سلامت نیوز: در سنین نوجوانی 12 تا 18 ساله، حداکثر خواب مورد نیاز نوجوانان، 7 تا 9 ساعت است و معمولا در این سنین یکی از شکایات مهم والدین، کم‌خوابی یا بیخوابی در کودکان و نوجوانان است. این درحالی است که داشتن اطلاعات کافی از کمیت و کیفیت خواب طبیعی در سنین مختلف و همچنین کسب دانش در مورد بیماری‌ها می‌تواند راهگشای تشخیص و درمان به موقع و مناسب بیماری‌های مرتبط با خواب شود.

دکتر شبنم جلیلالقدر، متخصص کودکان و فلوشیپ خواب با بیان این مساله در گفت‌وگو با شفقنا زندگی گفت: «کودکان و نوجوانان یک دوم و سپس یکسوم زندگی خود را در خواب سپری میکنند و هر نوع اختلال در خواب طبیعی، میتواند با تاثیر جدی روی رشد، تکامل، عملکرد ذهنی و هوشی آنها همراه باشد. برای اینکه بتوانیم خواب طبیعی را از غیرطبیعی افتراق بدهیم نیازمند این است که بدانیم یک الگوی خواب طبیعی در سنین مختلف به چه شکل است. معمولا خواب مورد نیاز در سنین 3 تا 5 سالگی، حدود 11 تا 12 ساعت در شبانهروز است  و باید به این نکته توجه داشت که بیشتر کودکان پس از 4 سالگی به خواب بعدازظهر نیازی ندارند. کودکان دبستانی 6 تا 12 ساله هم به حدود 10 تا 11 ساعت خواب در طول شبانه‌روز نیاز دارند و خوابآلودگی طول روز در این سن، نشانه اغتشاش خواب است.»

تاثیر تغییرات هورمونی بر ساعت‌ خواب نوجوانان

وی با بیان اینکه تغییرات هورمونی می‌تواند ساعت خواب نوجوانان را برهم بزند، گفت: «در دوران بلوغ، تغییرات داخلی در ریتم سیر کادین و پروسه‌های هومئوستاتیک خواب و بیداری هر دو با هم ظاهر می‌شود. تغییرات بلوغ در این سن باعث تغییر فیزیولوژیک حداکثر 2ساعت در شروع خواب و تاخیر در بیدار شدن می‌شوند و نوجوانان به‌طور طبیعی تمایل به بیشتر بیدار ماندن دارند و ترجیح می‌دهند دیرتر به رختخواب بروند درحالی که مدارس و اجتماع با این تاخیر سیر کادین تطابق ندارد.»

این متخصص کودکان با اشاره به اینکه خواب ناکافی بیشترین تاثیر را بر رفتارهای نوجوانان دارد که متاسفانه اغلب آنها با این مشکل دست به گریبان هستند، اظهار داشت: «اغلب نوجوانان مدت زمان کوتاه‌تری نسبت به نیاز واقعی خود می‌خوابند و فاکتورهای محیطی، سبک زندگی، نیازهای اجتماعی مانند کار در منزل یا کار خارج از منزل در ساعت بعد از مدرسه، درس خواندن تا دیروقت در میزان خواب این سن اثر میگذارند. همه این عوامل در مجموع میتواند باعث خوابآلودگی در طول روز یا بدخلقی، کاهش تمرکز، کاهش کنترل رفتار و مهارتهای تحصیلی شوند. خواب ناکافی بیشترین تاثیر را بر رفتارهای نوجوانان دارد که متاسفانه اغلب آنها با این مشکل دست به گریبان هستند. این درحالی است که متاسفانه شاهد هم هستیم برخی از نوجوانان به دلیل نیاز به شببیداری برای کنکور از داروهای محرک مثل ریتالین استفاده میکنند درحالی که مصرف این داروها میتواند باعث اختلال در خواب شود.»

شایعترین اختلالات خواب در نوجوانان

در ادامه گفت‌وگو این فلوشیب خواب، به مهمترین علل بیخوابی در کودکان اشاره کرد و گفت: «وجود بیماری‌های جسمانی حاد یا مزمن، بیماری‌های مزمن غیرعفونی و انواع بیماری‌های عصبی و همچنین مصرف برخی داروها از جمله آنتی‌هیستامین، ضدتشنج، آنتی‌بیوتیک و داروهای خاص برای سرفه ، ابتلا به اختلالات روانی و رفتاریف ژنتیک و تیپ شخصیتی، ترس از خواب و اختلالات ریتم سیرکاردین بدن مانند سندروم فاز تاخیری خواب، سندروم فاز زودرس خواب می‌توانند از عوامل بهم ریختن الگوی خواب طبیعی باشند.»

