برای نمونه سرطان مری و دستگاه گوارش پس از دهه 50 افراد را مبتلا می سازد و در دهه های 60 تا 70 زندگی به حداکثر می رسد. به گفته متخصصان شیوع سرطان پستان در ایران هشت تا 10 سال پایین تر از دیگر کشورهاست. افزایش مصرف غذاهای سرخ کرده و آماده، افزایش مصرف چربی ها که از علل افزایش سرطان روده بزرگ به شمار می رود در کنار کمبود مصرف میوه و سبزی تازه، کم تحرکی و افزایش وزن از عمده علل ابتلا به سرطان عنوان می شود. مهم ترین مسوولیت پژوهشگران در این میان، ثبت سرطان به منظور انجام پژوهش هایی با هدف علت یابی انواع سرطان هاست، هرچند هنوز مرکزی برای ثبت سرطان در کشور وجود ندارد. سازمان بهداشت جهانی عوامل کنترل کننده بیماران سرطانی را به یک صندلی تشبیه می کند که دارای یک کف، پشتی و چهار ستون به عنوان پایه است. پایه اول آن «جلوگیری از ابتلا به سرطان» است. «غربالگری» (تشخیص زودرس) پایه دوم، «درمان» پایه سوم و «درمان های تسکینی» پایه چهارم این صندلی را تشکیل می دهد. حمایت های دولت در قالب حمایت های ملی، بهداشتی و... پشتی صندلی و ارتباط این چهار گروه با یکدیگر کف این صندلی را تشکیل می دهد. متخصصان رعایت الگوهای زیست محیطی و شغلی، جلوگیری از اعتیاد و ترک سیگار را به عنوان عواملی برمی شمارند که در جلوگیری از پیدایش سرطان ها نقش اساسی ایفا می کنند. «پنجمین همایش انجمن سرطان ایران» که اواخر مهرماه امسال در تهران برگزار شد، فرصتی را فراهم آورد تا متخصصان این رشته بار دیگر هشدارهایی را در زمینه لزوم برنامه ریزی گسترده برای آمادگی مقابله با روند رو به رشد سرطان داشته باشند. گزارش زیر نیم نگاهی دارد به برخی مسائل مطرح شده در حوزه سرطان.
---
آمارها بیانگر آن است که تعداد بیماران سرطانی از 11 میلیون و 800 نفر در سال 2005 با 55 درصد رشد به 18 میلیون و 200 هزار نفر در سال 2020 خواهد رسید. دکتر «عبدالله فضل علیزاده» رئیس انجمن سرطان ایران با اشاره به هرم سنی جمعیت ایران، فراگیری سرطان در 15 تا 20 سال آینده را پیش بینی دور از انتظاری نمی داند. این در حالی است که به گفته دکتر «حمید عطاریان» رئیس پنجمین همایش سالانه انجمن سرطان ایران، انتظار می رود تا چند سال آینده 15 میلیون بیمار سرطانی در ایران وجود داشته باشد. دکتر «فضل علیزاده» تصریح می کند؛ «آمارهای یادشده باید مسوولان امور بهداشتی کشور را به یک برنامه ریزی منسجم و صحیح درباره تربیت متخصصان آنکولوژی از یک سو رهنمون کند و از سوی دیگر آنان را قادر سازد با ایجاد مراکز جدید و تجهیز مراکز موجود جوابگوی افزایش بیماران سرطانی باشند.» وی در ادامه می گوید؛ «آمارهای جهانی نشان می دهد ویزیت آنکولوژیست های (متخصصان) درمان سرطان از 38 میلیون در سال2005 به 57 میلیون در سال 2020 خواهد رسید که در برابر این افزایش، نیاز قطعی فزاینده یی برای افزایش آنکولوژیست ها خواهیم داشت.»
دکتر «فضل علیزاده» همچنین بر لزوم دسترسی به اطلاعات و گزارش از هزینه های درمان سرطان اشاره کرده، اظهار می دارد؛ «آمارها به درستی گویای این واقعیت است که هزینه های درمانی بیماران سرطانی به طور فزاینده ادامه خواهد داشت. بنابراین تامین اعتبارات برای کمک به این بیماران باید مدنظر قرار گیرد.» وی هزینه درمان سرطان ریه در سال اول درمان را 41 هزار و 134 دلار، سرطان روده را 20 هزار دلار، سرطان پروستات را 18 هزار دلار و سرطان پستان را هفت هزار و 139 دلار عنوان می کند.
