سلامت نیوز: حدود 35 میلیون ایرانی در معرض آلودگی هوا قرار دارند و سالیانه 26 هزار نفر بر اثر همین معضل جان خود را از دست می دهند اینها تنها نمونه های آماری از آسیب های ناشی از آلودگی هوا در کشور ما است.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از شفقنا زندگی،بررسی آسیب های دقیق تر این معضل، دلایل اصلی ایجاد آلاینده های هوا در کشور ما، بهترین راهکارهای موثر برای پیشگیری و کنترل آلودگی هوا و دلایل عدم موفقیت اجرای برنامه جامع کاهش آلودگی هوا از مباحثی است که با دکتر کاظم ندافی مدیر کل سابق مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، رییس مرکز تحقیقات آلودگی هوا، دکترای مهندسی بهداشت محیط و استاد دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران به گفت و گو پرداخته ایم، متن کامل این گفت و گو به شرح ذیل است:

در زمینه کنترل، پیشگیری و  مبارزه با آلودگی هوا کدام نهاد یا وزارت خانه مسوولیت دارد؟ بسیاری از کارشناسان این را وظیفه همه دستگاهها می دانند ، مسوول حفظ و تامین سلامت مردم در جامعه ما چه کسی یا سازمانی است؟

 بر اساس قوانین و مقرراتی که در کشور وجود دارد تولیت سلامت جامعه بر عهده وزارت بهداشت و محیط زیست نیز بر عهده سازمان حفاظت محیط زیست است اما سوال و ابهامی که برخی مواقع پیش می آید این است که سازمان حفاظت محیط زیست نیز معاونت محیط زیست انسانی دارند به همین دلیل آنها تصور می کنند باید در سلامت هم دخالت کنند و نظر بدهند در صورتی که منظور از محیط زیست انسانی،  محیط زیست انسان ساخت است یعنی آلودگی هایی که بر اثر فعالیت انسان ایجاد و وارد محیط زیست می شود در این صورت سازمان حفاظت از محیط زیست مسوول خواهد بود اما اگر آلودگی ها وارد چرخه زندگی انسان شد و سلامت انسان را تحت تاثیر قرار داد وزارت بهداشت مسوول است. بنابراین مسوول کنترل و کاهش آلودگی هوا سازمان حفاظت از محیط زیست است اما مسوول اطلاع رسانی در حوزه سلامت و ارائه خدمات بهداشتی و درمانی به مردم در مواقع اضطرار آلودگی هوا وزارت بهداشت است.

نزدیک به دو دهه است که کشور ما بطور جدی با معضلی به نام آلودگی هوا مواجه است، این مشکل هزینه های بسیار سنگین سلامتی و اقتصادی بر جامعه ما تحمیل کرده است بفرمایید در این مدت چه اقداماتی برای کنترل و پیشگری از این معضل در کشور ما صورت گرفته است؟

 در 20 سال اخیر یعنی طی برنامه های توسعه( از برنامه دوم تا برنامه پنجم) همیشه در قانون برنامه، ماده ای در ارتباط با کنترل و کاهش آلودگی هوا وجود داشت که تقریبا جمله واحدی هم است که می گوید دولت یا سازمان حفاظت از محیط زیست موظف هستند که آلودگی هوای شهرها را طی این برنامه به حد شاخص های سازمان جهانی بهداشت یا استاندارد ملی کاهش دهند و در برنامه توسعه که قانونی لازم الاجرا است همواره این ماده ذکر شده است. بر این اساس در دوره های مختلف اقدامات مناسبی هم صورت گرفته است مثلا ما شاید نزدیک به 20 سال پیش آلاینده منواکسید کربن را در هوا داشتیم اوایل شب و اوایل صبح غلظتش بالا می رفت که این مشکل با از رده خارج کردن ماشین هایی که استانداردهای قبل از یورو2 را داشتند برطرف شد یا مثلا ما سرب به بنزین اضافه می کردیم که حذف شد اما در عوض ترکیبی به نام ام تی بی ای را به سوخت اضافه کردیم که نسبت به سرب ترکیبی کم خطرتر است به هر حال این اقدامات در طی 20 سال  برای مبارزه با آلودگی هوا انجام شده است البته در طول این مدت شناخت بشر نیز از آلودگی هوا افزایش یافته و بطوریکه امروزه مهمترین آلاینده هوا را ذرات معلق و آن هم ذرات معلق کمتر از دو نیم میکرون تشکیل می دهد بنابراین یک توجه بیشتری به سنجش این آلاینده در هوای شهرها انجام شده است اما در زمینه کنترل و پیشگیری از این معضل اقدامات انجام شده بسیار ناچیز و ناکافی بوده است.


