سلامت نیوز: هماهنگ کننده ملی پروژه توانمندسازی ایمنی زیستی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: بزرگ ترین نقاط ضعف کشور در حوزه ایمنی زیستی نبود یک مرکز وآزمایشگاه تخصصی و مستقل ارزیابی مخاطرات ایمنی زیستی و سلامت غذایی در کشور است که وظیفه رصد و پایش این محصولات را چه در واردات و چه در تولید داخلی به عهده داشته باشد. همچنین به علت درگیر بودن دستگاه ها وسازمان های گوناگون با قدرت اجرایی متفاوت در بحث ایمنی زیستی بهتر است این مرکز دارای قدرت فرا سازمانی و فرا دستگاهی باشد و به عنوان یک مرکز معتمد نزد دولت شناخته شود. 

به گزارش سلامت نیوز،  داود حیات غیب- دکترای تخصصی محیط زیست و هماهنگ کننده ملی پروژه توانمندسازی ایمنی زیستی سازمان حفاظت محیط زیست در زیست بوم نوشت: دل نگرانی ها و دغدغه ها در خصوص عدم اجرای قانون ایمنی زیستی در کشور را می توان همچنین در سخنان اخیر ریاست محترم سازمان حفاظت محیط زیست در نمایشگاه مطبوعات به روشنی دریافت.

ابلاغیه اخیر مقام معظم رهبری در خصوص سیاست های کلی محیط زیست کشور در اجرای بند یک اصل 110 قانون اساسی، بیانگر نگرانی ها و توجه ویژه  ایشان به حفظ و حراست از  محیط زیست کشور است. ایشان در میان این سیاست های کلی به طور واضح و صریح  تاکید بر حفاظت از منابع ژنتیک و ارتقاء آن ها تا سطح استانداردهای بین المللی، مقابله با تهدیدات زیست محیطی و اخلاق زیست محیطی داشته اند. نقطه نظرات معظم له نشانگر اهمیت موضوع مخاطرات احتمالی فناوری های نوین همچون زیست فناوری، موجودات دستکاری شده ژنتیکی(GMO)  وبحث ایمنی زیستی برای محیط زیست کشور نیز هست.

قانون ایمنی زیستی مصوب سال 1388 سه دستگاه ذی صلاح سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت و درمان را بر حسب جایگاه سازمانی و رسالت دستگاهی به عنوان مجری این قانون در کشور معرفی کرد. سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان یک دستگاه حاکمیتی- نظارتی در حفظ سلامت جامعه و محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی به عنوان یک دستگاه تامین کننده غذایی کشور، دو قطب در تامین غذای سالم برای کشور هستند. در همین راستا و طی تفاهم نامه صورت گرفته اخیر بین سازمان حفاظت محیطزیست و سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی امید می رود با هم افزایی ظرفیت‌های علمی، پژوهشی و اجرایی طرفین و باتوجه به هدف مشترک هردو سازمان در تامین غذای سالم برای مردم و با در نظر گرفتن تمام ضوابط، ملاحظات و الزامات لازم در بحث ایمنی زیستی، هر چه سریع تر این قانون در کشور به مرحله اجرا درآید و از این رکود، که فرصت و بستری مناسب برای سود جویی متخلفین در این حوزه شده است، خارج شود.

دل نگرانی ها و دغدغه ها در خصوص عدم اجرای قانون ایمنی زیستی در کشور را می توان همچنین در سخنان اخیر ریاست محترم سازمان حفاظت محیط زیست در نمایشگاه مطبوعات به روشنی دریافت. خانم دکتر ابتکار در این رابطه اظهار داشت: " نمی توانیم بگوییم همه GMO ها ضرر دارد و خطرناک هستند. رویکرد ما این نیست که به صورت صد در صد با این محصولات مخالفت کنیم اما می گوییم ارزیابی ریسک باید بر روی آنها انجام شود؛ چه ارزیابی ریسک زیست محیطی و چه ارزیابی بهداشتی آن و تمام آن چارچوب ها و الزامات برای مراقبت باید صورت گیرد. تکنولوژی بدون ضابطه مفهومی ندارد و ایمنی زیستی مقررات تکنولوژی زیستی است."
اما برای تحقق هرچه سریع تر روند اجرایی شدن قانون ایمنی زیستی کشور با در نظر گرفتن تمامی ملاحظات در این بحث، الزاماتی در تولید و یا واردات محصولات دستکاری شده ژنتیکی میبایست رعایت شود که در ذیل به صورت موردی به آن ها می پردازیم:

•    الزامات محصولات دستکاری شده ژنتیکی:

