سلامت نیوز: همچنان خبرها از بحران حکایت دارند؛ بحرانی که گریبان کشور را سفت چسبیده و خیال رها کردن هم ندارد. بحران آب را می‌گویم؛ بحرانی که مدتی است دغدغه بسیاری شده و خواب را بر چشمان عده‌ای حرام کرده است. در این شرایط و در میان اخباری که مستمر از بحرانی‌تر شدن بحران آبی در کشور و مناطق مختلف خبر می‌دهند هر از گاهی هم خبری از احتمال جریمه مشترکین پرمصرف، درخواست وزارت نیرو از مردم، تشویق مشترکین به مصرف بهینه آب منتشر می‌شود.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه آفتاب یزد، هرچند در سطح جامعه تاکید روی کم آبی بیشتر شده و بیلبوردهایی که حاوی مطالب درباره بحران کم‌آبی هستند در گوشه و کنار شهر به چشم می‌خورد اما باز هم دیدن افرادی که بی‌گدار آب را مصرف می‌کنند و برای مثال ساعت‌ها صدای شیر آب حمامشان به گوش می‌رسد یا یک وضو گرفتن چند ثانیه مصرف چند لیتر آب را به همراه دارد این سوال در ذهن نقش می‌بندد که چرا عده‌ای حاضر به صرفه‌جویی و مصرف بهینه آب نیستند در حالی که خوب می‌دانند بحران آب بر سر کشور سایه انداخته است. در این میان عده‌ای در پاسخ به این سوال بحث اعتراضات اجتماعی را پیش می‌کشند مبنی بر اینکه وقتی مردم می فهمند که برای مثال فقط در دولت نهم و دهم به ریاست محمود احمدی‌نژاد 75 میلیارد متر مکعب آب شیرین اضافی و بدون پشتوانه از منابع آب زیرزمینی کشور برداشته شده است و این حجم اضافه برداشت به اندازه بیش از دو برابر کل برداشت اضافی آب در 27 سال قبل از خودش بوده است، به نوعی بر سر لج می‌افتند و حاضر نیستند به خودشان سخت بگذرانند وقتی مسئولان به فکر نیستند؛ پس می‌توان به نوعی گفت عدم مصرف بهینه آب از سوی مردم نشان‌دهنده اعتراض اجتماعی است؛ موضوعی که شاید در درجه اول درست به نظر آید اما به اعتقاد یک جامعه شناس این موضوع شاید شامل تنها یک تا دو درصد مردم شود در حالی که مسئله اصلی فراتر از این تحلیل‌هاست. وی مشکل اصلی درباره بحران آب را متوجه مسئولان می‌داند نه مردم که حال با مصرف بهینه بحران کم آبی برطرف شود زیرا به گفته وی در درجه اول مدیریت منابع آب دست مردم نیست، برعهده مسئولان است و در درجه دوم اصلا مردم نمی‌دانند مصرف بهینه آب یعنی چه...
گفتگو با سید جواد میری، دانشیار حوزه جامعه‌شناسی و تاریخ ادیان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی را در ادامه می‌خوانید.
مردم نمی دانند مصرف بهینه یعنی چه!
سید جواد میری در ابتدا با بیان مقدمه ای گفت: زمانی که ما می خواهیم یک پدیده یا فعل اجتماعی را مورد مطالعه قرار دهیم نمی توانیم آن را فقط به یک عامل تقلیل دهیم، چرا که پدیده‌های اجتماعی برخلاف پدیده‌های فیزیکی یا شیمیایی تک بعدی یا تک عاملی نیستند بلکه عوامل و مولفه‌های مختلفی ساحت‌های مختلفی را در برمی گیرند. این جامعه‌شناس ادامه داد: وقتی که ما می خواهیم درباره موضوعی مثل آب، خشکسالی و کم آبی در ایران که از قدیم الایام یکی از دغدغه‌های مهم مردم در این فلات کهن ، آب بوده و اینکه آب را چگونه حفظ و نگهداری کنند که با وجود خشکسالی‌های متناوب ، با کمبود آب مقابله کنند، تنها با یک عامل مثلا اعتراض اجتماعی یا ... مواجه نیستیم.