همواره کارشناسان در خصوص آسیب های سلامتی ناشی از آلودگی هوا هشدار و ریشه بسیاری از بیماری ها را به آن نسبت می دهند با توجه به اینکه آمار برخی بیماری های غیرواگیر نظیر انواع سرطان ها و سکته های قلبی در جامعه ما بسیار بالا رفته است، بفرمایید آیا از نظر علمی این آسیب ها قعطی و نگران کننده هستند؟

  در سال 2013 سازمان جهانی بهداشت بیانیه ای رسمی صادر کرد و آلودگی هوا را یک عامل سرطان زای قطعی برای انسان معرفی کرد و ذرات معلق را هم بطور جداگانه یک عامل سرطان زا دانست پس در این بیانیه ذکر می شود که علاوه بر اینکه آلودگی هوا به عنوان یک پدیده کلی سرطان زا است و هم ذرات معلق که جزیی از آن هستند سرطان زای قعطی هستند یعنی سرطان زایی آن روی انسان به اثبات رسیده است. بنابراین از این سال به بعد ما علاوه بر اینکه به آلودگی هوا به عنوان یک عامل خطر برای بیماری های تنفسی، قلبی و عروقی، ریه ای وبرای گروههای آسیب پذیر از جمله سالمندان، کودکان و بیماران نگاه می کنیم، به عنوان یک عامل سرطان زا نیز شناخته می شود البته آلودگی هوا موجب اختلالات ژنتیکی در افراد و تولد نوزادانی با این مشکل نیز خواهد شد چون وقتی که آلودگی هوا بخواهد یک عامل سرطان زا باشد باید از پایه سلول و ژن شروع شود. بنابراین آلودگی هوا تقریبا تمامی مکانیزم های بدن انسان را تحت تاثیر قرار می دهد پس وقتی آلودگی هوا وجود دارد علاوه بر اینکه بیماری های رایج مثل بیماری های قلبی و تنفسی را افزایش می یابد، باید به این نکته هم توجه کنیم که با یک عامل قطعی سرطان زا نیز روبرو هستیم. به همین دلیل سازمان جهانی بهداشت برای غلظت آلاینده ها در هوای آزاد شهری رهنمودی را منتشر کرد  و برای آلاینده ها غلظت های مجازی را ذکر کرده است و به کشورها توصیه می کند که اگر از نظر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی توانایی دارند این رهنمود را به عنوان استاندارد کشور خود قرار بدهند که در سال 1388 در دولت همین رهنمود نیز به عنوان استانداردهای کشور ما تایید شد.

در حال حاضر کشور ما تا چه اندازه با استاندارهای جهانی آلاینده های هوا فاصله دارد؟

پاسخ: متاسفانه ما به دلایلی نتوانستیم استاندارد جهانی در این زمینه را رعایت کنیم آماری که برای سال 92 وجود دارد این است که برای پی ان دو نیم، کشور ما 298 روز از استاندار ملی بالاتر است یعنی اگر ملاک این سنجش را استاندارد ملی خود بدانیم ، 298 روز در سال 92 از استاندارد ملی بالاتر بودیم استاندارد پی ان دونیم برای سالیانه اش عدد 10 است یعنی اگر ما هر روز سال را با هم جمع و بر 365 روز تقسیم کنیم باید متوسط آن 10 میکرو گرم بر متر مکعب شود و این مقدار در کشور ما تقریبا 35 تا 40 است یعنی سه ونیم برابر بیشتر از استاندارد ملی و رهنمود سازمان جهانی بهداشت است.