1.    تولید
هدف اولیه از تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی در کشور باید  صادرات و دستیابی به بازار روز جهانی و افزایش تولید ناخالص ملی کشور باشد. تولید باید با توجه به استانداردهای روز دنیا از نظر تجهیزات، امکانات و نیروی انسانی انجام شود و در تمام مراحل تحقیقات آزمایشگاهی، گلخانهای و میدانی، ارزیابی مخاطرات کوتاه و دراز مدت بر روی حیوانات آزمایشگاهی و محیط زیست انجام شود. بدیهی است محصولی به بازار جهانی دست می یابد که دارای استانداردهای قابل قبولی از نظر سلامت دام، انسان و ایمنی غذایی باشد. در این صورت این محصول می تواند برای مصرف داخلی نیز در نظر گرفته شود. 
هدف بعدی از تولید در کشور، می تواندتامین نیاز بازار داخلی از نظر تغذیه دام و طیور باشد. در این مدت نیز باید ارزیابی مخاطرات کوتاه مدت (کمتر از یک سال) و دراز مدت (بیشتر از یک سال) بر روی حیوانات آزمایشگاهی، محیط زیست و موجودات تغذیه شده انجام شود. با رعایت این موارد و در صورت انجام ارزیابی توسط افراد و سازمان های غیر ذی نفع، به طور محدود برای مصرف انسان مجاز اعلام می شود.

2.    کشت و کار
در تمام موارد، تولید به معنای کشت و کار است. بنابراین هنگام کاشت بذر دستکاری شده ژنتیکی تولید داخل کشور، در درجه اول برای صادرات و چه به منظور تغذیه دام و طیور یا تغذیه انسان، مدیریت مخاطرات باید انجام شود. این امر می تواند به معنای کشت بذر دستکاری شده ژنتیکی در محلی(زیستگاهی)  غیر از محل کشت گونه بومی آن بذر باشد. به عنوان مثال، برنج دستکاری شده ژنتیکی نباید در نواحی شمال کشور (استان های گلستان، مازندران و گیلان) که محل زیست و کشت گونه بومی برنج ایرانی است، کشت شود. در این صورت است که می توان از آلودگی ژنی گونه بومی جلوگیری کرد یا مدت زمان کشت را محدود ساخت. در عین حال باید به موارد مربوط به کشاورزی مانند زمین کشت، آب مصرفی و نوع محصول که آب بر نباشد، توجه داشت. رعایت این موارد منجر به حفظ ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی کشور می شود.

3.    قوانین و ضوابط
پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا مصوب 1382 مجلس شورای اسلامی که قانون لازم الاجرا در کشور است، متاسفانه با قانون ایمنی زیستی مصوب 1388که در راستای پروتکل جهانی ایمنی زیستی قرار دارد هم خوانی نداشته و نگارش قانون به نحوی تنظیم شده که به جای حفظ تنوع زیستی و استفاده پایدار از آن و نیز سلامت انسان که می تواند به عنوان حقوق و منافع مصرف کننده در نظر گرفته شود بیشتر به حفظ منافع تولید کننده و یا وارد کننده توجه دارد، شاید به همین دلیل است که بعد از 6 سال هنوز قانون ایمنی زیستی به مرحله اجرا نرسیده است.
بر اساس قانون ایمنی زیستی کشور، ارزیابی مخاطرات محصولات تولیدی و یا وارداتی در درون دستگاه های ذی نفع که به تولید این محصولات می پردازند، صورت می گیرد. در حالی که لازم است این ارزیابی ها توسط دستگاههایی که اولویت اصلی آن ها حفظ سلامت، امنیت جامعه و محیط زیست باشد صورت گیرد و یا به سازمان هایی که به هیچ عنوان درگیر تولید و کشت این محصولات نیستند مانند سازمان  حفاظت محیط زیست، سازمان پدافند غیر عامل، سازمان بسیج علمی، پژوهشی و فناوری کشور و یا سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران سپرده شود.
 از طرف دیگر درپروتکل ایمنی زیستی به ملاحظات اقتصادی–  اجتماعی(ماده 26)  ناشی از واردات محصولات و فرآورده های دستکاری شده ژنتیکی و تاثیر آن ها بویژه بر روی جوامع محلی و نیز به آگاهی، و مشارکت عمومی(ماده 23) اشاره شده به طوری که اعضاء(دولت) باید، آگاهی، آموزش و مشارکت عمومی در زمینة انتقال مطمئن، جابجائی و استفاده از محصولات و فرآورده های دستکاری شده ژنتیکی را در رابطه با حفظ منابع طبیعی و استفاده پایدار از تنوع زیستی با در نظر گرفتن خطرات احتمالی برای سلامت انسان ارتقاء داده و تسهیل کنند و نیز  اعضاء بایستی مطابق قوانین و مقررات مربوطه خودشان، در تصمیم گیری در مورد این نوع محصولات با عموم مشاوره کرده و باید نتایج چنین مشاوره هایی در اختیارعموم قرار گیرد.
بررسی این موارد، نشان دهنده اهمیت حق افراد جامعه در این پروتکل و وظایف دولت ها برای احقاق حقوق مردم به عنوان مصرف کنندگان اصلی محصولات و فرآورده های دستکاری شده ژنتیکی است ولی متاسفانه این دو مسئله مهم در قانون ایمنی زیستی کشور جایی ندارند و به آنها پرداخته نشده است.

