سلامت نیوز: افزایش جمعیت جهان و حل مسئله گرسنگی موضوعی بود كه فكر تولید بیشتر مواد غذایی و محصولات زراعی مقاوم به خشكسالی، انگلها و بیماریها را در ذهن خلاق بشر زنده كرد . تولید محصولات تراریخته حاصل تفكرات بشری در این زمینه بود كه اولین روش بكارگیری آن به طور جدی از سال 1983 آغاز شد و رشد چشمگیری را در قلمرو اصلاح گیاهان زراعی استراتژیك طی كرد. این روش توانست جای خود را به سرعت در جهان معاصر باز كند؛ به طوری كه تنها 8 سال بعد سطح زیر كشت گیاهان دستورزی شده ژنتیكی (Transgenic)، وسعتی بالغ بر 60 میلیون هكتار از اراضی كشاورزی جهان را به خود اختصاص داد. به این ترتیب بود كه مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی مولكولی به منظور تأمین امنیت غذایی جمعیت رو به رشد جهان وارد كارزار رقابت شد و مواد غذایی دستكاری شده ژنتیك به تدریج وارد بازار شدند.
آمریكا و كانادا، پیشتازان استفاده از تراریختهها
به گزارش سلامت نیوز، روزنامه روزان در ادامه می نویسد: آمریكاییها و فرانسویها در سال 1986 نخستین آزمایشهای مزرعهای خود را در این زمینه با تنباكوی تراریخته انجام دادند؛ اما چینیها تصمیم گرفتند كه پرچمدار تجاری این محصولات باشند؛ بنابراین در سال 1990 تولید تنباكوی تراریخته را به شكل تجاری آغاز كردند . آمریكا، دومین كشوری بود كه در سال 1994، گیاه تراریخته گوجهفرنگی را به شكل تجارتی تولید نمود. پس از آن، در فاصله سالهای 1995 تا 1996، 35 گیاه تراریخته تولید شد كه حدود 80 درصد آنها مربوط به دو كشور آمریكا و كانادا بودند. تا سال 1999، بین 25 تا 45 درصد تولید برخی از محصولات اصلی زراعی (ذرت، سویا و غیره) در آمریكا، با استفاده از گیاهان تراریخته صورت میگرفت. سطح زیر كشت جهانی این نوع محصولات در سال 2011 با رشد 8 درصدی معادل 12 میلیون هكتار را به خود اختصاص داد به گونهای كه از 148 میلیون هكتار در انتهای سال 2010 به 160 میلیون هكتار در انتهای سال 2012 رسید.
تراریختهها در ایران
درحال حاضر، حداقل 25 درصد از سطح زیر كشت ذرت تراریخته و 40 درصد از سطح زیركشت سویای تراریختة جهان در آمریكاست. با این آمار و ارقام به نظر میرسد كه این روزها تراریختهها جای خود را در بازار جهانی پیدا كردهاند و حالا هم موضوع استفاده از این محصولات در كشورمان نیز مطرح شده است. حتی بسیاری میگویند كه اگرچه در ایران تراریخته به اسم آزمایشی وارد شده، اما سالیان سال است كه كشت آن انجام میشود و به عبارتی بذر از آن استحصال شده است.
اما اینكه محصولات تغییر ژنتیك یافته برای سلامت مفید هستند یا مضر سئوالی است كه ذهن بسیاری از كارشناسان این حوزه را درگیر كرده و هیچ جواب قاطعی تاكنون به این پرسش داده نشده است. از یك سو برخی كارشناسان معتقدند با تغییر ژنتیك در محصولات كیفیت اولیه آنها دستخوش دگرگونی شده و دیگر مانند قبل نمیتوان بر سلامت آنها تاكید كرد در حالی كه عدهای دیگر میگویند كه با جهش ژنتیكی این نوع محصولات بهبود در تولید از جهش كیفی و كمی رخ خواهد داد. تصمیم گیری از میان این دو اعتقاد برای مردم سخت است زیرا سلامت موضوعی نیست كه بتوان به راحتی از كنار آن گذشت.
