سلامت نیوز: موضوع آب و انرژی می بایست در یک نگاه کلان تر و نگرش جامع تر (با در نظر گرفتن تامین غذا و آب مجازی در کنار توجه به تغییرات آب و هوایی و اقلیم) و فراتر از مرزهای سرزمینی، مورد توجه سیاستمداران کشور و نیز دیگر کشورهای منطقه قرار گیرد.

به گزارش سلامت نیوز،  محسن نقیبی -کارشناس ارشد مدیریت مناقشات آبی، هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب در عصرایران نوشت: "آب" یک کالای صرفاً اقتصادی نیست و چیزی فراتر از آن است که با حیات بشری مرتبط است. "آب" همانقدر که می تواند عامل تنش باشد، بیشتر از آن می تواند نقش ویژه ای در تقویت و توسعه روابط جوامع و "نهادهای اجتماعی" پیرامون آن داشته باشد.

"امنیت" مقوله ای است که گریز از آن در فضای روابط بین الملل ناممکن است ولی نوع رویکرد (و راهبردها و استراتژی های) سیاستمداران و سیاستگذاران در پاسخ به آن می تواند از نوع سخت افزاری و یا نرم افزاری باشد که هر کدام می تواند پیامدهای مختلفی داشته باشد.

اهمیت ژئوپلیتیکی ایران

از دیرباز، نگرش ژئوپلیتیکی یکی از رویکردهای تاثیرگذار در تدوین و تبیین سیاستگذاری های استراتژیک کشورها بخصوص ابرقدرت ها در روابط بین الملل بوده است. اگرچه در فرایند شکل گیری جریان های سیاسی، نوع عملکرد و نحوه اتخاذ سیاست ها متفاوت بوده، ولی اصولاً ماهیت ژئوپلیتیکی خود را حفظ کرده و با تمرکز بر آن، تنها الگوهای سیاستگذاری از منظر اجتماعی،اقتصادی و سیاسی تغییر یافته است.

برای مثال، از نمونه های پیچیده و جالب توجه، می توان به کشور افغانستان اشاره نمود. در طول قرن ها، افغانستان سرزمینی بوده که بر اساس ماهیت ژئوپلیتیکی آن، محل تقابل و کشمکش قدرت های بزرگ شرق و غرب بوده (بازی بزرگ) و این ماهیت هیچگاه تغییر نیافته است.

با این حال، با نگاهی بر فرایند سیاسی و تاریخِ اجتماعی افغانستان، می توان دریافت که نحوه عملکرد و سیاستگذاری قدرت ها، از دوره بریتانیای کبیر در قلمرو هندوستان و تقابل آن با روسیه تزاری گرفته تا دوره مدرنِ تقابل آمریکا و شوروی سابق، تغییراتی داشته است.

این تفاوت در اقدامات سیاسی، در تغییر تمرکز بر مولفه های انسانی و ساختارهای اجتماعی (به عنوان نمونه ایجاد کمربند قومیتی در جنوب افغانستان توسط بریتانیا در مقابل نفوذ تزارها) دیده می شود تا تمرکز بر سیاست های توسعه اقتصادی (رقابت اصل چهار ترومن و کمک های فنی و مالی آمریکا در طرح های توسعه ای جنوب افغانستان با حمایت های فنی و مالی در طرح اصلاحات ارضی روسها در شمال افغانستان) اما این نکته مجددا تاکید می گردد که در تمام این تغییرات، ماهیت ژئوپلیتیکی افغانستان تغییر نیافته است.

ایران و دیپلماسی آب

بر اساس همین مقدمه کوتاه، ایران نیز در طول قرن ها دارای اهمیت ژئوپلیتیکی بوده و هست که بررسی ویژگی های سیاسی- اجتماعی و اقتصادی آن، باعث می گردد تا به عقیده بسیاری از صاحب نظران، ایران به عنوان یکی از خاص ترین کشورها از منظرشرایط ژئوپلیتیکی در سطح جهان مطرح و دارای جایگاه خاصی باشد.

 این موضوع جهت دهی و تاثیرگذاری جدی بر بسیاری از فرایندهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور داشته تاجایی که می توان با یک بررسی دقیق تر و رفتارشناسی جامعه، ردپای آن را در الگوی فکری و رفتاری ایرانیان (همه آنان که دارای یک هویت در جغرافیای ایران با هر مذهب و مسلک و قومیتی هستند) دید.