4.    آموزش نیروی انسانی
در حال حاضر رشته زیست فناوری (بیوتکنولوژی) در دانشگاه های کشور با شش گرایش میکروبی، پزشکی، محیطی و دریایی، مولکولی، فرآورش زیستی و کشاورزی (گیاهی) در حال تدریس و پرورش دانشجو هستند. در حالی که بیوتکنولوژی محیطی رابطه نزدیکی با محیط زیست دارد، برخلاف سایر کشور ها به طور اختصاصی گرایش بیوتکنولوژی محیط زیست (Environmental Biotechnology) در ایران وجود ندارد.
از طرف دیگر در مقابل تعدد گرایش هایی که به کاربرد زیست فناوری در کشور می پردازند، ضرورت تربیت نیروی انسانی متخصص در ایمنی زیستی (Biosafety Officer) احساس میشود تا علاوه بر کاربرد ایمن این فناوری در پاک سازی آلاینده ها در محیط زیست، از خطرات احتمالی آن برای محیط زیست در حوزه های مختلف جلوگیری نمایند. البته ممکن است دانش آموختگان گرایش های مختلف بیوتکنولوژی چند واحد درسی از اخلاق زیستی و ایمنی زیستی در خلال دوران تحصیل خود بگذرانندکه کافی نبوده و با پیشرفت روز افزون این فناوری و ورود محصولات گیاهی دستکاری شده ژنتیکی در سبد غذایی جامعه، از الزامات کشور تربیت نیروی متخصص برای ردیابی و کنترل محصولات تولیدی و یا وارداتی است.
در عین حال بررسی طرح های تحقیقاتی و پژوهشی در زمینه فعالیت های زیست فناوری و یا پایان نامه های ارشد و دکتری تخصصی آن نشان میدهد فاقد زمینه های تحقیقاتی لازم با عنوان ارزیابی مخاطرات ایمنی زیستی محصولات گیاهی دستکاری شده ژنتیکی در کشور بوده و از الزامات مهم دیگر تحقیقات مناسب در این زمینه است.
بنابراین با عدم وجود آموزش و پژوهش کافی در زمینه مخاطرات ایمنی زیستی محصولات دستکاری شده ژنتیکی، ورود شتاب زده به این موضوع می تواند خود مخاطره ای بزرگ تر محسوب شود. لزوم توجه بیشتر به آموزش و تربیت نیروی متخصص ایمنی زیستی برای ردیابی و کنترل محصولات تولیدی و یا وارداتی، می تواند راه گشای تحقیقات بیشتر در زمینه ارزیابی مخاطرات این محصولات باشد.

5.    واردات
زیست فناوری نیز همچون همه فناوری های نو پا دارای مخاطرات و عوارض احتمالی ناشناخته بوده که در گذر زمان و با پیشرفت آن ظاهر می شود. بنابراین در ابتدا باید جانب احتیاط را در استفاده از این فناوری لحاظ کرد و هدف اولیه خود را از واردات محصولات دستکاری شده ژنتیکی به کشور، تغذیه دام و طیور و هدف نهایی را تغذیه انسان در نظر گرفت. محصول و یا رقم وارداتی می بایست با توجه به استاندارد های روز دنیا تهیه و ارزیابی های کوتاه مدت و دراز مدت خود را با توجه به اقلیم کشور  ایران سپری کرده باشد. این ارزیابی ها باید توسط مراکز تخصصی و معتمد ایمنی زیستی در سطح جهانی انجام گرفته باشد و بر اساس خود اظهاری وارد کننده و یا تولید کننده محصول نباشد. همچنین ورود یک محصول دستکاری شده ژنتیکی با رعایت کامل قانون و چارچوب های ایمنی زیستی کشور دلیلی بر سالم و ایمن بودن آن برای همیشه نیست و می بایست این نوع از محصولات به طور مداوم، مستمر و بعد از عرضه به بازار نیز مورد رصد و پایش قرار گیرند.
واردات این محصولات نمی بایست تنها به بهانه تامین امنیت غذایی کشور و بدون توجه به ذخایر ژنی و تنوع زیستی کشور صورت گیرد. محصولات ژنی وارداتی جدید نباید تهدید و جایگزینی برای ارقام بومی کشور باشند، زیرا این ارقام بومی توانسته اند با اقلیم و شرایط آب و هوایی ایران خود را تطبیق دهند و نمی توان تنها به جهت واردات بی رویه و بدون مدیریت زیست محیطی آن ها را در خطر قرار داد. با توجه به شرایط آب و هوایی متغیر کشور همچون خشکسالی های دراز مدت، این ژنوتیپ های ارقام بومی هستند که به کمک مردم ایران می آیند و و نه ارقام وارداتی فانتزی که فقط در یک شرایط آب و هوایی ایده آل آزمایشگاهی امتحان خود را پس داده اند.

