مهران ستاره، جراح و متخصص ارتوپدی كه پوكی استخوان را به دلیل عدم وجود درد و هرگونه علائم هشدار دهنده‌، قاتل خاموش می‌نامد، این عارضه را كاهش دانسیته یا تراكم استخوان تعریف كرده و اظهار می‌كند: افزایش سن، عدم تحرك، یائسگی، رژیم غذایی فاقد پروتئین و كلسیم، مصرف برخی داروها، عدم تماس با نور خورشید به ویژه در مناطق سردسیر و نیز زمینه‌های ارثی و عوامل ژنتیكی، از جمله عوامل موثر در پیشرفت و تسریع كاهش تراكم استخوان است.

ژیلا امینی، فیزیوتراپ هم داروهای ضدانعقاد خون نظیر هپارین، ضد تشنج مثل فنتوئین، داروهای ادرارآور، مصرف طولانی مدت مسكن‌ها، اختلالات هورمونی نظیر كم كاری و پركاری تیروئید و ابتلا به دیابت را در بروز پوكی استخوان موثر می داند.

ستار غانمی فرد كه پژوهش‌هایی در خصوص تغذیه دانش آموزان و دانشجویان داشته، كمبود كلسیم را یكی از اصلی‌ترین عوامل ابتلا به پوكی استخوان می داند و می گوید: كاهش استروژن، مصرف سیگار و الكل و برخی بیماری‌ها نیز در كاهش توده استخوانی موثر است.

منابع كلسیم

غانمی فرد، شیر كم چرب، ماست بدون چربی، پنیر، دانه خردل، كلم پیچ، كنسرو ماهی آزاد با استخوان و نیز ساردین با استخوان، گل كلم، برگ كلم و برگ شلغم را از جمله منابع غذایی غنی از كلسیم دانسته و اضافه می‌كند: انواع مواد خوراكی نظیر سیب زمینی، كدو، نخود، صیفی جات و ریشه بعضی از این مواد نیز منبع مناسبی برای تامین كلسیم هستند.

این پژوهشگر تغذیه با ذكر این مطلب كه حبوبات نیز منبع خوبی برای كلسیم هستند، اظهار می‌كند: مقدار كلسیم جذب شده از حبوبات به خاطر اسید فیتیك موجود در آنها كم است.

غانمی فرد، لبنیات پرچرب مانند خامه و پنیر چرب را حاوی كلسیم كمتری می‌داند و توصیه می‌كند: از خوردن غذاهای پرچرب پرهیز شود؛ چرا كه وجود چربی در غذا باعث تركیب آن با كلسیم در روده‌ها و ایجاد تركیبات نامحلول كلسیم می‌شود كه این ماده معدنی را غیرقابل جذب می‌كند.

علائم كمبود كلسیم

غانمی فرد انقباض دردناك عضلانی، رعشه و تشنج را از نشانه‌های كمبود شدید كلسیم برشمرده و می‌گوید: تپش قلب، كمردرد، دردهای استخوانی، بی خوابی، كرختی و قطع دوره قاعدگی از جمله علائم كمبود خفیف كلسیم است.

به گزارش ایسنا، همچنین دكتر صفوی، مدیركل دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت در این زمینه معتقد است: جوش شیرین مصرف شده در نان‌ها، عامل اصلی كمبود كلسیم در ایران است. این در حالی است كه نان با داشتن 43 تا 58 درصد انرژی و 56 درصد پروتئین، یكی از مهمترین منابع تغذیه مردم است.

وی می‌افزاید: بیشترین مصرف جوش شیرین ابتدا در تهران و سپس در استان‌های گیلان، مازندران، قم و مركزی مشاهده می‌شود.

شیوع پوكی استخوان

مهران ستاره با بیان این مطلب كه شیوع پوكی استخوان در زنان بیش از مردان است، می گوید: حدود 30 درصد از زنان بعد از 50 سالگی و 50 درصد پس از 60 سالگی دچار استئوپروز می شوند. این در حالی است كه سن شیوع این بیماری در مردان، یك دهه بالاتر از زنان است.

این ارتوپد، تغییرات هورمونی، عدم تحرك كافی، حاملگی های مكرر، شیردهی و عدم استفاده كافی از نور خورشید را از مهمترین عوامل شیوع پوكی استخوان در زنان برمی‌شمرد.