آمارهایی که از مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا در کشور ما اعلام می شود بسیار متفاوت است این آمارگیری چگونه صورت می گیرد شما آماری دقیق در این خصوص دارید؟

  به هر حال آلودگی هوا و ذرات معلق یک خطر جدی برای سلامت مردم ما است در مجله لنست که یک مجله بسیار معتبر و سطح بالای علمی است در مقاله ای تعداد مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا را در 15 کشور دنیا بیان کرده که ایران رتبه 4 را دارد ترکیه و ایالات متحد بالاتر از ایران قرار دارند. بر اساس برآورد لنست در سال 2012 حدود  26 هزار نفر در سال در ایران بر اثر آلودگی هوا می میرندکه حدود 4 هزار این مرگ و میرها برای شهر تهران است، البته بیشتر کسانی که ممکن است بر اثر آلودگی هوا دچار مرگ زودرس شوند افرادی هستند که بیماری های زمینه ای نظیر بیماری قلبی و تنفسی دارند هر کدام از این فاکتورها در شرایط آلودگی هوا آنها را به مرگ نزدیک تر می کند و آنها را دچار مرگ زود رس می کند و اگر آلودگی هوا وجود نداشت با همین بیماری می توانستند سالیان سال زندگی کنند. اما باید گفت در خصوص مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا امکان آمارگیری به معنی روتین آمارگیری وجود ندارد چون تشخیص اینکه فردی بر اثر آلودگی هوا فوت کرده است کار دشواری است در جوازهای دفت یا علت فوت افراد به هیچ عنوان نمی توانند بگویند دقیقا این فرد به دلیل این معضل فوت نموده است این محاسبات و اطلاعاتی که بدست می آید بر اساس مطالعات اپیدمیولوژیک روی جمعیت های انسانی است مثلا فرض کنیم که در شهر تهران در دو شرایط تعداد مرگ و میرها بررسی می شود یکی وقتی که هوا آلوده است و وقتی آلوده نیست و این بررسی باید در یک شرایط، روی یک جمعیت، در سن مشخص، و رژیم غذایی مشابه و منطقه واحد باشد بعد تعدادی که در شرایط هوای آلوده بیشتر از بین رفتند را به آلودگی هوا منتسب می کنند.  بنابراین این یک بررسی محاسباتی بر اساس پایه های علمی و پژوهشی است و ما این مرگ و میرها را مرگ منتسب به آلودگی هوا عنوان می کنیم و آمار مستقیم بهشت زهرا یا روش روتین آمارگیری نیست و در همه دنیا هم به همین صورت محاسبه می شود. که ایران در رتبه چهاردهم در بین کشورها را دارد.

آیا آمار جدیدتری در این زمینه وجود دارد؟

 آمار جدید را پایان هر سال برای سال قبل بررسی می شود و آماری هم که بررسی می کنیم برای شهر تهران است تقریبا محاسبه ای هم که در ایران انجام می شود بین 22 تا 26 هزار نفر را نشان می دهد که بیشتر  مرگ و میرها بر اثر بیماری های قلبی، تنفسی و سرطان اتفاق می افتد بنابراین رسالت نظام سلامت در هر کشوری این است که بداند مردم به چه دلایلی بیماری می شوند به چه دلایلی می میرند تا آن عوامل را کنترل و کاهش دهند. مقام رهبری هم در بند 6 سیاست های ابلاغی نظام سلامت تامین امنیت غذایی، بهره مندی عادلانه آحاد مردم از سبد غلایی سالم، مطلوب و کافی، آب و هوای پاک هم صراحتا اشاره نمودند. بنابراین این رسالت همه دستگاههای اجرایی است.

معمولا در کشور ما وقتی دلایل ایجاد آلاینده های هوا بررسی می شود سهم خودروها و وسایل نقیله بیشتر از عوامل دیگر به چشم می خورد شما در این خصوص چه دیدگاهی دارید؟

 برخی از کارشناسان دلایل 70 درصد آلودگی هوا را خودروها اعلام می کنند اما به نظر آلاینده به آلاینده متفاوت است یعنی مثلا اگر ما منواکسیدکربن را در نظر بگیریم ممکن است که 80 درصد آن مربوط به خودروها باشد یا ذرات ممکن است 70 درصد آن به وسایل نقلیه باشد اما به هر حال به هر طریقی که محاسبه شود باز می رسیم به این نکته که مهم ترین مشکل ما در ایجاد آلودگی هوا  در همه شهرهای کشور وسایل نقلیه و منابع متحرک( هر چیزی که انرژی و سوخت مصرف می کند) هستند .