وی در ادامه با بیان اینکه حال برای اینکه بفهمیم صرفه جویی نکردن در مصرف آب یک اعتراض اجتماعی است، نباید آن را به یک عامل تقلیل دهیم، اظهار کرد:همانطور که گفتم آب یک موضوع اجتماعی است تنها یک بعد ندارد و چند عاملی است. میری با تاکید بر اینکه اما پیش از اینکه بفهمیم عدم صرفه جویی نوعی اعتراض اجتماعی است باید به یک نکته اشاره کنم، خاطرنشان کرد: ابتدا باید این سوال را مطرح کنیم که اصلا مصرف بهینه یعنی چه؟ وقتی به مردم می گویند بهینه مصرف کنند واقعا خواسته مسئولان از مردم چیست، چون تا این موضوع مشخص و به صورت عینی و ملموس بازگو نشود اصلا مردم نمی دانند مصرف بهینه یعنی چه که حالا عده ای مصرف بهینه نکنند تا به نوعی به یک اعتراض اجتماعی دست بزنند. این جامعه شناس با بیان اینکه حتی شاید عده ای گمان کنند آب را بهینه مصرف می کنند در حالی که اینگونه نیست، گفت: برای مثال فردی که می خواهد ظرف بشوید، از کجا بداند مصرف بهینه در ظرف شستن دقیقا یعنی چه ؛ اینکه قطره قطره آب را باز کند یا سینک را پر از آب کند و همه ظرف‌ها را آنجا بشوید ، سپس آبکشی کند و... یا اینکه فردی که ماهی یکبار ماشینش را می شوید مصرف بهینه یعنی اینکه ماشینش را نشوید یا به کارواش ببرد یا ... چون این موضوع مشخص و تبیین نشده است کسی نمی داند مصرف بهینه یعنی چی یا کمتر کسی از این مسئله اطلاع دارد.
مسئله مصرف بهینه یا عدم مصرف بهینه آب نیست
این دانشیار حوزه اجتماعی درباره معضلات خشکسالی و کم آبی در کشور نیز گفت: مشکل دیگر مملکت ما در این زمینه فقط مسئله مصرف بهینه یا عدم مصرف بهینه نیست که با اطلاع از اعتراض‌های اجتماعی مردم بتوان مشکلات را حل کرد. معضل اصلی این است که آیا اصلا شهرهای ما متناسب با فلات ایران ساخته شده اند یا خیر؟آیا ساختمان سازی ما در شهری مثل یزد متناسب با آن اقلیم هست یا نه؟ وقتی در مناطقی مثل اصفهان و یزد بلوک‌های بزرگی ساخته می شود نشان می دهد اسلوب خانه سازی و شهرسازی در کشور ما رعایت نمی شود. میری افزود: پراکندگی جمعیت در گذشته برنامه ریزی شده نبود چون اصولا دولت‌ها در تمامی ارکان جامعه دخالت نداشتند در نتیجه پراکندگی جمعیت بر اساس ظرفیت تناسب‌های اقلیمی صورت می گرفت اما امروز دولت‌ها هستند که این ظرفیت را تعریف می کنند.این جامعه شناس ادامه داد: شهری مثل تهران که قرار بود بیش از 2 میلیون نفر جمعیت نداشته باشد، پیش بینی می شود در سال 1400 جمعیت‌اش به 22 میلیون نفر برسد در این شرایط مصرف بهینه آب آن هم با توجه به خشکسالی و بحران آبی که روز به روز بیشتر و وخیم تر می شود چه معنایی خواهد داشت؟! حتی اگر این جمعیت در تهران روزی یک قطره هم مصرف نکنند باز بحران آب پابرجا خواهد ماند.
