سلامت نیوز: چندی پیش رسانه ها خبر از تولید برنج تراریخته غنی شده از آهن در کشور دادند. این افراد مدعی شدند که موفق به تولید برنج تراریخته غنی از آهن شده اند که می تواند نیاز زنان باردار و دیگر گروه ها به این عنصر حیاتی را تامین کند.

این درحالیست که متخصصین علوم تغذیه معتقدند به هیچ وجه نمی توانیم محصولات دستکاری شده ژنتیکی را به صورت یک محصول کاملا سالم به افراد توصیه کنیم بخصوص به گروه های در معرض خطر مثل زنان باردار،زنان شیرده،کودکان و نوجوانان و سالمندان که می توانند آسیب پذیرتر باشند و باید دقت بیشتری بر این مسئله شود.

تجربه تلخ تجاری سازی برنج طلایی علیرغم اینکه برخی آن را شایسته دریات جایزه نوبل میدانستند نشان می دهد که بر خلاف نظر بسیاری از محققین عزیز کشورمان، گیاه حاصل از هر عملیات انتقال ژن یا ایده پردازی مهندسین ژنتیک لزوما نباید تجاری شود و در سفره مردم قرار گیرد.

به گزارش سلامت نیوز با توجه به رشد جمعیت جهان در قرن اخیر، گرسنگی وکمبود مواد غذایی مشکل اساسی دنیا از جمله کشورهای در حال توسعه می باشد. دانشمندان همواره درصدد یافتن راهی علمی برای حل این مشکل می باشند .لیکن این روشها و راهها ممکن است علیرغم برطرف کردن برخی مسائل، آثار منفی بر سلامت انسان و محیط زیست برجا بگذارد لذا لازم است این محصولات از نظر ایمنی مورد بررسی قرار گیرند.

برنج از مواد غذایی اصلی و همیشگی در کشورهای آسیایی است و به میزان کمتر در برخی از کشورهای آمریکای شمالی و جنوبی و در آفریقا ست[7]. در حالیکه مواد ریزمغذی(ویتامین ها و مواد معدنی) خیلی کمی دارد. از طرفی حدود 30 درصد جمعیت جهان از آنمی ناشی از فقر آهن رنج می برند که اکثر آنها در کشورهای درحال توسعه زندگی می کنند. در این جمعیت، زنان و کودکان بیشترین میزان مبتلایان را تشکیل می دهند [12].

روش های مختلفی برای مقابله به این عارضه وجود دارد از جمله درمان دارویی و خوردن روزانه قرص آهن برای فرد مبتلا، همچنین برخی از محققین بر آنند تا محصول غذایی تقویت شده به منظور افزایش ریز مغذی ها تولید کنند. در بین انوع راهکارهای غنی سازی برنج، روش مهندسی ژنتیک جهت تولید برنج غنی شده از آهن یکی از روش هایی است که برخی از محققین به آن روی آوردند، ولی سوال اینجاست که با وجود ابهامات و پیچیدگی ها و غیر قابل پیش بینی بودن فرایند مهندسی ژنتیک، آیا واقعا به این فناوری برای غنی کردن برنج نیاز مبرم وجود دارد؟

در عین حال گزارشات بسیاری از روش تولید مثل طبیعی و از طریق انتخاب طبیعی حاکی از موفقیت در غنی کردن برنج با آهن وجود دارد و ریسک های مهندسی ژنتیک را در بر ندارد. همچنین در کشورهای توسعه یافته پس از گرفتن سبوس برای تولید برنج سفید که ارزش غذایی آن کاهش یافته، برنج را بدون دستکاری ژنتیکی ،غنی سازی می‌کنند و کاهش سطح فسفر، پتاسیم، آهن و ویتامین‌های B را با اضافه کردن دوباره این مواد به محصول جبران می‌سازند. [1,3,6] گذشته از این ، روش های نامبرده از لحاظ هزینه نسبت به روش مهندسی ژنتیک بسیار به صرفه تر می باشند .

