت آب سهیم نیستند؟
عامل دیگر صرفه‌جویی نکردن در مصرف آب از سوی افراد جامعه این است که دستگاههای ذیربط در این خصوص اقدامات شایان توجهی انجام نمی‌دهند و همین موضوع باعث کمرنگ شدن باور مردم می‌شود. طبق مطالعات اخیر، در بسیاری از پارک‌های تهران و سایر شهرها آبیاری از طریق آب شرب صورت می‌گیرد و مردم با دیدن این صحنه‌های ناشی از رسیدگی نادرست مسئولان دچار تعارض می‌شوند.
ضمن اینکه در برخی از شهرهای تهران قدمت زیر ساخت‌های آب و فاضلاب به 50 سال قبل باز می‌گردد که جمعیت 3 میلیون نفره آن زمان را پاسخگو بوده است و تا 5/4 میلیون نفر را پوشش می‌داد اما اکنون که جمعیت تهران با 2 تا 5/2 برابر افزایش رو به رو شده، این زیرساختها هیچ تغییری نکرده است و مسلماً کهنه و قدیمی بودن زیرساختها خسارت‌هایی را به دنبال خواهد داشت.
خسارت ناشی از کهنگی این زیرساختها به چه صورت است؟
در سطح دنیا متوسط استاندارد نشت آب از لوله‌های زیر زمینی معادل عددی بین 10 تا 12 درصد است و پذیرفته شده که به هر دلیلی این میزان نشت و هدر رفت وجود داشته باشد اما در حال حاضر بر اساس نظر کارشناسان مربوطه در کشور ما چیزی حدود 30 تا 35 درصد از آب تهران، از طریق نشتی‌های موجود خارج می‌شود چراکه زیرساخت‌های آب و فاضلاب کشورمان خسته و کهنه هستند و کشش جمعیت فعلی را ندارند و بهینه‌سازی زیرساختها برای جلوگیری از نشت آب اقدامی
ضروری است.
به این ترتیب آیا مردم گمان نمی‌کنند صرفه‌جویی آن‌ها بی‌فایده است؟
این یک تصور نادرست است زیرا اشتباهات این‌گونه دو سویه هستند و هم مردم و هم مسئولان باید به فکر چاره‌جویی و تلاش برای حفظ این عنصر حیاتی باشند.
اشتباهاتی که در حوزه ذخیره آب صورت می‌گیرد از چه قرار است؟
طی 30 سال اخیر افتخار مسئولان بر این بوده است که سد‌سازی و دانش آن را در کشور بومی ساخته‌اند در حالی که اشتباهات این حوزه، فاجعه زیست محیطی را به همراه خواهد داشت. در و اقع ساختن سد به تنهایی کفایت نمی‌کند و باید به تأسیسات بالا و پایین دستی مناسبی مجهز باشیم تا آب به‌درستی جمع‌آوری و در نهایت برای مصارف مختلف توزیع شود.
واقعیت این است که سد‌های ما به کاسه‌های بزرگ تبخیر تبدیل شده‌اند زیرا در گرمای فصل تابستان آب موجود در پشت سدها تخریب می‌شود و فاجعه‌های زیست محیطی را در اقصی نقاط کشور رقم می‌زند. در حالی که در زمینه اقدامات کلان کشور، سد‌سازی و هدایت آب نیاز به آمایش سرزمین وجود دارد. لازم است با تکمیل تأسیسات بالا دستی و فرو دستی به گونه‌ای اقدام شود که جبران کمبود‌ها انجام شود و خاطرنشان می‌شوم این کار توده مردم نیست بلکه لازم است دستگاههای متولی وارد عمل شوند.
با توجه به ارتباط آب و حوزه‌های اجتماعی، آیا ممکن است کمبود آب آسیب‌های اجتماعی را به دنبال داشته باشد؟
مقوله پر اهمیت آب که به یک بحث عمیق اجتماعی تبدیل شده است با تغییر آب و هوا و خشکسالی گره خورده است و یقین دارم در سالهای آینده شاهد تغییرات اجتماعی سنگینی در پراکندگی جغرافیایی کشور خواهیم بود.
برای نمونه کمبود آب در روستاها که گهواره نگهداشت فرهنگ‌های غنی ایران زمین هستند منجر به افزایش مهاجرت به حاشیه‌های شهری می‌شود و همین موضوع باعث بروز آسیب‌ها و تبعات اجتماعی بعدی خواهد شد. برای رهایی از این معضل باید برای مردم فرهنگ‌سازی شود که از آب چه موقع و چگونه استفاده کنند و در این راستا رسانه‌ها، نهاد آموزش و پرورش و سایر نهاد‌های ذیربط اقدامات مؤثری را به کار گیرند.
آیا تنها خانواده‌ها ملزم به صرفه‌جویی در مصرف آب هستند؟
خیر، فرهنگ استفاده از آب صرفاً برای مصارف شهری نیست بلکه در مصارف کشاورزی نیز باید صرفه‌جویی انجام شود.
واقعیت این است که بخش بزرگی از هدر رفت آب کشور، مرتبط با مصارف شهری یا خانگی نیست بلکه شیوه نادرست آبیاری در بخش کشاورزی که برخلاف سایر کشورها به شیوه غرقابی انجام می‌شود بنا به نظر کارشناسان، بیش از دو سوم هدر رفت آب را در کشور ما شامل می‌شود که در سالهای اخیر با وجود تبدیل به یک فاجعه شدن کم آبی، اقدام مثبت و کارساز برای این مسأله انجام نشده است. از این رو لازم است شیوه کشاورزی فعلی، به روش آبیاری مدرن امروزی تبدیل شود تا به این ترتیب بنا بر نظر کارشناسان امر تا میزان 90 درصد در مصرف آب صرفه‌جویی شده و به تولید لطمه‌ای وارد نشود.
منبع:روزنامه ایران
نظر شما