سلامت نیوز: طرح انتقال آب دریای کاسپین به فلات مرکزی ایران که تحت عنوان انتقال آب خزر به سمنان از آن نام برده می‌شود یکی از بحث‌برانگیز‌ترین طرح‌هایی است که طی چند سال اخیر همواره مورد مناقشه جدی کارشناسان محیط‌زیست و متولیان آب کشور بوده است.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه همشهری، به اعتقاد منتقدان محیط‌زیست، منابع طبیعی و كارشناسان حوزه آب، این طرح جز فاجعه ثمر دیگری ندارد اما متولیان آب كشور آن را راهكاری برای مقابله با بحران كم‌آبی عنوان می‌كنند. طرحی كه به گفته مجری طرح نمك‌زدایی و انتقال آب خزر به فلات مركزی، نخستین طرح انتقال آب در حوزه ایرانی دریای خزر است اما آخرین طرح نخواهد بود. این طرح كه تا چندی پیش در حد یك گزینه مطرح بود با سفر اخیررئیس‌جمهور به سمنان قطعی شد و اكنون مسئولان آب كشور با وجود همه اعتراضات و انتقادات صاحب‌نظران محیط‌زیست، كمر به اجرای آن بسته‌اند.
جدی‌شدن طرح سبب شد تا در یك روز بهاری در دفتر مركزی شركت توسعه منابع آب و نیروی ایران با مهندس محمد رهبری، مجری طرح «نمك‌زدایی و انتقال آب خزر به فلات مركزی» به گفت‌وگو بنشینیم. وی معتقد است سطح اطلاعات جامعه و منتقدان از پروژه منسجم نیست. او می‌گوید كه «بسیاری از انتقاداتی كه به این طرح وارد می‌شود در واقع انتقاد به‌خود طرح نیست» و در ادامه با كنایه به تیترهای همشهری تأكید می‌كند كه «این پروژه نه غول است نه هیولا؛ بلكه یك پروژه تأمین آب است با ابعاد خودش».
محمد رهبری تأكید می‌كند: «نه قرار است وارد منطقه حفاظت‌شده بشویم و نه كانال بزنیم. خط لوله آب مثل ده‌ها خط دیگر نه باعث فعال‌شدن گسل البرز می‌شود و نه مشكل دیگری ایجاد می‌كند». ماحصل یك ساعت و نیم گفت‌وگوی همشهری با مجری طرح انتقال آب در یك جمله خلاصه می‌شود: «اگر سازمان حفاظت محیط‌زیست با اجرای پروژه موافق نباشد طرح اجرا نمی‌شود».
آقای مهندس براساس كدام مستندات، متولیان آب به این نتیجه رسیدند كه آب خزر را به فلات مركزی یا سمنان منتقل كنند؟
منابع آب سطحی و زیرزمینی كویر مركزی محدود است، این در حالی است كه این منطقه خشك از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. از جمله معادن و یكسری صنایع بالادستی در این منطقه وجود دارد. علاوه بر این، كشور یك سیاست جمعیتی را دنبال می‌كند كه براساس آن جمعیت كشور باید به 150 میلیون نفر برسد و این جمعیت در همه مناطق كشور توزیع شود. این درحالی است كه استان سمنان با مشكل كمبود منابع آب چه در بخش شرب و چه صنعت مواجه است.
صرف‌نظر از معضلات زیست‌محیطی ناشی از انتقال آب، آیا تأمین آب به این شیوه صرفه اقتصادی دارد؟
ما باور داریم آبی كه با هزینه بالایی منتقل می‌شود، باید ارزش افزوده خودش را داشته باشد. بر همین اساس در هدفگذاری پروژه، تأمین آب كشاورزی لحاظ نشده.
با این وصف، كشاورزی سهمی از آب انتقالی ندارد؟
نه. مگر آنكه كشاورزی از نوع گلخانه‌ای باشد كه در این صورت مقرون به صرفه است. درنظر داشته باشید كه براساس آمار رسمی، افت سطح آب‌های زیرزمینی در سمنان سالانه 70 سانتی‌متر است، درحالی كه میزان بارندگی در این استان 180 میلی‌متر است. در نتیجه هم اكنون در این استان آب موردنیاز بیشتر با برداشت از ذخایر آب تأمین می‌شود.
با همین مستندات به این نتیجه رسیدید كه آب خزر را منتقل كنید؟
براساس مطالعات مشاور، در افق سال 1425 جمعیت استان سمنان حدود یك‌میلیون نفر می‌شود. با توجه به رشد جمعیت موجود، این استان كمترین رشد جمعیت را دارد اما اگر سیاست افزایش جمعیت را داریم در افق 1425 در استان سمنان در بخش شرب 45میلیون مترمكعب و در بخش صنعت 400 میلیون مترمكعب كمبود آب داریم. براساس پیش‌بینی‌ها قرار است حداكثر 200 میلیون مترمكعب آب در سال از طریق انتقال آب تأمین شود و 250 میلیون مترمكعب هم باید از محل اعمال مدیریت مصرف، تأمین شود.