آیا همه افراد به مقدار یکسانی به آهن نیازمندند ؟

از دیگر موارد قابل توجه در مورد برنج دستکاری شده ژنتیک،کنترل مقدار دوز مصرف در افراد یک خانوار است که ممکن است برای یک شخص در خانواده نیاز باشد ولی برای شخص دیگری در همان خانه اضافه و بطور بالقوه خطرناک باشد .[8] به عبارت دیگر ما روزانه به اندازه معینی از آهن مورد نیاز بدن خود را از غذاهایی مانند گوشت ، میوه و سبزیجاتی همچون اسفناج و غلات و انواع نان های سبوس دار مانند نان سنگگ و نان جو تامین می کنیم. باید توجه داشت که در ایران نیز یکی از وعده های غذایی اصلی و تقریبا همیشگی، برنج است .

مصرف سرانه سالانه برنج در ایران بطور تقریبی حدود 40 کیلوگرم است که برابر مصرف سرانه روزانه 100 گرم برآورد میشود[11]. با احتساب اینکه درصد/ گرم آهن موجود در برنج سفید تقریبا 1 میلی گرم است[5] و همچنین با در نظر گرفتن نیاز هر فرد به آهن (جدول 1) و مصرف سایر غذاهای حاوی آهن (جدول2)که همگی در سفره روزانه ایرانی به چشم می خورد، به نظر می رسد در باره عقلانیت مصرف برنج دستکاری شده ژنتیکی غنی شده با آهن باید دقت لازم را بعمل آورد چرا که آهن از فلزاتی است که دفع آن برای بدن بسیار مشکل است و مقدار زیاد آهن در بافت هایی مانند قلب، لوزالمعده و کبد تجمع یافته و منجربه مشکلات جدی می شود.

از طرفی بر اساس گفته محققین بیوتکنولوژیست، میزان آهن در برنج دستکاری شده ژنتیکی نسبت به برنج عادی بیش از 4 برابر بیشتر است [4] در موارد خاص مثل زنان باردار و یا کودکان، این مسئله مشکل اساسی در سلامت ایجاد می کند.



جدول 1: میزان آهن مورد نیاز افراد در سنین و شرایط متفاوت[10]

جدول 2: مواد غذایی حاوی عنصر آهن[10]

عوارض مصرف بیش از اندازه آهن

بر طبق نتایج تحقیق انجام شده توسط محققین ایرانی، چنانچه زنان سالم و آن گروهی که دچار کم‌ خونی و فقر آهن نیستند، در دوران بارداری از قرص ‌های مکمل آهن استفاده کنند، بیشتر در معرض فشار خون بالا و تولد جنین نارس قرار می ‌گیرند.

همچنین مصرف بیش از حد آهن سبب افزایش هموگلوبین می شود، ارتباط سطوح بالاتر هموگلوبین را با افزایش خطر کوچکی جنین برای سن بارداری، مرده ‌زایی، فشار خون بالا ناشی از بارداری، محدودیت رشد داخل رحمی، وزن کم هنگام تولد، تولد پیش از موعد و مرگ هنگام زایمان نشان داده‌اند. زنان بارداری که کم‌ خون نیستند و تا حدی هم مبتلا به پُرخونی هستند، اصلاً نیازی به قرص آهن ندارند[9].

از طرفی در پاسخ به این رویکرد که روش دستکاری شده ژنتیکی راه حلی برای رفع کمبودهای مواد مغذی است، باید گفت سوء تغذیه نه در اثر کمبود یک یا دو ماده مغذی بلکه مجموعه ای از این کمبودها بوجود می آید و تمرکز کردن بر محصولاتی که حاوی فقط یک یا دو ماده مغذی هستند در زمینه رفع سوء تغذیه غیر کارامد بوده و بی تاثیر است چرا که تعادلی از مواد مغذی و عناصر مورد نیاز بدن لازم است تا جذب کلیه مواد توسط بدن صورت پذیرد.

