سلامت نیوز: دو دهه است که با شدت‌گرفتن ورود فاضلاب‌های صنعتی، شهری و آلودگی‌های نفتی و سمی به دریای خزر، زنگ‌ها برای نجات بزرگ‌ترین حوضه آبی داخل خشکی جهان به صدا در آمده است. در‌این‌مدت با وجود برنامه‌های مشترک کشورهای همسایه خزر برای رفع این وضعیت اما بازی انسان با جان طبیعت متوقف نشد تا اینکه تغییر اقلیم با تغییر سطح تراز این دریا رخ‌نمایی کند و خشم طبیعت در گسترش بیابان‌زایی در سواحل، افزایش دمای سطح آب و توفان‌های دریایی، کاهش تنوع گونه‌ای و بوم‌سازان دریایی و ورود گونه‌های مهاجم جلوه‌گر شود.
دریا عقب‌نشینی می‌کند
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه وقایع اتفاقیه، پسروی آب دریای خزر در چند سال اخیر کاملا مشهود بوده است؛ چنانکه دریا در تمام نوار ساحلی شمال کشور چند متر عقب‌نشینی کرده و ساحلی جدید به عرض ۵۰ تا صد متر ایجاد شده است. خزر در 19 سال اخیر روند کاهشی داشته اما این روند در هشت سال اخیر شدت بیشتری گرفته است. خزر اگرچه در خطر است اما توسعه بدون توجه به این وضعیت حکمرانی می‌کند. درحالیکه تراز آب دریای خزر کاهش پیدا کرده، هر لحظه طرح توسعه‌ای تازه‌ای در این منطقه کلید می‌خورد. طرح تازه انتقال آب این دریا به استان سمنان، یکی از مواردی است که به گفته منتقدان این طرح کاهش سطح آب را شدت خواهد بخشید. سال گذشته مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، در گزارشی از کاهش شدید آب این دریا در سال آبی (94-1393) گفت. براساس این گزارش میانگین تراز آب دریای خزر از مهر سال ۹۳ تا شهریور ۹۴ برابر 26,89 متر عنوان شد که نسبت به سال قبل، ۲۲ سانتی‌متر و نسبت به دو سال قبل، ۳۰ سانتی‌متر کاهش نشان می‌داد. چنانکه این میزان کاهش آب به منزله حدود ۸۵ کیلومتر مکعب موازنه منفی در بیلان آبی این دریا بیان شد: «درمجموع از سال آبی (75-1384) که حداکثر تراز آب دریا را در دوره اخیر شاهد بوده‌ایم، تاکنون نزدیک به 1,2 متر کاهش تراز آب داشته است.»
جواد ملک، مدیر این مرکز دلایل کاهش تراز آب را ادامه تأثیر خشکسالی سال‌های قبل در حوضه آبریز دریای خزر دانست؛ اتفاقی که با کاهش نزولات جوی و افزایش دما موجب افزایش تبخیر و کاهش آبدهی رودخانه‌های منتهی به دریای خزر و مهم‌ترین آن، یعنی «ولگا» شده است. «کمیته هماهنگی آب و هواشناسی کشورهای حاشیه دریای خزر» (CASPCOM) پیش‌بینی کرده است، تراز آب دریا از سال ۲۰۱۷ میلادی به مدت یک سال از حالت منفی به مثبت تغییر خواهد کرد. براساس تازه‌ترین پیش‌بینی‌ها، سطح آب دریای خزر تا سال 2020 به افزایشی 70 تا 80 سانتی‌متری خواهد رسید. این در حالی است که مشاهده میشود، از سال 2006 سطح آب دریای خزر از سه تا پنج سانتی‌متر کاهش یافته و این کاهش در نواحی جنوبی دریای خزر بیشتر است.