مدیریت منابع آب دست مردم نیست برعهده مسئولان است
وی با بیان اینکه از این رو وقتی مسئولان درباره بحران آب و مسئله مصرف بهینه آب صحبت می کنند ، باید برای مردم تشریح کنند که دقیقا از مردم چه می خواهند، گفت: به عبارت دیگر مسئولان پیش از نیت خوانی مسائل اجتماعی و اینکه در مورد عدم مصرف بهینه آب نتیجه بگیرند مردم به نوعی لجبازی می کنند یا می خواهند به اعتراض اجتماعی دست بزنند، باید بدانند مدیریت منابع آب یا ذخیره سازی آب دست مردم نیست بلکه دست مسئولان و مدیران جامعه است.میری با بیان اینکه مشکل اصلی ما پیش از عدم مصرف بهینه آب در جامعه این است که مدیران و مسئولان جامعه هنوز خود تعبیری از مصرف بهینه آب ندارند تا آن را برای مردم هم بازگو کنند، اظهار کرد: مشکل دیگر ما این است که در هیچ کجای دنیا شما نمی بینید که آب آشامیدنی و سایر مصارف یکی باشد. در حالی که در ایران مسئولان سیستم شهرسازی را به گونه ای پیاده کرده اند که آبی که برای استحمام و آبیاری استفاده می شود همان آب آشامیدنی است.خب معلوم است اگر انگلستان و هلند هم با آن همه منابع آبی سیستم ما را داشتند دچار قحطی آب می شدند.
جای خالی مطالعات آینده‌نگرانه در برنامه‌ریزی مسئولان
میری تاکید کرد: یکی از جنبه‌های مطالعات آب ، مطالعات آینده نگرانه است . برای مثال اگر در مورد مسئله آب یا محیط زیست و اکوسیستم صحبت
می کنیم یک وضعیت موجود را می سنجیم ، یک وضعیت گذشته را در نظر می گیریم و یکی هم وضعیت 50 سال آینده را مورد ارزیابی قرار می دهیم.کسانی که امروز منابع آبی ایران را مدیریت می کنند آیا تا به حال برنامه ریزی‌های آینده نگرانه داشته اند؟ معلوم است خیر. به همین دلیل است که امروز به این روز افتاده ایم چون مسئولان 50 سال پیش اگر مطالعات آینده نگرانه داشتند برای امروز حتما برنامه ریزی می کردند. وی با بیان اینکه متاسفانه مسئولان ما دچار روزمرگی شده اند ، اظهار کرد: این موضوع ربطی به این دولت و آن دولت هم ندارد و یک مشکل و مسئله کلان و تمدنی است. یکی از مسائلی که باعث شد تمدن ایران به عنوان یک زیست بوم انسانی بتواند به وجود آید و رشد کند(7هزار تا 10 هزار سال پیش) این بود که توانستند این زیست بوم را حفظ کنند و مثلا قنات را ابداع کردند و چون می دانستند جزو معدود مناطقی از کشور مانند شمال ، سایر نقاط آبخیز نبوده و با کم آبی مواجه بوده اند. از این رو مسائلی را پیش بینی و امکاناتی را تعبیه کردند اما نسل‌های بعدی همه این مسائل را به هم ریختن و اینکه امروز به شرایط بحرانی رسیدیم.
کپی برداری به جای آینده پژوهی
وی با طرح این سوال که حال امروز مسئولان به لحاظ آینده نگرانه چه سیاست‌ها و راهکارهایی را تعبیه کرده اند، بیان کرد: تا آنجا که من اطلاع دارم اخبار و اطلاعات می گویند هیچ استراتژی تعبیه نشده است. در واقع به غیر از حوزه‌های امنیتی و نظامی و تا حدودی حوزه‌های مطالعات نانو در حوزه‌های دیگر هیچ آینده پژوهی وجود ندارد اگر هم باشد یک کپی برداری ساده است که آن را بومی سازی کرده ایم.این جامعه شناس افزود: این در حالی است که نمی توان هیچ آینده پژوهی درباره مثلا محیط زیست و آب ایران انجام دهید اما الگویمان آمریکایی یا انگلیسی باشد. اتفاقا باید بدترین سناریوها مثل مناطق خشک آفریقا یا عربستان را در نظر گرفت و سپس آینده پژوهی کرد که اگر طی 50 سال آینده وضعیت ایران مثل عربستان شد بدانیم چه باید بکنیم آن هم با رشد جمعیت کنونی.میری تاکید کرد: اصولا مسئولان اینگونه فکر می کنند تمدنی که توانست طی 10 هزار سال با کم آبی مقابله کند و طی 50 سال اخیر با سیل تخریب محیط زیست می تواند 50 سال دیگر دوام بیاورد و پابرجا بماند؟! یا اینکه 50 سال دیگر زیست بوم ایران چگونه خواهد بود؟ این در حالی است که مثلا در نروژ برای 200 سال دیگر هم برنامه ریزی دقیق کرده اند که اگر تخریب‌هایی که در حوزه محیط زیست در سطح جهان در حال وقوع است موجب نابودی بذر شود، از حالا اقدام به تشکیل یک باند از بذرهای سراسر دنیا کرده اند و آن را در قطب شمال تعبیه کرده اند تا در آن زمان بذرهای نابود شده را احیا کنند. با وجود اینکه این کشور امروز به لحاظ آب و محیط زیستی و منابع کشاورز ی هیچ مشکلی ندارد.