افرادی که سندرم تاخیری خواب دارند شبها دیروقت به خواب میروند

وی با بیان اینکه ‌سندرم تاخیری در خواب، یکی از شایع‌ترین علل اختلالات خواب در نوجوانان است، توضیح داد: «معمولا افرادی که سندرم تاخیری خواب دارند شبها دیروقت به خواب میروند. این بیماران همیشه در ساعتهای ابتدایی شب کاملا سرحال هستند و هیچ نیازی به خواب نمیبینند و اگر الگوریتم خواب آنها را برای 2 هفته تحتنظر بگیریم، متوجه می‌شویم که از 2 صبح به بعد، خوابشان شروع میشود. در این بیماران اگر به هر دلیلی فرد مجبور شود از خواب بیدار شود، به طور معمول روز بعد، مدت زمان خواب کمی طولانیتر خواهد شد.»

جلیل‌القدر با بیان اینکه علایم این بیماری معمولا با هیچ‌یک از بیمارهای دیگر که باعث مشکل در شروع خواب یا خوابآلودگی طی روز میشود، قابل‌انطباق نیست، اظهار داشت:‌ »سندرم تاخیری در خواب دارای درجات مختلفی است که برحسب معیارهای متفاوت به دست میآید. مثلا اینکه ساعت شروع خواب و بیدار شدن در این افراد چه زمانی است؛ برخی از آنها 2 صبح یا 3 یا 4 صبح میخوابند و... معمولا یک خواب طبیعی برای آنها از ساعت 4 صبح به بعد شروع میشود و فرد تا ظهر میخوابد. بهطور کلی مدت زمان کل خواب در این افراد، متناسب با سن است البته زمان شروع خواب بسیار متفاوت خواهد بود. بد نیست بدانید این بیماران معمولا مشکلی در حفظ ممتد خواب بعد از شروع آن ندارد.»

دانشیار دانشگاه علوم پزشکی قزوین رعایت بهداشت خواب را از جمله اصلی‌ترین ارکان در درمان دانست و گفت:‌ »برای رفع این مشکل میتوان از درمانهای متعددی مثل نوردرمانی، کرونوتراپی تا دارو درمانی از جمله ملاتونین کمک گرفت. هرچند رعایت بهداشت خواب از جمله اصلی‌ترین ارکان درمان است.»

شیوع سندرم پای بیقرار در 25 درصد کودکان گزارش شده است

سندرم پای بیقرار، بیماری نورولوژیکی‌ دیگری است که بهراحتی خلق و خو و کیفیت زندگی و خواب فرد را تحتتاثیر قرار میدهد. این فلوشیپ خواب با بیان این نکته گفت: «سندرم پای‌بیقرار، یک حرکت ناگهانی در اندام است که تظاهرات غیرطبیعی آن ممکن است هنگام دراز کشیدن برای به خواب رفتن اذیتکننده باشند و حداکثر شدت آن هم زمانی است که فرد به خواب نزدیک میشود. شیوع سندرم پای بیقرار در 25 درصد کودکان گزارش شده و در 50 درصد موارد علائم متوسط تا شدید هستند. شیوع این اختلال در جمعیتهای خاص مثل بیماران مبتلا به بیماری مزمن کلیه و تحت دیالیز یا بیماران با کم‌خونی بالاتر است. در برخی خانواده‌ها سابقه ژنتیک وجود دارد.»

وی با توضیح اینکه معمولا این کودکان نیاز به احساس غیرارادی به حرکت دادن پا دارند و با حرکت اندامها، احساس بهتری به آنها دست میدهد، گفت: «علایم سندرم پای بیقرار بعدازظهر و شب تشدید میشود. گاهی ممکن است افراد مبتلا احساسات ناخوشایندی را توصیف کنند؛ مثلا کودکی بگوید «حس میکنم وقتی نشستم یا دراز کشیدم، مورچه یا حشرهای روی پام حرکت میکنه» یا ترجیح بدهد که شب‌ها فقط راه برود و نشیند.»

ارتباط نزدیکی بین سندرم پای بیقرار با کمبود آهن وجود دارد

جلیل‌القدر با اشاره به اینکه ارتباط نزدیکی بین سندرم پای بیقرار با کمبود آهن وجود دارد، توضیح داد:‌ «ارتباط نزدیکی بین ابتلا به سندرم پای بیقرار با سطح ذخیره آهن بدن یعنی فریتین خون کمتر از 45 میکروگرم در لیتر وجود دارد. بیشفعالی، اضطراب و افسردگی ارتباط نزدیکی با سندرم پای بیقرار دارد. 12 تا 35 درصد کودکان مبتلا به بیشفعالی، دچار سندرم پای بیقرار هستند.»