تشخیص بیماری

طبق پیش بینی سازمان بهداشت جهانی، این بیماری در سرتاسر دنیا در حال افزایش است، این در حالی است كه تا 20 سال گذشته به دلیل نبود راهی برای اندازه گیری تراكم استخوان و درمان بیماری، وجود آن نادیده گرفته می‌شد؛ اما امروزه از طریق "دانسیتومتری" میزان تراكم استخوان قابل اندازه گیری است.

امینی با اشاره به اینكه مچ دست، ران و مهره های پشتی، شایعترین مناطق درگیر پوكی استخوان هستند، تصریح می‌كند: این بیماری اغلب به طور تصادفی در عكسبرداری با اشعه x، ایجاد شكستگی در طول یك تصادف و یا درد پشت در اثر ایستادن طولانی مدت، خود را نشان می‌دهد.

غلامرضا احمدی، متخصص پزشكی هسته‌ای، دانسیتومتری را اندازه گیری تراكم ماده معدنی استخوان عنوان كرده و می‌گوید: به دلیل ارتباط مستقیم بین پوكی استخوان و شكستگی، انجام دانسیتومتری جهت تعیین میزان طبیعی ماده معدنی استخوان پیشنهاد می‌شود.

وی با بیان این كه دانستیومتری روشی بی‌ضرر برای تشخیص زودرس پوكی استخوان است، توصیه می‌كند: قبل از ابتلا به این بیماری، زنان بالای 45 سال و مردان بالای 55 سال، حتی بدون داشتن علائم پوكی استخوان این تست را انجام دهند تا در آینده دچار شكستگی استخوان نشده و متحمل هزینه‌های سرسام آور و درد روحی و جسمی ناشی از این بیماری نشوند.

این پزشك متخصص، سنجش استخوان را برای زنان یائسه، به ویژه كسانی كه زودتر دچار یائسگی می‌شوند، بیماران دیابتی، پیوند كلیوی، تالاسمی ماژور، افرادی كه به مدت طولانی از كورتیكواستروئیدها استفاده كرده‌اند، بیمارانی كه به علل مختلف دچارشكستگی شده و افرادی كه در سنین بالاتر به سر می‌برند، ضروری عنوان كرد.

احمدی با ذكر این مطلب كه هزینه انجام سنجش تراكم استخوان به مراتب كمتر از هزینه درمان استئوپروز(پوكی استخوان) می‌باشد، تصریح می كند: این مبلغ بسته به نوع و مرحله بیماری در افراد مختلف متفاوت بوده و به طور تقریبی هزینه‌ای معادل 26 هزار تومان مورد نیاز می‌باشد.

این متخصص پزشكی هسته‌ای ناحیه كمر، استخوان ران و بازو را از جمله مناطق انجام سنجش تراكم استخوان می‌داند و می گوید: طبق معیارهای سازمان جهانی بهداشت (WHO)، استاندارد طلایی برای سنجش تراكم ماده معدنی استخوان و تشخیص پوكی آن، استفاده از روش عكسبرداری DEXA می باشد.

وی می افزاید: در این روش مقدار ماده معدنی موجود در استخوان فرد برحسب گرم بر سانتیمتر مربع محاسبه و نتیجه به دست آمده با پاسخ سنجش تراكم استخوان یك فرد جوان و نرمال از همان نژاد و همان جنس، طبق فرمولی (WHO) كه به عنوان معیارسنجش انتخاب شده است، مقایسه می گردد.

احمدی اظهار كرد: چنانچه میانگین به دست‌ آمده بین اعداد 1- تا 1+ باشد، نتیجه سنجش طبیعی است و به این عدد Scor- آنیز اطلاق می گردد.

وی ادامه داد: در صورتی كه میانگین بین 5/2- تا 1- باشد، فرد دچار استئوپنی و كمبود استخوان و در میانگین ‌های بالای 5/2- مبتلا به استئوپروز بوده و در معرض شكستگی قرار دارد.

نقش سن در بروز پوكی استخوان

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشكی زنجان، بسته به مصرف داروها، اختلالات جذب كلسیم در دستگاه گوارش و اختلالات حركتی به خصوص در افراد فلج، ابتلا به پوكی استخوان را درسنین كمتر از 40 سالگی امكانپذیر می داند و تصریح می كند: با افزایش سن تراكم استخوان افراد افزایش می یابد،به طوری كه حداكثر تراكم استخوان درسنین 20 تا 30 سالگی دیده می‌شود. این مقدار در سنین 30-40 سالگی ثابت باقی می ماند و بعد از 40 سالگی در همه افراد رو به كاهش می گذارد.