بحث اعتراض اجتماعی در پیش نیست
این دانشیار حوزه اجتماعی تاکید کرد: اما ما که در شرایط بحرانی هستیم حتی برای 5 سال دیگر هم برنامه ریزی نداریم . نتیجه اینکه تنها دچار شعارزدگی شده ایم ، برق اضافه خاموش ، در مصرف آب صرفه جویی کنید و...میری در پاسخ به اینکه با این حساب بحث اعتراض اجتماعی در پیش نیست و حتی اگر مردم صرفه‌جویی هم کنند باز بحران آبی کشور پابرجاست؟ اظهار کرد: بله. از سویی شاید بتوان گفت با توجه به الگوی محدود مصرف آب که در صدا و سیما پخش یا از سوی مسئولان هراز گاهی ابراز می‌شود، تنها یک درصد تا دو درصد تاثیرگذار است و تنها شاید یک تا دودصد از مردم باشند که از سر لجبازی نخواهند آب را بهینه مصرف کنند. نکته اصلی این است که ما سیاست‌گذاری‌هایی برای جلوگیری از تخریب منابع آبی نداریم.میری افزود: ببینید در حوزه آب دو عامل وجود دارد؛ یکی عامل انسانی و دیگری عامل طبیعی. عامل طبیعی شامل میزان بارش برف و باران و ... است. اما عامل مهمتر دیگر عامل انسانی است یعنی اینکه ما چقدر می‌توانیم با سیاست‌گذاری از تخریب منابع آبی و سفره‌های آب زیرزمینی جلوگیری کنیم. این موضوع هم برمی‌گردد به مسئله تکنولوژی‌های بهینه. مثلا اگر ما با تکنولوژی چینی به سراغ منابع آبی برویم حتما آنها را نابود می‌کنیم، چون چین محیط زیست خودش را نابود کرده است. درحالی که می‌توانیم از تکنولوژی سوئد یا از مدیریت منابع آبی و زیست محیطی نروژ بهره ببریم و اینگونه صددرصد می‌توانیم منابع آبی‌مان را به گونه‌ای سیاست‌گذاری کنیم که لااقل تخریب نشوند. مثل مسئله بیابان زایی در ایران که می‌توان لااقل جلو پیشروی آن را بگیریم و علم و تکنولوژی آن هم وجود دارد و دیگر جای بهانه‌ای وجود ندارد.
این جامعه‌شناس با تاکید بر اینکه توقع ما از مسئولان این نیست که ایران را پرباران یا کویر را به جنگل تبدیل کنند، گفت: لااقل مسئولان می‌توانند جلو پیشروی بیابان یا کم آبی را بگیرند. این موضوع نیز مستلزم این است که بین عوامل طبیعی و انسانی تفکیکی قائل شویم.میری در بیان عوامل انسانی نیز گفت: عوامل انسانی هم خود به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ عوامل سیاست‌گذار و عواملی که تکنولوژی‌های روز دنیا را بررسی و مورد مطالعه قرار می‌دهند که به جای آنکه چین و روش‌های مخرب چین را برگزینیم به سراغ کشورهایی برویم که تکنولوژی‌های مفید دارند مثل ژاپن، سوئد و ... تکنولوژی هم مسئله ای دست نایافتنی نیست بلکه به راحتی می‌توان آن را خرید.دانشیار حوزه اجتماعی تاکید کرد: از سوی دیگر مسئله محیط زیست موضوعی نیست که یک کشور بتواند به تنهایی از پس مشکلاتش بربیاید.