بر این اساس انتقال آب نخستین گزینه شماست؟
اتفاقا انتقال آب، آخرین راهكار است. در واقع سایر راهكارها اولویت دارد. برای نمونه، 250 میلیون مترمكعب آب از محل بازچرخانی، اصلاح الگوی مصرف، صرفه‌جویی و شیوه‌های مدیریت مصرف، تأمین می‌شود و در این میان، سهم انتقال آب همانطور كه اشاره شد 200میلیون مترمكعب است؛ یعنی چیزی كمتر از نصف آب موردنیاز.
ارزیابی زیست‌محیطی چه جایگاهی در انتقال آب خزر به سمنان دارد و نهاد متبوع شما تا چه اندازه پایبند به ارزیابی زیست‌محیطی است؟
ما به‌عنوان مجری، مكلفیم در چارچوب نظام فنی و اجرایی كشور، پروژه‌ها را براساس الگوی سازمان حفاظت محیط‌زیست و مشاورانی كه این سازمان معرفی می‌كند ارزیابی زیست‌محیطی كنیم و به تأیید سازمان حفاظت محیط‌زیست برسانیم. شركت توسعه منابع آب و نیروی ایران از سال 91 متولی این پروژه شد و تلاش كردیم پروژه براساس نظام اجرایی پیش برود. در عین حال برداشت ما از ارزیابی زیست‌محیطی این است كه تمام جنبه‌های منفی و مثبت و اثرات، راهكارهای كاهش اثرات، تعریف سیستم‌های مدیریت، كنترل و پایش در دوران ساخت و بهره‌برداری بررسی شود و منطبق با دستورالعمل سازمان حفاظت محیط‌زیست باشد. این الزامی است كه ما به آن متعهدیم. در كنار این موارد، ما تكالیف قانونی داریم. یكی از شعارهای شركت توسعه منابع آب و نیروی ایران، توسعه متوازن و سازگاری طرح‌ها با محیط‌زیست است. از‌آنجا كه طبیعت كار ما این است كه اثرات منفی در محیط‌زیست برجا می‌گذاریم متعهدیم حین اجرای طرح‌ها، كمترین تعارض را با محیط‌زیست داشته باشیم ضمن آنكه خود را ملزم و متعهد به جبران خسارات زیست‌محیطی ناشی از اجرای طرح‌های توسعه می‌دانیم.
بر فرض اجرای طرح انتقال آب، حساسیت‌های زیست‌محیطی را تا چه اندازه لحاظ می‌كنید؟
دریای خزر نعمت و ثروتی ملی و بین‌المللی است. ما حساسیت سازمان حفاظت محیط‌زیست را درك می‌كنیم. با همین نگاه، خط‌مشی شركت توسعه منابع آب و نیروی ایران تمكین از دستورالعمل‌های محیط‌زیست است.
یعنی اگر سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام كند كه طرح انتقال آب خزر به سمنان مغایر با معیارهای زیست‌محیطی است شما از سازمان محیط‌زیست تمكین می‌كنید؟
سازمان محیط‌زیست یكی از اعضاست. نماینده وزارت نیرو و نماینده سازمان برنامه و بودجه، اعضای اصلی كارگروه هستند ضمن آنكه نماینده جامعه دانشگاهی و نماینده سمن‌ها هم عضو كارگروه تصمیم‌گیرنده هستند. ما معتقدیم هم طرح‌های آبخیزداری لازم است هم سدسازی و هر كسی هم متولی كاری است. مگر ما مانع آبخیزداری شدیم؟ خوب است بدانید ما در یكی از طرح‌ها، طرح جبران جنگل‌ها را پیشنهاد كردیم كه جنگل‌كاری كنیم اما دریغ از یك كامنت از سوی سازمان جنگل‌ها. اگر به ما تكلیف شود كه درختكاری كنیم یا طرحی در راستای ایجاد پوشش گیاهی اجرا كنیم، ما شانه خالی نمی‌كنیم.
آقای مهندس سؤال این بود كه اگر سازمان محیط‌زیست با طرح انتقال آب خزر به سمنان مخالفت كند شما تمكین می‌كنید؟
بدون شك ما تمكین می‌كنیم. مسلم است تا سازمان محیط‌زیست مجوز ندهد این طرح اجرا نمی‌شود.