سرطان پستان، شایع ترین سرطان در زنان
سرطان پستان در زنان، اولین و شایع ترین سرطان شناخته شده است. هر چند سن ابتلا به این بیماری در دیگر کشورها بالای 55 سال بوده و در 70سالگی به اوج خود می رسد اما این سن در ایران 40 تا 50 سال است. متخصصان عوامل خطرسازی مانند پریود زودرس در دختربچه های ایرانی (12 تا 14سالگی)، یائسگی دیررس (پس از 55 سالگی)، تولد اولین فرزند پس از 35 سالگی، نازایی، عوامل تغذیه یی و برخی عوامل ناشناخته را در ابتلا به سرطان پستان موثر می دانند. به اعتقاد برخی پژوهشگران در کنار عوامل خطرساز فوق، پایین بودن «سلنیوم» خون از عوامل ابتلای زنان به ویژه زنان ایرانی به سرطان پستان به شمار می رود. «سلنیوم» خون از عوامل کمک کننده به آنتی اکسیدان هاست که دفاع سلولی را در برابر عوامل سرطان زا بالا می برد. کمبود این ماده از عوامل خطرساز ابتلا به سرطان پستان عنوان شده است.
دکتر «محمدرضا میر» دبیر علمی «پنجمین همایش انجمن سرطان ایران» می گوید؛ «با وجود انجام نشدن غربالگری در کشور، 30 تا 40 درصد زنان در مرحله اول یا دوم بیماری خود به پزشکان مراجعه می کنند. وی علت این امر را افزایش آگاهی در جامعه از طریق شیوه های مختلف اطلاع رسانی به ویژه از طریق رسانه های گروهی کشور می داند.» وی یادآور می شود؛ «بیشتر زنان مراجعه کننده به متخصصان زنان یا سایر تخصص های مربوطه به طور داوطلبانه از آنان درخواست سونوگرافی و ماموگرافی دارند.» با این وجود، دکتر «میر» اعتقاد دارد هنوز در میان جراحی ها، جراحی سرطان پستان از آمار بالایی برخوردار است، هر چند وسعت منطقه جراحی طی سال های اخیر کاهش یافته است. اهمیت غربالگری وقتی مشخص می شود که بدانیم 80 تا 90 درصد سرطان ها در مراحل اولیه سرطانی قابل علاج است. اما عموم سرطان ها در مراحل پیشرفته غیرقابل علاج است.
دکتر «پیام آزاده» دبیر اجرایی پنجمین همایش انجمن سرطان ایران، موفق ترین این غربالگری را در زمینه سرطان سینه می داند و می گوید؛ «ماموگرافی بهترین روش تشخیص سرطان در مراحل اولیه است. ما باید خانم ها را تشویق کنیم که پس از گذراندن دهه سوم و چهارم زندگی شان سالی یک بار ماموگرافی انجام بدهند. ماموگرافی می تواند به تنهایی 50 درصد مرگ ومیر زنان را کاهش دهد. زنانی که سابقه خانوادگی دارند، باید پس از 30سالگی شروع کنند. سرطان دهانه رحم نیز جزء همین سرطان هاست که با تست ساده و بی خطر انجام می شود و هر خانم پس از ازدواج باید هر سه سال یک بار آن را انجام دهد. جالب اینجاست که شرکت های بیمه در کشورهای پیشرفته به شدت غربالگری را پیگیری می کنند تا هزینه های درمانی را کاهش دهند.»
باورهای غلط در مورد ابتلا به سرطان
برخی باورهای غلط در مورد بیماری سرطان در میان عموم مردم وجود دارد که ناشی از ناشناخته بودن این بیماری است. این باورها از سرطان زا بودن استفاده از برخی مواد و لوازم گرفته تا باورهای نادرست درباره جراحی سرطان هاست. برای مثال برخی اعتقاد دارند عکسبرداری با اشعه موجب بروز سرطان می شود. دکتر «آزاده» با رد این موضوع اظهار می دارد؛ «عکسبرداری با اشعه به ایجاد سرطان منجر نمی شود. به عنوان مثال ماموگرافی سالی یک بار هیچ ضرری ندارد و سرطان زا هم نیست بلکه اشعه ها در طول زمان و در صورت قرار گرفتن مداوم بدون حفاظت در برابر آنها به ایجاد سرطان می انجامد.»
در مورد بقیه اشعه ها مثل تیرهای برق ولتاژ بالا، مایکروفر و تلفن های بیسیم هم هنوز هیچ مقاله علمی مبتنی بر شواهدی درباره تاثیر آنها بر ایجاد سرطان منتشر نشده است.