زنگ خطر مهاجرت معکوس در ایران
وی با بیان اینکه به ضرس قاطع می‌گویم باید منتظر یک مهاجرت معکوس در ایران باشیم، اظهار کرد: حدود 5 هزار سال پیش مهاجرت آریایی‌ها یا ایرانی‌ها از مناطق آسیای مرکزی به سمت ایران اتفاق افتاد؛ از منطقه قزاقستان امروزی وارد فلات ایران شدند. عده‌ای به هند رفتند و عده‌ای به اروپا. این اتفاق دور از ذهن نخواهد بود که دوباره شاهد مهاجرت وارونه از ایران باشیم.وی افزود: پیشتر اکثر مهاجرت‌ها از ایران علمی و تجاری یا براساس سلایق شخصی بوده است و هنوز مهاجرت‌های محیط زیستی اتفاق نیفتاده است. ولی این نوع مهاجرت نیز تا 50 سال بعد حتما پیش خواهد آمد و موجب می‌شود در کوتاه مدت یک فلات خالی از سکنه شود همان طور که این موضوع در ابعاد کوچکتری امروز در کشور ما در حال وقوع است. مثلا در عرض چند سال ناگهان یک روستا خالی از سکنه می‌شود آن هم به دلیل نبود آب و اکوسیستم دیگر توانایی و ظرفیت نگهداری از یک جمعیت هرچند کم را ندارد. این جامعه شناس با تاکید بر اینکه با رویکرد ناقص و غلطی هم که در کشور ما در راستای تخریب محیط زیست در پیش گرفته شده، مهاجرت معکوس و عظیم از ایران دور از انتظار نیست، گفت: حتی ممکن است به جای 50 سال 20 سال دیگر این اتفاق بیفتد.
جنگ بر سر آب؛ پیش‌بینی مشترک استراتژیست‌های نظامی و امنیتی. میری درباره جنگ بر سر آب نیز گفت: تمامی استراتژیست‌های نظامی و امنیتی جهان متفق‌القول‌اند که جنگ‌های آینده به ویژه در مناطق خاورمیانه و آفریقایی جنگ بر سر نفت و انرژی و توسعه اراضی نخواهد بود بلکه جنگ بر سر آب است چون محیط زیست به گونه وخیمی تخریب شده و منابع آبی و محیط زیست ظرفیت حفظ بشر را نخواهد داشت و این موضوع سرآغاز جنگ‌های بیشماری خواهد شد. در ایران نیز زمزمه این مسائل قابل شنیدن است ولی همان طور که گفتم چون نگاه کلان و آینده نگرانه وجود ندارد و ما دچار روزمرگی هستیم تاکید هزار باره بر این موضوعات تاثیری ندارد. درست مثل بیماری که پزشکان نمی‌توانند جلو پیشروی‌اش را بگیرند و فقط به آن مورفین و مسکن تزریق می‌کنند که تنها درد را احساس نکند. میری در بیان راهکارها نیز گفت: مصرف بهینه باید تعریفی داشته باشد، زیرساخت‌های آن فراهم باشد و هزینه اینکه فردی مصرف بهینه نکند هم بالا باشد. اینکه راهنمایی و رانندگی دائما شعار دهد درست رانندگی کنید ولی وقتی خلاف کردن در رانندگی هزینه‌ای نداشته باشد، مسلما فرد خلاف می‌کند و به خلافش ادامه می‌دهد تا اینکه یکبار خلاف کند و یک هفته ماشین‌اش توقیف شود.این موضوع درباره مصرف بهینه آب نیز صادق است.اینکه دائما وزارت نیرو هشدار می‌دهد آب مشترکین پرمصرف قطع می‌شود یا ... سیاست‌گذاری کلان نیست.