نظام انرژی و اثرگذاری آن بر اهمیت ژئوپلیتیکی مناطق

با توجه به نقش محوری منابع انرژی (اعم از فسیلی و یا پاک) در رشد و شکوفایی توسعه اقتصادی، نظام انرژی از مقولات مهم و تاثیرگذار در نظم ژئوپلیتیکی دنیا بوده است. در این میان، وجود منابع انرژی های فسیلی در منطقه خاورمیانه یکی از ویژگی هایی بوده که بر اهمیت و پیچیدگی ِشکل ژئوپلیتیکی کشورهای این منطقه افزوده است.

ایران نیز در این مقوله، به عنوان یکی از تولیدکنندگان عمده نفت و گاز، موقعیت استراتژیکی یافته و ظاهراً گذر از فرایند مشکلِ دست یافتن به انرژی هسته ای نیز این موقعیت را برجسته تر می کند. در یک نگاه گسترده تر، نظام رقابتی انرژی در جهان، تعریفی از ارزش های ژئوپلیتیکی را ارائه داده که دسته بندی قدرت های جهانی و رقبایغول پیکر تجاری و اقتصادی را در آن پدید آورده است (البته نظام های دیگری همچون نظام فن آوری نوین اطلاعات نیز از دیگر مقولات اثر گذار است).

 با این وجود، به نظر می رسد که سیاستگذاری های شکل گرفته در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران هنوز بر مبنای یافتن یک جایگاه مناسب در این نظام انرژی نبوده و پیش تر و بیش تر بر مبنای نگرش های صرفاً رقابتیِ سنتی در داخل و در منطقه جهت گیری داشته است.

این موضوع به خوبی از تحلیلِ نوع و جایگاه همکاری های اقتصادی و تجاری کشورهای منطقه به دست می آید که هنوز شکلی از یک ثبات در همکاری های اقتصادی در منطقه ایجاد نگردیده است. در واقع، کشورهای منطقه خاورمیانه و در گستره ای بزرگتر همراه با منطقه آسیای مرکزی، در درونِ بازی رقابتی کشورهای توسعه یافته و صنعتی، با یکدیگر رقابت نموده و کماکان، درک متقابل و صحیحی برای تقسیم و تسهیم منافع و در نتیجه افزایش منافع به نفع خود در بین این کشورها ایجاد نگردیده است.

 به عبارت دیگر سیاست این کشورها بیشتر از همه بر نگرش ژئوپلیتیک (متاثر از یک نظام فکری سنتی و به دلیل حضور قدرتهای فرامنطقه ای، با یک نگاه "امنیت" محور) متمرکز شده که در صورت وزن دادن به نگرش ژئواکونومیک (معطوف به گسترش همکاری های منطقه ای - بومی و افزایش مشارکت اقتصادی)، می توان انتظار داشت که بستر های مناسبی از همکاری های گسترده اقتصادی به نفع همه در منطقه در جهت دفع تنش های سیاسی و امنیتی ایجاد شود.

در واقع، این عدم شکل گیریِ درک صحیح از لزومِ به اشتراک گذاری منافع اقتصادی، یکی از دلایل عمده ایجاد تنش ها و جنگ در این منطقه است.

اهمیت هیدروپلیتیکی ایران

درسال1979 انورسادات رئیس جمهورمصر گفت: "تنها موضوعی كه می تواند مصر را دوباره به جنگ بكشاند آب است". 10سال بعد در سال 1989، آقای پتروس غالی وزیرامورخارجه مصر كه بعدها دبیركل سازمان ملل شد پیش بینی كرد كه موضوع بعدی كه خاورمیانه را به "جنگ" خواهد برد آب خواهد بود و نه اختلافات سیاسی.

با این حال در سال 2001، دبیركل سازمان ملل (كوفی عنان) در نطق معروفش در مجمع عمومی، آب را عامل "صلح و همكاری" معرفی نمود.

در سال 2012، آژانس اطلاعات دفاعی آمریکا گزارشی را منتشر نموده که در آن ابعاد مختلف "تهدید امنیت ایالات متحده آمریکا" ناشی از به خطر افتادن "امنیت آبی" در مناطقی از جمله خاورمیانه را بررسی و تحلیل می کند.