6.    ایجاد مرکز تخصصی و مستقل ایمنی زیستی
از بزرگ ترین نقاط ضعف کشور در حوزه ایمنی زیستی نبود یک مرکز وآزمایشگاه تخصصی و مستقل ارزیابی مخاطرات ایمنی زیستی و سلامت غذایی در کشور است که وظیفه رصد و پایش این محصولات را چه در واردات و چه در تولید داخلی به عهده داشته باشد. همچنین به علت درگیر بودن دستگاه ها وسازمان های گوناگون با قدرت اجرایی متفاوت در بحث ایمنی زیستی بهتر است این مرکز دارای قدرت فرا سازمانی و فرا دستگاهی باشد و به عنوان یک مرکز معتمد نزد دولت شناخته شود.  
حال اگر هریک از این موارد رعایت نشوند و یک مرحله و یا مراحلی نادیده گرفته شوند، باعث به خطر افتادن سلامت جامعه و محیط زیست می شود. بر همین اساس الزامات زیر در خصوص اجرایی شدن هرچه سریع تر قانون ایمنی زیستی کشور توصیه می شود تا از هرگونه سوء استفاده که باعث به خطر افتادن سلامت مردم و نیز محیط زیست می شود، اجتناب شود.

•    اهم الزامات ایمنی زیستی کشور:

1.    ورود سازمان استاندارد به بحث ایمنی زیستی و تعیین استاندارد ها و شاخص های ایمنی زیستی در جهت تولید این محصولات در کشور.
2.    تشکیل و تاسیس یک مرکز تخصصی ارزیابی مخاطرات ایمنی زیستی و سلامت غذایی بی طرف و فاقد منافع که دارای قدرت فرا سازمانی و فرا دستگاهی داشته باشد.
3.    تجهیز زیر ساخت  مراکز تحقیقاتی وآزمایشگاهی مرتبط با بحث ایمنی زیستی.
4.    تربیت نیروی متخصص در زمینه ایمنی زیستی کشور.
5.    تاسیس رشته های تخصصی چون ایمنی زیستی و زیست فناوری محیط زیست.
6.    انجام تحقیقات تخصصی و پایان نامه های دانشجویی ایمنی زیستی در مراکز تحقیقاتی مرتبط.
7.    بازنگری قانون و نگارش مجدد آن توسط افرادی که دغدغه تولید این محصولات را نداشته باشند و حفظ سلامت جامعه، محیط زیست و حقوق مصرف کننده جزو اولویت های آنان باشد.
8.    تدوین دستور عمل اجرایی برای سازمان های درگیر همچون اداره گمرکات کشور.
9.    ورود سایر دستگاه های نظارتی و امنیتی به بحث ایمنی زیستی همچون سازمان پدافند غیر عامل که بتواند در تصمیمات کلان در این حوزه اعمال نظر کند.

منابع:
1.    پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری: سیاست های کلی محیط زیست
http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=contentShow&id=13865
2.    پورتال سازمان حفاظت محیط زیست: امضای تفاهم نامه مشترک بین سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
http://www.doe.ir/Portal/home/?news/196210/196225/509899/
3.    خبرگزاری سلامت نیوز: واکنش ابتکار به تولید و واردات محصولات دستکاری شده در کشور
http://www.salamatnews.com/news/167317/
4.    مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی: قانون ایمنی زیستی جمهوری اسلامی ایران
http://rc.majlis.ir/fa/law/show/136265
5.    مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی: قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به پروتکل ایمنی زیستی
http://rc.majlis.ir/fa/law/show/93963