در زمینه کنترل و پیشگیری از آلودگی هوا “برنامه جامع کاهش آلودگی هوا”  در دولت تدوین شد شما این برنامه را تا چه اندازه کاربردی می دانید و بعد از سه سال چرا هنوز نتوانستیم آن را اجرایی کنیم؟

  وقتی ما شناختیم که مهم ترین آلاینده هوا این منابع هستند باید برنامه داشته باشیم تا این مشکل را رفع کنیم در کشور تا به حال دو برنامه توسط دولت تدوین شده است به نام “برنامه جامع کاهش آلودگی هوا” که در دولت هم  مصوب شده است. وقتی به این برنامه نگاه می کنیم  برنامه خوبی است تقریبا  همه عوامل دخیل در آلودگی هوا فهرست شده است و هر کدام از عوامل باید یکی از دستگاههای مسوول اجرایی کند اما چرا تا کنون این برنامه اجرا نشده است و چرا ما در اجرای این برنامه های جامع دچار مشکل هستیم به این دلیل است که اجرای هر کدام از این برنامه ها که برای 10 سال نوشته می شود نزدیک 50 هزار میلیارد تومان هزینه دارد. دولت توانایی تامین چنین هزینه ای را برای اجرای این برنامه ندارد در این صورت باید چیکار کرد نمی شود برنامه را کنار گذاشت، بنابراین همانطور که کشورهای دیگر نیز تدوین می کنند باید شرایط کشور را در تدوین و اجرای هر برنامه لحاظ کنیم به این ترتیب با کمک متخصصین و دانشگاهها ( در وزارت بهداشت 20 دانشکده وجود دارد که هر کدام از دانشکده ها متخصصین زیادی در حوزه آلودگی هوا در اختیار دارند که هیچ کدام درتدوین این برنامه شرکت داده نشده اند) ما تمامی محورهای برنامه را بررسی کنیم و ببینیم کدام یک از برنامه ها با هزینه کمتر اثرات بیشتری دارد را در اولویت اجرا قرار دهیم، من معتقد هستم اگر ما 50 هزار میلیارد را داشته باشیم خوب است که همه بندهای برنامه را اجرا می کنیم اما اگر این بودجه را نداریم باید همین پول کم را جایی هزینه کنیم که اثراتش بیشتر باشد.

شما چه راهکارهایی را برای اجرای این برنامه یا کاهش آلودگی هوا مناسب می بینید؟

متاسفانه در کل کشور حدود یک میلیون دستگاه خوردروی فرسوده وجود دارد که اگر 25 درصد آن متعلق به تهران باشد 300 هزار دستگاه از این خودروها در پایتخت تردد دارد، به نظر من اگر ما در بحث کنترل آلودگی هوا با پول کم دو کار انجام دهیم بسیار موفق می شویم، اول اینکه خودروها و موتور سیکلت های فرسوده را از چرخه استفاده خارج کنیم، چرا که یک خودروی فرسوده 30 برابر یک سمند ساخت ایران آلودگی تولید می کند، بنابراین اگر ما یک میلیون خودروی فرسوده را از چرخه خارج کنیم می توانیم 30 میلیون سمند جایگزین آن کنیم که آلودگی بیشتر نشود در صورتی که ما سالی 3 میلیون ماشین وارد چرخه استفاده می کنیم یا یک موتور سیکلت  گاهی تا 5 برابر یک خودروی نو مثل سمند آلودگی ایجاد می کند البته دولت در این زمینه اقداماتی هم انجام داده است مثلا  در سال های گذشته 200  تا 300  هزار خودروی فرسوده را در سال از چرخه خارج کرده است اما این میزان کافی نیست این تعداد به اندازه خودروهایی است که سالیانه فرسوده می شوند و جایگزین شده اند. دومین کاری که باید در اولویت اجرای برنامه جامع کنترل آلودگی هوا گذاشته شود حمل و نقل عمومی است، یعنی باید حمل نقل عمومی با روش های پاک مثل مترو و اتوبوس های برقی دارای استاندارد  به اندازه کافی در اختیار مردم باشد بعد محدودیت ها را اعمال کنیم،  اگر ما این دو کار را در این سال ها انجام می دادیم ضمن اینکه آلودگی هوا به این شدت وجود نداشت و رفاه عمومی و اجتماعی هم افزایش پیدا می کرد. البته این دو تا کار در برنامه جامع کاهش آلودگی هوا نیز وجود دارد  اما در این برنامه 30 محور دارد که مسوولان بطور مساوی همه برنامه را انجام می دهند یعنی بعد از 10 سال ما می بینیم که 5 درصد همه کارها را انجام دادیم اما به نتیجه ای مطلوب نرسیده ایم.بنابراین در برنامه جامع کاهش آلودگی هوا باید اولویت اجرا داشته باشیم و بررسی کنیم که چگونه می توانیم با هزینه کمتر بیشترین اثر را داشته باشیم. سازمان محیط زیست باید مقداری به دانش و دانشگاهها اهمیت بیشتری بدهد و از پتانسیل این مراکز علمی بیشتر استفاده کند چرا که مسوولیت تدوین و نظارت بر اجرای این برنامه بر عهده همین سازمان است.