برای مثال به منظور جذب ویتامین A باید به میزان کافی چربی در رژیم غذایی فرد وجود داشته باشد . بنابراین شرط اینکه استفاده از مواد غذایی غنی شده از ویتامین A کارآمد باشد ، کافی بودن غذاهای حاوی چربی در رژیم غذایی فرد است. همین مسئله در مورد آهن و یا سایر مواد مغذی مورد نیاز بدن مطرح می شود[2].

موارد فوق الذکر تنها به بررسی بخشی از آثار بالینی بر انسان می پردازد که بر اساس آن می توان نتیجه گرفت که برای رفع سوتغذیه بطور کارامد و ثمر بخش باید در مورد هر جمعیتی با توجه به رژیم غذایی مردم آن ناحیه و میزان بروز آنمی در آن منطقه، رویکرد متفاوتی پیش گرفت و نمی توان به مصرف این نوع ریز مغذی ها دریک جمعیت با سنین و شرایط متفاوت، نگاه یکسان و کلی داشت .

از طرف دیگر حتی اگر فرض بر این باشد که این روش (دستکاری ژنتیکی) می تواند گرسنگی و سو تغذیه را برطرف کند، باز هم مسائل دیگری از جمله خطرات احتمالی بکار گیری روشهای مهندسی ژنتیک از لحاظ ناشناخته بودن آثار و تبعات بعدی آن نباید نادیده گرفته شود . همچنین با توجه به تجربه نا موفقی که در فرایند تولید برنج طلایی وجود داشت بکار گیری روشهای مشابه نیازمند تامل بیشتری است چرا که بعد از گذشت مدت طولانی و با صرف هزینه های گزاف هنوز هم برنج طلایی مراحل آزمایشی را طی نکرده و بر سر سفره غذایی مردم نیامده است.

راهکارهای پیشنهادی

به نظر می رسد بهترین و آزموده ترین راه برطرف کردن نیاز به آهن، یک رژیم غذایی مناسب و صحیح است . میتوان از غذاهایی همچون نان های سبوس دار و غلات و گوشت و غذاهای مرسوم ایرانی مانند عدسی و اسفناج استفاده کرد. در مورد تغییر رژیم غذایی و دریافت مواد مغذی نیز حتما باید با پزشک مربوطه و متخصص تغذیه مشورت کرد تا با در نظر گرفتن شرایط فرد، تصمیم مناسب گرفته شود.

منابع :

1. Andang’o PE, Osendarp SJ, Ayah R, et al. Efficacy of iron-fortified whole maize flour on iron status of schoolchildren in Kenya: a randomised controlled trial. Lancet. 2007;369:1799-806. doi:10.1016/S0140-6736(07)60817-4.
2. Erdman, J. Jr. 1988. The physiologic chemistry of carotenes in man. Clin. Nutr., 7: 101-106.
3. Foster P. Fortified rice to save millions of lives each year. The Telegraph. http://bit.ly/KIKT3g. Published May 14, 2009.
4. http://www.isna.ir/fa/news/94110502297
5. https://ndb.nal.usda.gov/ndb/search/list("Nutrient data laboratory". United States Department of Agriculture. Retrieved June 2014.)
6. Ogodo O. Iron-fortified maize cuts anaemia rates in children. SciDev.Net. http://bit.ly/LRAFl7. Published May 31, 2007.
7. "Rice is Life" . Food and Agricultural Organization of the United Nations. 2004
8. Ross A. Vitamin A and carotenoids. In: Shils M, Shike M, Ross A, Caballero B, Cousins R, eds. Modern Nutrition in Health and Disease. 10th ed. Baltimore, MD: Lippincott Williams & Wilkins; 2006:351-75.
9. S Ziaei, M Norrozi, S Faghihzadeh, E Jafarbegloo, A randomised placebo-controlled trial to determine the effect of iron supplementation on pregnancy outcome in pregnant women with haemoglobin ‚ 13.2 g/dl, 2007 Jun;114(6):684-8.
10. http://www.salamatnews.com/news/111841
11. http://www.tabnak.ir/fa/mobile/news/409236
12. http://www.who.int/nutrition/topics/ida/en