طرح ارزیابی در چه مرحله‌ای است؟
ما سال 91 طبق روال نظام اجرایی، برای پروژه‌های انتقال آب، گزارشی اجمالی تهیه كردیم. سازمان حفاظت محیط‌زیست كارگروه ماده 2 را تشكیل داد و ما را مكلف كرد به انجام مطالعات ارزیابی تفصیلی در چارچوب الگوی مصوب. در سال 92 گزارش كامل را به محیط‌زیست دادیم. دلیل آن، انجام یك دوره آزمایش‌های جامع و كامل در دریای خزر بود. پژوهشكده اكولوژی خزر یك سال تمام، در یك محدوده به وسعت 35 كیلومترمربع در 8 مقطع، پارامترهای فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیكی مورد نیاز را انجام داد. یكی از معضلات خزر این است كه مدعی زیاد دارد ولی متولی ندارد. این جای تأسف دارد. ما هزینه قابل توجهی كردیم. از سال 93 به بعد جلسات متعددی را در سازمان حفاظت محیط‌زیست برگزار كردیم. حتی مقالاتی كه كارشناسان محیط‌زیست ارائه می‌كنند به استناد مطالعاتی است كه ما انجام داده‌ایم. نكات منفی را هم از بین همین كار مطالعاتی ما استخراج می‌كنند.
كدام مشاور، طرح ارزیابی زیست‌محیطی را انجام داده است؟
مشاور مهاب. این مشاور امین سازمان محیط‌زیست است. طی 2 تا 3 سال گذشته در سطوح مختلف اعم از معاونان و كارشناسان در2 مرحله شورای ارزیابی برگزار شده و این شورا اشكالاتی را به طرح وارد كرده است؛ یك‌بار در دولت قبل و یك‌بار هم در دولت فعلی. محیط‌زیست از تكالیفش كوتاه نیامده و سختگیرانه برخورد كرده است. ما با سازمان محیط‌زیست، 3 تا 4 چالش اصلی داریم. بحث دریا، بحث آبگیری و دفع پساب‌ها به دریا از جمله این چالش‌هاست. البته نگرانی سازمان حفاظت محیط‌زیست بجاست.
نگرانی در چه موردی؟
در محل برداشت آب عوارض منفی وجود دارد. برهمین اساس، ما طبق مدل‌ها و نرم‌افزارهای روز دنیا، مدل سه‌بعدی تهیه كردیم و الزاماتی را كه سازمان محیط‌زیست برای آبگیری و دفع پساب دارد با مدل‌سازی و اصلاح طراحی‌ها برطرف كردیم. سیستم دفع پساب به‌گونه‌ای طراحی شده كه ضوابط مورد نظر محیط‌زیست را تأمین می‌كند ضمن آنكه سیستم پایش نصب می‌شود تا در شعاع 200متری از نقطه تخلیه پساب‌ها، تفاوت غلظت كمتر از 10درصد باشد.
همه حساسیت‌ها معطوف به همین موارد است؟
علاوه براین موارد، سازمان محیط‌زیست به‌خصوص اداره كل محیط‌زیست مازندران نگران معیشت 2 تعاونی صیادان بود كه تحت‌تأثیر طرح قرار می‌گیرند. مطالعاتی انجام شد و با تعاونی‌ها جلساتی برگزار كردیم و مقرر شد امتیاز كسب و كار صیادان را بخریم و معیشت مابازا تأمین كنیم. بحث جنگل هم مطرح شد. ما 9مسیر را مطالعه و محدوده‌ای را برای انتقال آب انتخاب كردیم كه از جنگل عبور نمی‌كند. این مسیر منطبق با مسیر عبور لوله نفت است كه قبلا از منطقه عبور كرده. در انتخاب این مسیر ملاحظات محیط‌زیست مدنظر قرار گرفت نه اقتصادی‌بودن مسیر.
بر این اساس جنگلی تخریب نمی‌شود؟
در مجموع 23 هكتار جنگل‌تراشی داریم اما برای این كار نقاطی 5برابر مساحت جنگل‌تراشی را پیشنهاد كردیم كه در آنجا جنگل‌كاری كنیم. چالش دیگر ما با محیط‌زیست، در منطقه سمنان بود. در طراحی اولیه ، خط لوله انتقال آب از منطقه شكار ممنوع عبور می‌كرد كه ما با اصلاح طرح، مسیر عبور را به خارج از منطقه هدایت كردیم ضمن آنكه برای انتقال آب از تونل استفاده نمی‌شود و لوله از روی زمین عبور می‌كند و تنها در یك مقطع از تونلی كه موجود است استفاده می‌كنیم.