«دریای خزر یک دریای نوسانی است»، کارشناسان این جمله را درباره دریای شمال می‌گویند و معتقدند بهره‌برداری از خزر باید باتوجه به شرایط و ابعادش اتفاق بیفتد. در روزهای گذشته معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، در حاشیه برگزاری کارگاه آموزشی تغییر اقلیم با اشاره به نوسانات آب دریای خزر گفت: «در طول تاریخ، نوسانات سطح آب دریای خزر بسیار پیچیده و ناشناخته باقی مانده است.» پروین فرشچی، نوسانات سطح آب این دریا را مثبت و منفی هفت متر بیان کرد و از تئوری‌های مختلف این نوسانات را شامل موارد زیر دانست: «چشمه‌های کف دریا، حرکات تکتونیکی صفحههای کف دریا، خشک‌شدن دریای آرال و فعالیت‌های بشری مانند احداث سدها و ایجاد خلیج گارانوگاز و خروج آب از طریق تبخیر.» تغییرات اقلیمی و نوسانات دریا در بلند‌مدت بر جمعیت، اقتصاد و توسعه منطقه هم تأثیر خواهد گذاشت. تبعات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی تغییرات اقلیم بر روی نوسانات سطح آب دریای خزر تاکنون مورد مطالعه دقیق قرار نگرفته است. به گفته فرشچی، اضافه نوسانات آب دریای خزر باعث بروز سیل در مناطق پست سواحل شمالی خواهد شد. این سیل می‌تواند مناطق تحت بهره‌برداری مخازن نفت و گاز در مناطق ساحلی بهویژه چاه‌های نفت رها‌شده در سواحل شمالی دریای خزر را تحت آلودگی‌های نفتی قرار دهد.
حکمرانی توسعه بر طبیعت
درحالیکه آمارها از کاهش تراز آب دریای خزر می‌گویند اما هر لحظه طرح توسعه‌ای تازه‌ای در این منطقه کلید می‌خورد. برخی کارشناسان معتقدند، در این شرایط طرح انتقال آب این دریا به استان سمنان، کاهش سطح آب را شدت خواهد بخشید.
امید صدیقی، مدیر‌کل اسبق دفتر اکوبیولوژی دریایی سازمان حفاظت محیط زیست با تأیید این مسئله به «وقایع اتفاقیه» می‌گوید: «مشکلات دریای خزر به قدری است که کنوانسیون‌های بین‌المللی فقط توانست روند نابودی را آهسته‌تر کرد. آلودگی‌ها همچنان ادامه دارد و بهره‌برداری نادرست از دریا در نقاط مختلف هنوز متوقف نشده است. در کنار اینها انتقال آب به سمنان آغاز شده است و این اتفاق صدمات بیشتری به خزر خواهد زد. دریا دیگر تحمل این همه فشار را ندارد.» کاهش آب در نواحی جنوبی دریای خزر حدود 18 سانتی‌متر است؛ اتفاقی که کاهش عمق تالاب‌های ساحلی را رقم زده است. تالاب‌های شرق دریای خزر با عقب‌نشینی دریا، کم‌عمق شده و رو به خشکی گذاشته‌اند؛ بهویژه در یک سال اخیر بیش از گذشته. صدیقی که کارشناس ماهیان آب‌های داخلی در معاونت طبیعی سازمان محیط زیست نیز هست، از وضعیت تالاب گمیشان در شرق دریای خزر و خلیج گرگان که بیش از پیش کم عمق شده، می‌گوید: وزارت نیرو قصد دارد سالیانه 200 میلیون متر مکعب از آب دریای خزر را به فلات مرکزی ایران منتقل کند.
احمد ربیعی، مدیرعامل بنیاد آب خزر اما چندی پیش در دفاع از طرح انتقال آب دریای خزر به خبرگزاری‌ها گفت: «این میزان برداشت سالانه از 78هزار میلیارد متر مکعب آب دریای خزر، معادل برداشت دو سی‌سی آب از یک منبع 780 لیتری در مدت یک سال یا برداشت نیم میلی‌متر آب به مدت هزار سال از سطح 386 هزار کیلومتر مربع مساحت این دریاچه است؛ درحالیکه سالانه 275 میلیارد متر مکعب آب شیرین به جز نزولات آسمانی از طریق 130 رودخانه وارد دریای خزر میشود. پس می‌توان گفت، اگر پساب نداشته باشیم، این طرح هیچ اثری بر آب دریای خزر نخواهد داشت.»