با توجه به مطالب ذکر شده در بخش قبل که به صورت اجمالی گذری بر اهمیت ژئوپلیتیکی و نقش شاخص انرژی و اهمیت نگرش مبتنی بر همکاری های اقتصادی داشت، موضوع آب شاید از مقولاتی است که به درستی به اهمیت آن از منظر ژئوپلیتیکی در سیاست های ایران توجه نشده است اگرچه امروزه موضوع "بحران آب" از موضوعاتی است که بر سر زبان ها افتاده و روزی نیست که در خصوص مسائل و جوانب مختلف، اثرات و پیامدهای آن از خشک شدن تالاب ها و مصرف ناصحیح و راهکارهای مدیریت آن در داخل بحث نشود، با این حال نقش آب از منظر منطقه ای و بین المللی در سطح تصمیم گیری های دیپلماسی کلان کشور کمرنگ بوده و یا تحت الشعاع مسائل دیگری از جمله ملاحظات سیاسی و امنیتی، از درجه اهمیت پایین تری برخوردار شده است.

از منظر بین الملل، ایران در منطقه ای قرار گرفته که مقوله آب در کنار مسئله انرژی اهمیت فوق العاده ویژه ای دارد. تنها با نگاهی به شرایط هیدروپلیتیکی منطقه (به عنوان برشی از نظام ژئوپلیتیک) در مقیاس کشورهای همسایه، می توان دریافت که ایران نه تنها از منظر جغرافیای سیاسی دارای اهمیت است که شرایط سیاسی مرتبط با آب و تعاملات آبی در منطقه نیز باعث شده تا ایران از این منظر نیز دارای ویژگی های منحصر به فردی باشد که عدم توجه به آن، می تواند آسیب های جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد.

به عنوان مثال، با وجود همکاری های خوب گذشته بین کشورهای همسایه در شمال غرب کشور در بهره برداری از رودخانه مشترک ارس که از ترکیه سرچشمه گرفته و به صورت مشترک فیمابین ایران و آذربایجان و ارمنستان تسهیم می گردد، با توجه به پیچیدگی های سیاسی فیمابین آذربایجان و ارمنستان و فعالیت ترکیه در سرچشمه، ثبات موجود می تواند متزلزل شده و دامنه این بی ثباتی ممکن است دامن ایران را نیز فرا گیرد.

ترکیه، به عنوان همسایه شمال غرب ایران و اثر گذار در منطقه غرب کشور، در فضای هیدروپلیتیکی دنیا به عنوان یکی از کشورهای تک رو مطرح شده و به نوعی در خلافِ جریانِ همکاری - محور جهانی برای استفاده عادلانه و منطقی بر مبنای اصل عدم اضرار به غیر حرکت می نماید. ترکیه از جمله کشورهایی است که از منظر منابع آبی به عنوان یک کشور بالادست محسوب می گردد. در سال 1980، پروژه آناتولی جنوب شرقی موسوم به گاپ بر اساس طرح اولیه ای که به دستور آتاتورک در سال 1936 شکل گرفته بود، آغاز به کار کرد.

این درحالی است که کشورهای سوریه و عراق که در پایین دست این حوضه آبریز قرار دارند، به شدت نگران سیاست های ترکیه در کنترل منابع آب و اثرات این پروژه بر آینده سیاسی و اقتصادی - اجتماعی خود هستند. الگوی رفتاری ترکیه در بهره برداری از حوضه آبریز دجله - فرات مبتنی بر نگرش هیدروهژمونی و سیاست های رئالیستی، منجر به تغییر رژیم هیدروپلیتیک این حوضه شده و با پدیدار شدن جریان داعش، کشورهای عراق و سوریه به نوعی به عنوان بازیگران درجه دوم دیپلماسی آب در منطقه مطرح شده اند و کردهای عراق و گروه داعش به دلیل شرایط سیاسی و جغرافیایی، ظاهراً به عنوان بازیگران مهم و نوظهور این حوضه آبریز می توانند قدرت نمایی کرده و نقش نیابتی به نفع ترکیه (در جهت کاهش فشارهای سیاسی - آبی) در مقابل کشورهای پایین دست ایفا نمایند.

 لذا این نحوه سیاستگذاری ترکیه در حوضه آبریز دجله و فرات ساختارهای سیاسی و اجتماعی را که به نوعی با عراق و سوریه و منطقه کردستان عراق و همچنین ایران اشتراک داشته و آمیخته است، به خطر انداخته است.