نگرانی بدنه جامعه آکادمیک از بحران آب تنها به دلیل دغدغه شخصی
میری با تاکید بر علل نبود سیاست کلان نیز گفت: مسئولان ما هم به سیاست‌گذاری کلان باور ندارند چون مطالعه‌ای هم در این زمینه ندارند. بدنه جامعه آکادمیک ما اگر نگران بحران آب و محیط زیست است مثل پروفسور کردوانی پدر کویرشناسی به دلیل ذوق و سلیقه و دغدغه شخصی خودشان است وگرنه حکومت و مدیریت کلان نظام به این افراد توجه واقعی ندارد یا از نظرات و ایده‌هایشان حمایتی نمی‌کند.وی با اشاره به هرم نیازهای مازلو افزود: در هرم نیازهای مازلو، اولین نیازهای اساسی بشر آب و مواد غذایی است. زیرا تا وقتی آب و هوا وجود نداشته باشد چه کسی می تواند از علم و تمدن صحبت کند. این درحالی است که جامعه ما امروز هم به لحاظ آب و هم به لحاظ هوا با بحران مواجه است و با این وجود کمترین آینده نگری درباره آنها وجود ندارد و اصلا در مطالعات آینده پژوهی خود آنها را لحاظ نکرده‌ایم. وی افزود: مسئولان کشور باید ابتدا به این موضوع بپردازند که آیا 5 یا 50 یا 5 هزار سال دیگر تمدنی به نام ایران وجود دارد که از حالا به فکر بحث‌های دیگر باشیم؟ اما آن قدر گرفتار روزمرگی و مسائل سیاسی هستند که اصلا محیط زیست را فراموش کرده‌اند و اصلا برایشان به عنوان یک معضل مطرح نیست. درحالی که امروز در کشورهای اروپایی و آمریکایی برای مقایسه دو دولت، به این نکته توجه می‌کنند که هر دولت چقدر دغدغه زیست محیطی داشته یا چقدر توانسته به خواسته‌های محیط زیستی جامه عمل بپوشاند. درحالی که اصلا ما وزارتخانه‌ای برای محیط زیست نداریم و توقع داریم سازمان محیط زیست یا خانم ابتکار معجزه کند. میری با بیان اینکه این درحالی است که در موقعیت اقلیمی مثل ایران هیچ موضوعی مهمتر از محیط زیست نیست، گفت: چون اگر محیط زیست نابود شود دیگر نه اقتصادی هست نه فرهنگی، نه نفتی و نه هیچ چیز دیگری.ما زمین را از گذشتگان به ارث نبرده‌ایم بلکه آن را از آیندگان امانت گرفته‌ایم. این جامعه شناس تاکید کرد: از سوی دیگر مسئولان باید بدانند به قول یک ضرب المثل سرخ‌پوستی ما زمین را از گذشتگان به ارث نبرده‌ایم بلکه آن را از آیندگان امانت گرفته‌ایم پس فقط نباید به این فکر کرد که تا زمانی که من در ایران مسئولم آب باشد، بعد از من دیگر به من ارتباطی ندارد، طرز تفکری که متاسفانه در جامعه ما و در بین مسئولان حکمفرماست.
سکولار واقعی کسی است که زمین‌خواری می کند
وی با اشاره به سوره یس- آیه 33 نیز گفت: طبق این آیه یک نشانه خداوند این است که زمین مرده را زنده می‌کند و از آن داند که قوت و روزی مردم است را می‌رویاند. این آیه نکته جالبی دارد؛ اینکه زمین یا محیط زیست یک آیه خداوندی است تا انسان به آفرینش و جهان خلقت و پروردگار ایمان بیاورد حال کسانی که محیط زیست را تخریب می‌کنند فقط رزق و روزی مردم را نابود نکرده‌اند بلکه از نظر دینی آیه و نشانه وجود خالق را پاک می‌کنند. وقتی ما صحبت از سکولاریسم می‌کنیم همه حواس‌ها به سیاست جلب می‌شود و اینکه سکولار کسی است که دین را از سیاست جدا بداند اتفاقا آن نمونه کوچکی از سکولاریسم است. سکولاریسم واقعی این است که آیه و نشانه‌های خداوند و معنویت روی زمین را پاک کنیم. به عبارت بهتر یعنی راه رسیدن به خداوند و خودآگاهی را پاک کرده‌ایم. میری اظهار کرد: نکته تاسف بارتر این است که این سیاست سکولاریسمی در مملکتی اسلامی درحال اجرا شدن است. کسانی که با محیط زیست و اکوسیستم رفتار تخریبی دارند یا زمین خواری می‌کنند و زمین کشاورزی را به ساختمان تبدیل می‌کنند و ... که در نهایت سود مادی ببرند آیه‌های خداوند را از بین می‌برند. اینها نشانه ظهور سکولاریسم آن هم از نوع بسیار شدید و عمیق‌اش است که انسان را مسخ می‌کند.
نظر شما