سهم بنزین ها در ایجاد آلودگی هوا تا چه اندازه است آیا واقعا بنزین هایی که در کشور ما مصرف می شود استاندارد یورو4 را دارند؟

 بطور قاطعانه باید گفت بنزین هایی که در حال حاضر در شهرهای کشور ما استفاده می شود استاندارد یورو4 را ندارند ولی کیفیت آن نسبت به گذشته بهتر شده است ما هنوز به یورو4 دست نیافتیم بخشی از بنزین هایی هم که وارد می کنیم یورو4 نیست اما کیفیت نسبتا قابل قبولی دارد. باز به همان جمله برمی گردم که ما باید پول اندک را جایی سرمایه گذاری کنیم که نتیجه آن برای مردم ملموس باشد.

بفرمایید چه تعداد از مردم در کشور ما در معرض آلودگی هوا قرار دارند و اصلا ما در سال چند روز از هوای پاک بهره مند هستیم؟

 در فصل ها بهار و تابستان از میزان آلودگی کاسته می شود و پدیده ریزگردها بوجود می آید  با احتساب این ریزگردها،  تقریبا 35  میلیون نفر در ایران در معرض آلودگی هوا قرار دارند که نزدیک به نیمی از جمعیت کشور را شامل می شود. اما باید گفت روز پاک تنها چیزی که در کشور ما وجود ندارد و این یک اصطلاح کاملا اشتباه است اگر به ادبیات آلودگی هوا در دنیا نگاه کنیم این ادبیات تنها مخصوص ایران و صدردصد اشتباه است که بسیار هم رایج است، هوای پاک هوایی است که زیر استاندارد 10 میکروگرم سالیانه قرار داشته باشد که در این شرایط نیز فقط می توانیم  بگوییم هوا خوب است نه اینکه هوا پاک باشد، چرا که هوای پاک به این مفهوم است که هیچ آلاینده ای داخل آن نباشد، در دنیا چیزی که ما به آن پاک می گوییم  خوب و  هوایی هم که به آن سالم می گوییم را متوسط می خوانند، اشتباهی دیگر نیز که در تعیین میزان آلودگی هوا صورت می گیرد این است که ما میانگین آلاینده ها را می گیریم  مثلا در نقطه ای از شهر آلودگی 250 و در نقطه ای دیگر 40 است این دو را جمع می کنیم تقسیم بر دو می شود و آن شاخص آلودگی هوا اعلام می کنیم در صورتی که این محاسبه کاملا اشتباه است در همه جای دنیا عدد بالا را به عنوان شاخص آلودگی مطرح می شود امادر کشور ما میانگین می گیرند و این کاملا  اشتباه است نمی شود که هوای شهر را مخلوط کنیم بنابراین باید بالاترین رقم را به عنوان میزان آلودگی اعلام کنیم.

حرف پایانی

به این طریقی که سازمان محیط زیست پیش می رود آینده هوای شهرهای ما بسیار بدتر و خطرناک تر از امروز خواهد شد چرا که سرعت افزایش منابع  آلوده کننده از سرعت اقداماتی که انجامی می شود بسیار بیشتر است.