پژوهش های جدید در مواردی باورهای گذشته را نقض می کند. دکتر «آزاده» در این مورد می گوید؛ «حدود 10 سال قبل خانم ها در امریکا پس از رسیدن به سن یائسگی تحت هورمون درمانی قرار می گرفتند. اما بررسی های بعدی نشان داد تزریق استروژن به خانم ها با افزایش سرطان و دیگر بیماری ها در ارتباط است و از آن زمان این شیوه کنار گذاشته شد. هم اکنون مصرف این هورمون ها در جهان افت قابل توجهی داشته است. اما نکته اینجاست که مصرف نابجا در درازمدت این هورمون ها در خانم ها به ابتلا به سرطان سینه منجر می شود.»
برخی از این باورهای نادرست در مورد خودداری از جراحی بیماران سرطانی است. برای مثال به عقیده بعضی افراد تماس چاقو با منطقه یی که مبتلا به سرطان است، سبب انتشار سلول های سرطانی در کل بدن می شود. دکتر «میر» در این مورد می گوید؛ «با عمل جراحی و تماس چاقو با منطقه دچار سرطان، سرطان در بدن منتشر نشده و پیشرفت نمی کند.» وی در پاسخ به این پرسش که اگر بدانید بیمار مبتلا به سرطان مثلاً چهار ماه دیگر بیشتر زنده نیست، آیا او را مورد عمل جراحی قرار می دهید، اظهار می دارد؛ «عمل جراحی در مواردی ضرورت داشته و سبب کاهش درد می شود. اما در مواقعی که بیماری سرطان پیشرفت داشته باشد، درمان جراحی ضرورت ندارد مگر آنکه جنبه اورژانسی داشته باشد مانند انسداد روده یا خونریزی. در این موارد هر چند جراحی، کمکی به افزایش طول عمر فرد نمی کند، اما برای رفع مشکل به وجود آمده ضرورت دارد.»
شیوه های نوین جراحی سرطان
یکی از پرسش هایی که بیماران مبتلا به سرطان با آن روبه رو هستند این است که آیا با دارو و شیمی درمانی می توان سرطان را درمان کرد یا اینکه سرطان حتماً نیازمند جراحی است؟ به گفته دکتر «میر» در برخی سرطان ها جراحی هنوز حرف اول را می زند و به هر صورت بیمار باید تحت عمل جراحی قرار گیرد. وی با تاکید بر اهمیت تشخیص بهنگام بیماری سرطان در مراحل اولیه می گوید؛ «در صورت تشخیص سرطان معده در مراحل اولیه، بیمار بهترین شانس را برای عمل جراحی پیدا می کند، اما در صورت آنکه بیماری به مراحل دوم و سوم برسد، باید علاوه بر جراحی از سایر درمان های دیگر مانند شیمی درمانی و رادیوتراپی نیز بهره گرفت. این در حالی است که با تمام این اقدامات بیمار قادر نخواهد بود نتیجه اولیه یی را که با تشخیص زودهنگام می توانست بگیرد، دریافت کند. برای مثال بیمار مبتلا به سرطان مری که در مراحل دوم و سوم بیماری خود به پزشک مراجعه می کند، پزشک نخست برای او شیمی درمانی تجویز می کند و در زمانی که تومور وی کوچک و از انتشار آن جلوگیری شد، وی را مورد عمل جراحی قرار می دهد یا اینکه در همان ابتدا برای وی شیمی درمانی به همراه رادیوتراپی (پرتودرمانی) تجویز کرده، سپس وی را جراحی می کند.» این پزشک جراح ادامه می دهد؛ «تکنیک های جدید، وسعت منطقه عمل جراحی و در نتیجه عوارض لطمه به بیمار را کاهش داده است. این مساله را به ویژه در مورد ابتلای خانم ها به سرطان پستان شاهدیم. حدود 20 سال قبل در صورت ابتلای یک زن به سرطان پستان، تمام پستان فرد مبتلا به سرطان را به همراه عضله بزرگ و کوچک آن برداشته، وی را دچار نقص عضو بزرگ می کردند. در مواردی با برداشتن غدد لنفاوی از زیر بغل بیمار، بیمار دچار ورم های شدید در ناحیه زیر بغل شده، کیفیت زندگی وی با اختلال روبه رو می شد. این در حالی است که هم اینک در صورت تشخیص به موقع سرطان پستان، تنها به یک ضایعه نیم تا یک سانتیمتری بدون ایجاد نقص عضو در بیمار به همان نتیجه یی که پزشک در گذشته با برداشت کل پستان به آن می رسید، می توان دست یافت.» وی درمان سرطان را یک فعالیت تیمی متشکل از رادیوتراپیست، متخصص شیمی درمانی، آنکولوژیست و جراح می داند.