غانمی فرد، كاهش جذب كلسیم ضمن افزایش سن را ناشی ازكمبود ویتامین D و یا مشكلات گوارشی و در زنان، یائسگی و قطع ترشح هرمون استرون می داند.

عوامل موثر در جذب كلسیم

به گزارش ایسنا، یك پژوهشگر تغذیه، مصرف سبزی‌هایی نظیر اسفناج، كنگر، چغندر، همچنین چای، كاكائو، اسید فیتیك موجود در سبوس غلات و اسید فسفریك موجود در نوشابه‌ها را در كاهش جذب كلسیم موثر می داند.

وی اظهار می‌كند: ویتامین D نیز نقش عمده‌ای در جذب كلسیم از دستگاه گوارش و در پی آن تامین سلامت استخوان‌ها دارد.

غانمی فرد اضافه می‌كند: از سویی دیگر، كمبود ویتامین D به نرمی استخوان‌ها و اردكی راه رفتن مبتلایان منجر می‌شود.

یك پژوهشگر تغذیه، تابش آفتاب به پوست را یكی از راه‌های تامین ویتامین D می داند و می گوید: حبوبات، زرده تخم مرغ، ماهی‌های آب شور، جگر و شیر از منابع عمده ویتامین D در رژیم غذایی می باشند.

ژیلا امینی قرار گرفتن در معرض نور مستقیم خورشید، به مدت 10 تا 20 دقیقه در روز، طی ساعات 11 صبح تا 2 بعد از ظهر را در جذب بخشی از ویتامین D مورد نیاز بدن توسط پوست موثر می داند.

اطلاعات در مورد آمار مبتلایان به پوكی استخوان در مناطق مختلف دنیا هنوز محدود است، به خصوص دركشورهای در حال توسعه، آمار دقیقی وجود ندارد. شیوع این بیماری از كشوری به كشور دیگر، حتی در مناطق مختلف یك كشور، بسته به نژاد، وضعیت تغذیه، فعالیت بدنی، سبك زندگی، ابتلا به بیماری‌ها، مصرف داروها، مصرف دخانیات و سابقه خانوادگی ابتلا به آن متفاوت است. آمارها می گویند در ایران درطول یك سال، شاهد از دست دادن بیش از 36 هزار سال از عمر كل جامعه به علت این بیماری هستیم.

عوارض

دكتر ستاره "شكستگی" را مهم ترین عارضه پوكی استخوان می داند و می گوید: در استئوپروزهایی كه در سنین بالا رخ می دهد، اولین شكستگی در ناحیه لگن، در 25-30 درصد موارد منجر به مرگ بیمار خواهد شد.

وی اظهار می كند: 50 درصد این گروه نیز با وجود درمان، طی یك سال پس از شكستگی جان خود را از دست می‌دهند كه این آمار، رقم بالایی به حساب می آید.

این ارتوپد متذكر می‌شود: چنانچه فردی از ارتفاعی كمتر از سطح بدن خود سقوط كند و دچار شكستگی شود، قطعاً به پوكی استخوان مبتلا می باشد.

پیشگیری بهتر از درمان

ژیلا امینی، كاهش وزن، ورزش‌هایی نظیر شنا، پیاده روی، دوچرخه سواری، همچنین انجام مرتب ورزش‌های مناسب برای ستون فقرات و زانوها، پرهیز از مصرف خودسرانه داروها، پرهیز از مصرف بیش از حد قهوه و سیگار، استفاده از لبنیات، میوه جات و سبزیجات تازه نظیر كاهو را در پیشگیری از بروز استئوپروز موثر می داند.

وی ضمن تاكید بر مصرف كلسیم به میزان مناسب تصریح می كند: در دوران كودكی و نوجوانی كلسیم از طریق مواد غذایی جذب می‌شود، اما پس از سن 30 سالگی جذب آن از طریق غذا كاهش می یابد و برای جبران كمبود كلسیم نیاز به مصرف مكمل‌ها می باشد.

غانمی فرد، مقدار كلسیم مورد نیاز بدن جهت پیشگیری از ابتلا به پوكی استخوان در افراد را 1000 تا 1200 میلی گرم در روز عنوان می كند و می گوید: یك واحد لبنیات، معادل یك لیوان شیر یا ماست و یا 45 گرم پنیر، حدود 300 میلی گرم از كلسیم مورد نیاز روزانه را تامین می‌كند.