وی رعایت بهداشت خواب و داشتن عادت مناسب خواب، پرهیز از مصرف داروهای خاص مثل آنتیهیستامین، مواد کافئیندار، ضدافسردگی و... را در درمان این مشکل موثر دانست و گفت: «اگر هم سطح آهن بدن پایین باشد با تجویز آهن و در کنار آن ویتامین c درمان انجام میشود. درمان‌های تخصصی‌تر توسط پزشک انجام خواهد شد.»

اگر تعداد پرشهای کلیشه‌ای 5 بار یا بیش از آن در هر ساعت باشد، غیرطبیعی است

دانشیار دانشگاه علوم پزشکی قزوین در ادامه گفت‌وگو با بیان اینکه بیماریهای حرکتی دورهای پاها هم می‌تواند باعث اختلالات خواب شوند، گفت: «این اختلال ممکن است باعث افت واضح کیفیت خواب شود. این بیماری با اسپاسم یا پرش مکرر پاها در خواب همراه است و تنها اختلال حرکتی است که فقط هنگام خواب روی میدهد، به همین علت گاهی اختلال حرکت دورهای اندام طی خواب نیز نامیده میشود. اغلب این بیماری با سندرم پای بیقرار مرتبط دانسته میشود. شایعترین علامتی که به وسیله افراد مبتلا گزارش میشود،‌ حرکات اندامها نیست بلکه خواب بد شبانه و خوابآلودگی افراطی در طی روز است. این عارضه با تست پلیسومنوگرافی تشخیص داده میشود. معمولا در خواب پرشهای کلیشهای برای نیم تا 10 ثانیه به فواصل 15 تا 40 ثانیه صورت میگیرد که در جریان آن، فشارخون و ضربان قلب بالا میرود و بیمار اغلب دچار بیداریهای کوتاه شبانه میشود درحالی که از آن بیخبر است. اگر تعداد این پرشها 5 بار یا بیش از آن در هر ساعت باشد، غیرطبیعی است.»

برخورد با بیخوابی و کم‌خوابی

در سنین زیر 18 سال، سازمان غذا و داروی جهانی مصرف دارو را برای رفع بیخوابی در کودکان توصیه نمیکند

شبنم جلیل‌القدر با تاکید بر اینکه اگر برای این مشکلات اختلالات ارگانیک وجود داشت باید درمان شود، گفت: «گرفتن شرح حال از والدین کودک در مورد الگوی خواب و بیداری آنها و ارزیابی متوسط خواب روزانه، توجه به عوامل فردی، محیطی، پیشرفت تحصیلی و وضعیت تغذیه روزانه در درمان ضروری است. اگر برای این مشکلات اختلالات ارگانیک وجود داشت باید درمان شود. معمولا پزشک متخصص برای درمان اختلال خواب کودکان، احتمال وجود مسائل طبی، آلرژیها، سابقه مصرف داروها، عوامل رفتاری و وضعیتهایی که باعث ایجاد اختلال در کودک میشوند را بررسی میکند. و همه سعی پزشک پیدا کردن علت زمینه‌ای و درمان آن است.»

او درپایان با اشاره به اینکه در سنین زیر 18 سال، سازمان غذا و داروی جهانی مصرف دارو را برای رفع بیخوابی در کودکان توصیه نمیکند، توضیح داد: «از جمله مواردی که به خوب خوابیدن افراد کمک میکند و متاسفانه در کشور ما اهمیت چندانی به آن داده نمیشود، رعایت بهداشت خواب و الگوی منظم خواب و بیداری است. منظور از رعایت بهداشت خواب، خوردن شام سبک 2 ساعت قبل از خواب، پرهیز از نوشیدن چای و موادخوراکی حاوی کافئین هنگام شب، نخوابیدن در هنگام بعدازظهر، دوش گرفتن عصرگاهی، داشتن حداقل فعالیت فیزیکی در ساعات نزذیک به خواب، نور کم اتاق خواب و دمای مناسب بین 24-21 درجه سانتیگراد، احساس آرامش در مکانی که قرار است بخوابید، دوری از افکار نگرانکننده و استرسزا به خصوص پرهیز از کار یا بازی شبانگاهی  با کامپیوتر  و همچنین عدم مصرف داروهایی که منجر به بیخوابی میشود. تمامی این نکته‌ها از مواردی هستند که به خوب خوابیدن افراد کمک میکنند.»