مشکلات بیماران سرطانی در ایران
در حالی که به گفته متخصصان درمان سرطان در کشور، بودجه ملی بهداشت در ایران زیر 10 درصد و در کشورهای دیگر 15 تا 25 درصد است، 90 درصد از بودجه اختصاص یافته به سرطان در درمان آن هزینه می شود. بنابراین در حوزه پیشگیری نگاه درستی وجود ندارد. به گفته دکتر «عطاریان» همه افراد باتجربه در این رشته معتقدند شایع ترین سرطان کشور، سرطان های دستگاه گوارش شامل سرطان معده و روده است. در درجه بعدی سرطان پستان قرار دارد. در کل ایران هم مانند بقیه کشورها حدود 18 الی 20 درصد کل مردم در طول عمر خود به سرطان دچار می شوند که ایران از این مساله مستثنی نیست و اگر برنامه غربالگری یا درمانی و... انجام شود باید عمدتاً متوجه این چند سرطان باشیم. وی در ادامه می گوید؛ «طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی هر 100 هزار نفر احتیاج به یک پزشک درمان کننده سرطان دارند، بنابراین با توجه به این نظر در ایران باید حداقل 750 درمانگر سرطان وجود داشته باشد در حالی که هم اکنون به غیر از بخش جراحی، 350 پزشک در زمینه درمان سرطان فعالیت می کنند.» دکتر «عطاریان» دو اشکال مهم در رشته سرطان را در کل کشور برشمرده، تصریح می کند؛ «با وجود آنکه در کشور انواع و اقسام سرطان ها را در مقایسه با جمعیت دارا هستیم، تنها به صورت استانی یا دانشگاهی فعالیت های محدود و پراکنده یی در کشور صورت گرفته است. با این وجود هنوز مرکزی که به صورت ملی آمار دقیقی در مورد انواع سرطان نسبت به کل جمعیت ارائه دهد در کشور نداریم.»
هرچند به گفته دکتر «عطاریان» فعالیت های بسیار زیادی از طریق ارگان های مسوول از جمله وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و برخی نهادها و دانشگاه ها در زمینه ثبت موارد ابتلا به سرطان صورت گرفته، اما شاید بتوان فقدان ثبت ملی سرطان را از مهم ترین مشکلات حوزه سرطان دانست که امکان هرگونه برنامه ریزی را از مسوولان، متخصصان و کارشناسان امر گرفته است. رئیس «پنجمین همایش انجمن سرطان ایران» همچنین اظهار می دارد؛ «انجام غربالگری نیازمند داشتن آمار از ثبت سرطان در سطح ملی است و تا زمانی که ندانیم چه نوعی از سرطان در کدام منطقه شیوع دارد، نمی توانیم غربالگری درستی را در آن منطقه انجام دهیم. هم اکنون غربالگری های متعدد پزشکان به صورت سلیقه یی یا تنها در برخی استان ها انجام می شود، اما هنوز هم برای سرطان های شایع، غربالگری ملی درستی نداریم. در ایران نیز مانند بقیه کشورها، چند سرطان شایع مانند معده، روده، پستان و ریه جزء چهار سرطان بسیار شایع به شمار می رود که برای هیچ یک غربالگری در سطح ملی وجود ندارد.» وی در ادامه یادآور شد؛ «مساله غربالگری نیازمند یک سازمان بسیار جدی و دقیق با افراد پیگیر و آشنای به مساله است. این سازمان همچنین به بودجه بسیار بالایی نیاز دارد و طبیعی است که در تمام دنیا متولی غربالگری سرطان ها دولت ها هستند که باید پرسنل ویژه یی را با بودجه بالا برای این مهم اختصاص دهند. بنابراین هنگامی که کار ثبت ملی سرطان انجام شد به پیوست آن برای بیماری های شایع غربالگری هایی در وزارتخانه های مسوول ایجاد می شود. غربالگری هم باید در سطح بسیار بالا و حداقل استانی و کشوری انجام شود زیرا انجام غربالگری در سطح جمعیتی کوچک فایده چندانی نخواهد داشت.»
آهنگ رشد سرطان در ایران همگام با سایر کشورها در حال افزایش است. افزایش سن متوسط مردم در جهان را یکی از این عوامل برمی شمارند زیرا بیماری سرطان معمولاً در سنین بالا به سراغ افراد می آید.
نظر شما