تراریخته یعنی چه؟
اما گیاهان تراریخته به كدامیك از انواع گیاهان میگویند و چه اتفاقی در این نوع گیاهان افتاده است؟ آنچه كه به زبان ساده در اینباره میتوان گفت این است كه گیاه تراریخته به گیاهی اطلاق میشود كه ساختار ژنتیكی آن از طریق مهندسی ژنتیك تغییر یافته باشد تا به این وسیله مقاومت گیاه به بیماریها و آفات بیشتر شده و بهرهوری كشاورزان از محصول مورد نظر نیز افزایش یابد. تراریخته معادل "Genetically Modified Organisms" یا "GMOs" است
تراریخت یا ترنسژنیكسازی هم Transgenic فرآیندی است كه طی آن موجودی با ویژگیهای جدید ایجاد میشود. در فرایند تراریختی، ژن یا ژنهایی از یك موجود به موجود دیگر منتقل میشود. با انتقال ژن جدید به سلول یا موجود زنده ویژگی جدیدی در آن موجود ایجاد میشود. موجودی كه به این ترتیب دچار تغییر در ماده ژنتیكی خود شده یا به عبارتی تغییر ژنتیكی داده شده را موجود دستورزی شده genetically modified organism یا به اختصار GMO میگویند.
مزایای محصولات تراریخته
به وسیله وارد كردن ژنهای فراوان، مربوط به صفات مختلف، به دهها گونه گیاهی مختلف مانند گندم، جو، گوجهفرنگی، ذرت، سیب زمینی، سویا، پنبه و. . . . می توان جهت اصلاح یا بهبود فرآوردههای كشاورزی، گامهای تازهای برداشت و از این گیاهان برای تولید انبوه موادی مانند روغنهای خوراكی، مومها، چربیها و نشاستهها كه در شرایط عادی به میزان بسیار جزیی تولید میشوند بهره بود. از سوی دیگر كنترل آفات زیستی، تنها نمونههای كوچكی از كاربردهای گسترده این گیاهان ترانسژنی (تراریخته) را شامل میشوند.
در بسیاری از كشورها احیای مراتع و جنگلها و حفظ تنوع گونههای گیاهی و جانوری در مناطق كویری و بیابانی از دیگر عرصههای كشاورزی است كه با كمك بیوتكنولوژی روند سریعتری یافته است. برای مثال، بیوتكنولوژیستها با شناسایی، تكثیر و پرورش گونههای واجد ژنهای مقاوم به نمك، گیاهان مقاومی مانند كاكتوسها، كاج و سرو اصلاح شدهای را تولید كردهاند كه قابلیت رشد و تكثیر در مناطق سخت بیابانی را پیدا كردهاند. همچنین به كمك روشهای بیوتكنولوژی، از جلبكها و گلولای موجود در دریاها، تركیبات و كودهای زیستی سودمندی را برای حاصلخیزی زمینهای كشاورزی تولید میكنند.
سلاح تازه قدرتهای جهانی
اما برخیها این محصولات را سلاح تازه قدرتهای جهانی در مقابله با كشورهای دیگر دانسته و خطرات استفاده از این محصولات را بسیار بیشتر از مزایایی آن ارزیابی میكنند. آنها تاكید دارند كه برخلاف ادعاها سطح زیر كشت محصولات تراریخته، در كشورهای پیشرفته جهان از جمله در اروپا خیلی كم است. این گروه میگویند محصولات تراریخته همانقدر كه میتوانند دارای كیفیت بهتری باشند ممكن است خطرات ناشناختهای برای انسان و محیط زیست داشته باشند از جمله اینكه در برخی كشورها ساكنین مجاور به مزارع و روستاهایی كه بذرهای تراریخته كشت میشود، عوارضی چون حساسیتهای شدید پوستی، آلرژی شدید دستگاه ایمنی بدن، صدمه به مخاط به ویژه بویایی و تا 90 درصد تخریب پروتئین سلولی و بروز سرطانهای مختلف مشاهده شده است.
همچنین برخی سازمانهای علمی و زیستمحیطی جهانی نیز نسبت به خطرات استفاده از گیاهان ترانسژنیك یا تراریخته و احتمال پیدایش بیماریهای غیرقابل پیشبینی و درمان و نیز اختلالات ژنتیكی هشدار دادهاند. این هشدارها تا جایی باعث نگرانی شده است كه اتحادیه اروپا، آلمان و آمریكا نیز بر موضوع حساس شده و تمهیداتی جدی برای كشت، مصرف و تجارت این محصولات گذاردهاند.