مهران ستاره ضمن تاكید بر لزوم تغذیه مناسب و پیشگیری از ابتلا به پوكی استخوان از همان سنین دبستان هشدار می دهد: با ادامه روند تغذیه نادرست در جوامع امروزی نظیر استفاده از فست فود، چیپس، پفك، همچنین بی تحركی و عدم بهره گیری از نور مناسب، نسل جدید در سنین بالاتر با مشكل بزرگتری در خصوص مقاومت و تراكم استخوان‌ها مواجه خواهد بود.

غلامرضا احمدی هدف از پیشگیری را جلوگیری از شكستگی استخوان و كاهش بار مالی این بیماری به خانواده و جامعه عنوان می‌كند و می گوید: براساس انجام دانسیتومتری باید برنامه ریزی لازم جهت آموزش عمومی و تلاش برای غنی سازی مواد غذایی، همچنین پیگیری، مراقبت و درمان بیماران صورت گیرد.

همچنین ستاره خاطرنشان می كند: به طور معمول سنجش تراكم استخوان پس از 55 سالگی انجام می شود، اما با ادامه روند زندگی نادرست، این بازه سنی كاهش خواهد یافت.

درمان

یك جراح و متخصص ارتوپدی استخوان را بافت پویا و دائماً در حال ساخت و ساز و تخریب معرفی و تصریح می ‌كند: هدف از درمان استئوپروز، كاهش پروسه تخریب نسبت به ساخت و ساز و منطقی كردن شیب كاهش تراكم استخوان می باشد.

به گزارش ایسنا، امینی در خصوص درمان علائم استئوپروز از طریق فیزیوتراپی اظهار می كند: چنانچه استخوان‌ها در اثر پوكی دچار شكستگی شده و محدودیت حركتی پیدا كرده باشند، با انجام ورزش‌های مناسب همچنین با بهره گیری از فیزیكال تراپی، الكتروتراپی و مكانوتراپی، دامنه حركتی مفاصل به حالت نرمال بازگردانده شده و از دفرمیته آنها جلوگیری می كند.

وی می افزاید: فیزیوتراپی موجب كاهش درد و جلوگیری از پیشرفت بیماری می گردد. در سنین بالای 40 سال نیز كاهش درد و بازگشت دامنه حركتی مفاصلی كه محدودیت یافته‌اند، از طریق درمان امكانپذیر می باشد.

امینی با ذكراین مطلب كه استئوپروز در سنین بالای 65 سال قابل درمان نیست، ابراز می كند: در افرادی كه به میزان زیادی داروی كورتون مصرف كرده‌اند، پوكی استخوان قابل درمان نمی باشد، اما دفرمیته‌های مفاصل قابل رفع است.

وی هر دوره فیزیوتراپی را شامل 10 جلسه عنوان می كند و می گوید: طول دوره درمان با توجه به میزان پیشرفت بیماری و تشخیص پزشك متفاوت می‌باشد.

سازمان بهداشت جهانی سال‌های 2000 تا 2010 را دهه استخوان و مفاصل نامیده است و می گوید: این اقدام بیانگر آثار و تبعات ویرانگر و خطرزای پوكی استخوان می باشد كه عنوان «اپیدمی خاموش قرن» را نیز به خود گرفته است.

بر اساس تغییرات سال‌های اخیر در میزان این بیماری در نقاط مختلف دنیا، پیش بینی می شود این بیماری در 60 سال آینده، در بعضی مناطق كه شیوع كمتری داشته، رو به افزایش خواهد گذاشت و برعكس مثلاً امروزه آمریكای شمالی و اروپا نیمی از موارد شكستگی مفصل ران را در افراد مسن شامل می‌شوند، با اقدامات پیشگیرانه‌ای كه در حال حاضر بر روی دختران جوان متمركز شده است تا سال 2050 این میزان قابل كاهش به یك چهارم می‌باشد. این در حالی است كه پیش بینی می‌شود در آسیا و آمریكای لاتین، شیوع پوكی استخوان همچنان رو به افزایش باشد.

«برای استخوان خود خرج كنید، تا دچار اولین شكستگی نشوید!» این شعار سازمان بهداشت جهانی در سال 2003 است. اما ما برای استخوان‌های خود چه كرده‌ایم؟