همچنین عراق در همسایگی غرب ایران که از دیرباز به عنوان یک رقیب استراتژیک از منظر سیاسی و اقتصادی (به ویژه نفت) بوده، با قرار گرفتن عمده سرزمینش در حوضه آبریز دجله - فرات و در نتیجه فعالیت های مهار و کنترل آب توسط کشورهای بالادست بخصوص ترکیه، بسیار آسیب پذیر گردیده است.

این موضوع به همراه جنگ های داخلی و عدم مدیریت صحیح و تاریخچه اقدامات صدام حسین در تالاب های بین النهرین (عمدتاً با خشکانیدن تالاب ها برای فشار بر مردم شیعه آن منطقه و یا برای استخراج نفت) بسیار پیچیده تر و بحرانی تر شده است. علاوه بر این، تعاملات آبی ایران و عراق که بر مبنای معاهده 1975 الجزایر شکل گرفته (با توجه به سابقه تاریخی آن) و آمیختگی آن با مسائل سیاسی و مرزی نیز از دیگر مسائلی است که شرایط هیدروپلیتیکی ایران را خاص می نماید.

افغانستان نیز در شرق ایران، به عنوان یکی از کشورهایی مطرح می گردد که بدلیل قرار گرفتن در سرچشمه منابع آب آسیای مرکزی، می تواند یکی از عوامل جدی ایجاد اختلافات آبی در منطقه باشد. این موضوع با در نظر گرفتن اختلاف شدید در سطح توسعه اقتصادی این کشور با سایر کشورهای منطقه، همراه با سیاست های ظاهراً برنامه ریزی شده برای "کنترل" آب های مشترک و مرزی که توسط مسئولین آن کشور نیز به صراحت تبلیغ می شود (و آب را به عنوان یک "کالای استراتژیک" مطرح می کنند- سخنرانی عبدالله عبدالله در نشست بین المللی آب در تاجیکستان) در درون یک نظام تاثیر پذیر ژئوپلیتیکی و "بازی بزرگ" قدرتهای منطقه ای (هند و پاکستان) و جهانی (شرق و غرب)، نگرانی جدی را برای کشورهای پایین دست حوضه های آبریز مشترک با افغانستان پدید آورده است.

با این نگاه گذرا به پیرامون ایران وبطور کلی، در نگاهی کلان تر به منطقه آسیای مرکزی و خاورمیانه، از مناقشات آبی در سرزمین های اشغالی و سیاست های هیدروهژمونیک رژیم اشغالگر قدس جهت کنترل تمام و کمال آب (که حتی جمع آوری آب باران در پشت بام منازل فلسطینیان ساکن در کرانه باختری باید با مجوز ارتش رژیم اشغالگر قدس باشد) تا مناقشات آبی ترکیه و عراق و سوریه گرفته تا دعواها و اختلافات آبی پس از فروپاشی شوروی سابق فیمابین کشورهای تاجیکستان و قرقیزستان و ازبکستان و ترکمنستان  و در این بین قرار گرفتن ایران در مرکز این جغرافیا با داشتن مشکلات جدی آبی و محیط زیستی خود، همه و همه نشان از اهمیت هیدروپلیتیکی ایران دارد که قطعا موقعیت ژئوپلیتیکی آن را تحت الشعاع قرار داده و بر دیپلماسی کلان کشور تاثیرگذار است.

لذا موضوع آب و انرژی می بایست در یک نگاه کلان تر و نگرش جامع تر (با در نظر گرفتن تامین غذا و آب مجازی در کنار توجه به تغییرات آب و هوایی و اقلیم) و فراتر از مرزهای سرزمینی، مورد توجه سیاستمداران کشور و نیز دیگر کشورهای منطقه قرار گرفته و به صورت جدی به عنوان بهانه ای برای افزایش همکاری ها مد نظر قرار گیرد. از این رو، لازم است که به منظور تامین امنیت و رفاه مردم منطقه، استراتژی های روابط بین الملل همه کشورهای منطقه نیز در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جهت افزایش همکاری های اقتصادی و بر مبنای قابلیت ها، ارزش ها و ویژگی های هیدروپلیتیکی و شاخص های تامین انرژی و غذا و با محوریت توسعه اقتصادی پایدار و حفاظت از محیط زیست در منطقه و کشور باز طراحی و به جدیت پی ریزی و اقدام شود.