آخرین جلسه‌ای كه با سازمان حفاظت محیط‌زیست داشتید چه زمانی بود و در این جلسه چه تصمیمی گرفته شد؟
آخرین جلسه، 14 فروردین ماه امسال با حضور معاونان محیط دریایی، محیط طبیعی و معاون انسانی سازمان محیط‌زیست برگزار شد. جمعی از كارشناسان سازمان هم حضور داشتند و طی آن ایراداتی به ارزیابی محدوده برداشت وارد شد و ما مطابق خواسته سازمان این ایرادات را برطرف كردیم. سیستم‌های پایش زیست‌محیطی پارامتر دیگری است كه در این طرح مورد توجه قرار گرفته است به‌طوری كه این سیستم با استفاده از مدرن‌ترین فناوری‌های روز جهان، هم در زمان اجرای طرح و هم پس از اجرا و زمان بهره‌برداری را در برمی‌گیرد. در كنار همه این موارد، كار دیگری در دست انجام داریم كه در دنیا در حد پایلوت انجام می‌شود و آن این است كه در شركت توسعه منابع آب و نیروی ایران، پروژه‌ای با هدف جلوگیری از ورود پساب‌ها به دریای خزر تعریف شد كه مدیریت آن به‌عهده یكی از نخبگانی است كه جوایز متعدد داخلی و خارجی دارد. اگر این طرح جواب بدهد ضمن اینكه محصولات جانبی خواهیم داشت مشكل دفع پساب هم برطرف می‌شود.
انتقال آب خزر به سمنان ممكن است اعتراض كشورهای حاشیه این دریا را در پی داشته باشد آیا این مسئله هم در ارزیابی‌ها درنظر گرفته شده؟
بنا به اعلام دبیرخانه كنوانسیون تهران این مسئله مشكلی ندارد.
بخش خصوصی و غیر دولتی هزینه انتقال آب را تامین می كند
مهندس محمد رهبری، مجری طرح انتقال آب درباره هزینه طرح می گوید: براساس فهرست بهای سال 95، هزینه مستقیم طرح 4700 میلیارد تومان برآورد شده است. هزینه‌های تأمین مالی بسته به مدل تأمین مالی برآورد می‌شود. قرار نیست دولت هزینه‌ای تأمین كند. از درآمد عمومی هم تأمین نمی‌شود بلكه بخش خصوصی و غیردولتی تأمین‌كننده هزینه طرح هستند. نكته‌ای كه وجود دارد اگر این پروژه مثل سایر پروژه‌های عمرانی از محل تأمین اعتبارات دولتی اجرا شود قیمت تمام‌شده آب به‌طور میانگین برای هر مترمكعب در سمنان 3800 تومان خواهد بود. اما اگر هزینه طرح از محل منابع مالی ارزان قیمت مثل صندوق توسعه ملی یا فاینانس خارجی با حدود 15درصد بهره تأمین شود قیمت هر مترمكعب آب در سمنان 4200تومان خواهد بود. ولی اگر این هزینه از بازار با بهره 25درصد و بازگشت سرمایه5 ساله انجام شود بهای تمام‌شده هر مترمكعب آب در سمنان 5700 تومان خواهد بود. نكته‌ای كه وجود دارد پایین‌ترین قیمت شیرین‌سازی آب در دنیا 7/1یورو برای هر مترمكعب است در حالی كه شیرین‌سازی هر مترمكعب آب خزر بین 2/1 تا 3/1 یورو هزینه دارد می افزاید: برای آب شیرین‌كن با تمام ظرفیت به 150 مگاوات برق نیاز داریم و برای پمپاژ هم حدود 200 مگاوات. برای تأمین این میزان برق با شركت توانیر تفاهم شده تا انرژی مورد نیاز از پست‌های برق شركت چوب كاغذ، سمنان، نكا و نقاط دیگر تأمین شود. 50 مگاوات هم بازیافت برق داریم كه برای این منظور 3 نیروگاه برقابی پیش‌بینی شده است.
خساراتی كه جبران پذیر نیست
مجری طرح انتقال آب خزر به سمنان در این گفت وگو در حالی از جبران خسارت‌های زیست‌محیطی سخن می‌گوید كه تخریب‌های ناشی از این طرح به‌ویژه در جنگل‌های هیركانی به هیچ عنوان جبران‌پذیر نیست. برای نمونه عبور لوله با عث پاكتراشی جنگل می شود و بدیهی است كه كاشت نهال به معنای جبران تخریب جنگل نیست ضمن آنكه انتقال آب، تنوع زیستی جنگل‌های هیركانی را كه مهم‌ترین و درعین حال كهن‌ترین رویشگاه كشور محسوب می‌شود با خطر جدی مواجه می سازد . اینها نمونه‌ای از خساراتی است كه با اجرای طرح ، محیط زیست را با چالش جدی مواجه می كند.
نظر شما