صدیقی معتقد باتوجه به اینکه توان اکولوژیکی دریای خزر در آستانه شکست است و حالا زمان مناسبی برای طرح‌های توسعه‌ای شبیه انتقال آب نیست؛ گفت: «در زمان پر‌آبی شاید بشود، چنین طرحی را کلید زد اما حالا که نمودارها کاهش تراز را نشان می‌دهند و از سال 2006 شاهد این خشکسالی بوده‌ایم، وقت انتقال آب نیست. ضرر این طرح شاید در کوتاه‌مدت بر کسی مشهود نباشد اما سال‌های بعد خواهیم دید که چه بر سر خزر نیامده است.»
ربیعی، در این گفت‌وگو بیان کرده بود قرار نیست آلودگی آب‌شیرین‌کن‌های طرح انتقال به خزر بریزند؛ این درحالی است که منتقدان می‌گویند مدرن‌ترین آب‌شیرین‌کن‌های دنیا- که نیمی از آنها در حاشیه خلیج‌فارس واقع شده- آلودگی نمکی، حرارتی یا شیمیایی دارند. به گفته آنها میشود از شدت آلودگی ناشی از آب‌شیرین‌کن‌ها کاست اما نمی‌توان به‌طور کل حذفش کرد. صدیقی، خطرات ناشی از کاهش شدید تراز آب را این‌طور توصیف می‌کند: «تالاب‌های ساحلی در خطرند و با کاهش تراز و کاهش عمق تالاب‌ها، جان آبزیان نیز در خطر است. گونه‌های جانوری و گیاهی شمال کشور دراین‌صورت از بین خواهند رفت. از‌طرف‌دیگر مردمی که شغل و زندگی‌شان به این طبیعت وابسته است، خسارت خواند دید. زمانی درباره دریاچه ارومیه هشدار داده شد و کسی نشنید و به این روز افتاد؛ حالا باید هشدارها درباره دریای خزر را بشنویم و کاری بکنیم. باید دنبال احیا باشیم، نه کشیدن شیره جان خزر.»
احتمال سونامی در خزر
نتایج مطالعاتی درباره زمین‌شناسی دریای خزر نشان می‌دهد این حوضه آبی مستعد بروز سونامی است اما به‌شرطی‌که شرایط آن فراهم شود. براساس این مطالعات، بروز برخی از زلزله‌ها در ایران و ترکیه ناشی از رسوب‌گذاری دریای خزر و حرکت و فشار صفحات تکتونیکی کف دریا بر روی لایه‌های رسوبی است. این‌طور‌که مصطفی ارگون، در کارگاه آموزشی تغییر اقلیم و دریای خزر توضیح داد، سطح آب دریای خزر در گذشته بالاتر از تمام دریاها بوده است؛ چنانکه آب دریای خزر وارد دریاهای سیاه، مرمره و اژه می‌شد؛ اما امروز برعکس شده و سطح آب دریای خزر پایین‌تر از سطح آب تمام دریاهاست. البته به گفته دبیر اجرائی کمیته دائمی همکاری‌های علمی و فناوری سازمان همکاری اسلامی (کامستک)، امکان بازگشت تراز آب این دریا وجود دارد: «اینکه بعد از میلیون‌ها سال آب دریای خزر دوباره به همان تراز اولیه خود بازگردد، دور از ذهن نیست؛ چراکه در بازه زمانی زمین‌شناسی این تغییرات همواره رخ داده است. این امر ناشی از اثرات آب اقیانوس اطلس؛ اقیانوسی که آب و هوا و میزان نوسانات آبی در تمام دنیا و همچنین دریای خزر را کنترل می‌کند.
فشار صفحه عربی بر لایه‌های رسوبی، موجب شده ایران به طرف شرق و ترکیه به سمت غرب در حرکت باشد. لایه رسوبی کف دریای خزر 15 کیلومتر است؛ این در حالی است که این لایه در دریای سیاه 12 کیلومتر است و صفحه عربی به لایه رسوبی بخش ایرانی و ترکیه فشار وارد می‌کند و به گفته کارشناسان همین امر موجب بروز زلزله در ایران و ترکیه شده است. کارشناسان می‌گویند: وقوع زلزله در خزر بستگی به مرکز زلزله دارد و در‌صورتی‌که گسل‌ها در خشکی باشند، به دلیل دوربودن از آب، سونامی ایجاد نخواهد شد.
نظر شما