تولید انبوه برنج تراریخته در ایران
گفته میشود كه ایران بجز سالهای 83 و 85 تاكنون محصولات تراریخته را تولید نكرده است. در آن دو سال براساس مجوزی كه صادر شده بود برنج تراریخته به تولید انبوه رسید؛ اما در سال 84 پایه اختلاف بین وزارت جهاد كشاورزی و سازمان محیط زیست در این باره گذاشته شد واین اختلاف بالا گرفت تا جایی كه برخی سازمانها مانند سازمان محیط زیست خواستار توقف تولید این برنج شدند و به این ترتیب تولید و تحقیقات محصولات تراریخته در دولتهای نهم و دهم متوقف شد. همچنین مجلس در سال 88 قانونی را تصویب كرد كه به موجب آن حدود فعالیتها و مدیریت امور مربوط به موجودات زنده تراریخته و محصولات ژنتیكی را مشخص میكند. اما حالا خبرهایی مبنی بر اینكه هم اكنون 48 درصد برنجهای تولیدی در كشورمان تراریخته است یا بازارهای كشورمان جولانگاه محصولات كشاورزی تراریخته شده است نیز به گوش میرسد.
نگرانی وزیر خارجه از نفوذ محصولات تراریخته در كشور
حالا هم اگر چه استفاده از این محصولات هنوز شكل قانونی به خود نگرفته است اما این مورد در برنامه ششم توسعه گنجانده است و نگرانی بسیاری از افراد را برانگیخته است تا جایی كه به نامه 17 سال پیش مرد اول دیپلماسی در تاریخ اسفند ماه ۷۸، استناد میكنند. در آن زمان محمد جواد ظریف درنامهای كه به دفتر رئیس جمهور وقت نوشت، نسبت به عوارض محصولات دستكاری شده ژنتیكی هشدار داد. او در این نامه تأكید میكند: «این محصولات دستكاری شده ژنتیكی میتواند به عنوان سلاح علیه كشور مورد بهره برداری قرار گیرد به طوری كه تولیدكنندگان این محصولات قادرند به عنوان مثال با نصب ژن عقیمی بر روی گندم، نسلی از یك كشور را عقیم سازند.»
شاید محصولات تراریخته سم كمتری داشته باشند
با این وجود در گفتگوهایی كه در این باره با برخی از افراد انجام داده ایم، مردم شناخت كمی نسبت به محصولات تراریخته دارند. مژگان اكبری نژاد خانم خانه داری است كه وظیفه خرید مایحتاج روزانه خانه به عهده اوست. وی كه رشته تحصیلی اش تغذیه است درباره استفاده از محصولات تراریخته میگوید: انتخاب من برای مصرف محصولات، بیشتر استفاده از ارگانیكهاست تا محصولات تراریخته و آنهاییكه در تولیدشان از سم استفاده شده است. شنیدم كه در تولید محصولات كشاورزی از سموم خطرناكی استفاده میكنند كه برای بدن مضر است و در ایران مصرف سموم بدون نظارت معمولا صورت میگیرد و بیش از حد استفاده میشود؛ بنابراین شاید استفاده از محصولات تراریخته به دلیل اینكه كمتر از سموم استفاده میكنند بهتر به نظر برسد. وی تاكید میكند: با این حال محصولات تراریخته استفاده نمیكنم چرا كه هنوز كسی شفاف اعلام نكرده است كه این محصولات مضر هستند یا ضرركمتری نسبت به بقیه دارند . وی عقیده دارد قطعا دستكاری ژنتیكی عوارض و عواقبی را به همراه دارد اما محصولات ارگانیك از همه سلامت تر به نظر میرسند هر چند كه یافتن آنها زمان بر و خیلی سخت است و گاها باید از نمایشگاهها آنها را خرید و حتی خود تولید كنندگان این محصولات هم گاهی اوقات میگویند كه محصولاتشان صددرصد ارگانیك نیست.
معلوم نیست كدام محصول در بازار، تراریخته است
از سوی دیگر مریم چمنی كه خانه دار و لیسانس زبان است. وی در استفاده از محصولات تراریخته تردید دارد و در این باره میافزاید: از وقتی شنیده ام كه این محصولات اكثرا وارداتی بوده و به كشور قاچاق میشوند، دچار تردید شده ام چرا كه نظارتی بر سلامت محصولات قاچاق وجود ندارد و بنابراین بهتر است كه محصولات داخلی را كه كشاورزان خودمان تهیه كردهاند استفاده كنم. حرف و حدیثهایی در مورد محصولات تراریخته وجود دارد. شاید قبل از اینكه مردم بخواهند این محصولات را مصرف كنند باید مطمئن شوند كه مشكلی برایشان ایجاد نمیكند. مریم میگوید یك مسئله دیگر هم وجود دارد. وقتی برای خرید میروم مشخص نیست كه كدام محصول طبیعی تولید شده و كدامشان تراریخته است. شاید هم همین الان داریم محصول تراریخته مصرف میكنیم و خودمان خبر نداریم!
ممنوعیت مصرف تراریختهها در برخی مناطق اروپا
یكی از موضوعاتی كه كارشناسان بر روی آن تاكید میكنند این است كه مردم حق دارند بدانند كه چه چیزی را مصرف میكنند. در بسیاری از كشورهای اروپایی اساسا استفاده از محصولات تراریخته ممنوع است. در كشورهایی هم كه این ممنوعیت به طور كامل وجود ندارد روی تمام محصولات نحوه تولیدشان مشخص شده و بهطور دقیق آمده كه این محصول چقدر دست كاری شده است اما در كشور ما هنوز در عمل چنین نظارتهایی دیده نمیشود. اما تاكنون وزارت بهداشت بهعنوان ركن اصلی در تایید یا عدم تایید سلامت انسانی محصولات تراریخته بهصورت جدی به موضوع وارد نشده و موضع مشخصی در این خصوص اتخاذ نكرده است.
بی ضرر بودن تراریختههای مورد تایید وزارت بهداشت
حسین رستگار، مدیركل آزمایشگاههای مرجع وزارت بهداشت در این باره به روزان میگوید: باید بدانیم كه ورود محصولات تراریخته در كشور نیازمند تدوین ضوابط و مقرراتی است اما مصرف مواد تراریختهای كه توسط سازمان غذا و دارو تایید شده است بی ضرر است؛ هر چند كه مردم برای انتخاب محصولات مورد نظر باید دقت كنند. وی میافزاید: این موضوع البته چیز جدیدی در دنیا نیست و كشورهای اروپایی و آمریكایی هم از محصولات تراریخته استفاده میكنند؛ البته در آنجا قوانین و ضوابطی حاكم است؛ اما این محصولات گاها دركشور بدون مجوز وارد میشود.
رستگار با بیان اینكه تولیدات ما در این رابطه هنوز عملیاتی نشده و در صورت كار جدی در این زمینه باید مجوزها و قوانین در این زمینه به صورت كامل موجود باشد خاطرنشان ساخت: درباره آسیب رسان بودن این محصولات هنوزمورد مستندی نیست و اگر كسی مدارك و مستنداتی درباره آسیب رسان بودن این محصولات دارد، حق اعتراض دارد. به گفته رستگار تمام مجوزها و مسیرها برای این محصولات براساس مسیر مجوزهایی كه در اتحادیه اروپا استفاده میشود، تدوین شده و تلاش كردهایم كه حداكثر سختگیری را اعمال كنیم. اگرشواهد محكمی درخصوص مضر بودن محصولات تراریخته وجود داشت، اتحادیه اروپا و آمریكا هم اجازه مصرف آن را نمیدادند.
موضع وزارت بهداشت به محصولات تراریخته
رسول دیناروند رئیس سازمان غذا و دارو نیز در این باره میگوید: تا كنون كسی با سند مشكلی را به محصولات تراریخته نسبت نداده و سلامتشان را رد نكرده است. هر چند كه آزمایشات لازم برای محصولاتی كه مجوز دار هستند در سازمان غذا و دارو صورت گرفته و بعد تایید شدهاند. وی با اشاره به اینكه كشورهای دیگر نیز از این موضوع استفاده میكنند تا مانع از ضرر آفتها و سمها شوند میافزاید: این محصولات در دنیا شناخته شده است اما مقید هستیم سلامت این مواد را در درجه اول در كشور تایید و بعد نسبت به آنها مجوز صادر كنیم و اینطور نباشد كه محصولات بدون مجوز وارد بازار شود.
رئیس سازمان غذا و دارو در عین حال تاكید كرد كه مردم در انتخاب محصولات غذایی آزادی دارند و میتوانند محصولاتی را برگزینند كه فكر میكنند سلامتشان را حفظ میكند؛ اما باید گفت محصولاتی كه تایید وزارت بهداشت و سازمان را دارد از سلامتی برخوردار بوده و منعی برای مصرف ندارند. معاون وزیر بهداشت در پاسخ به این سئوال كه نظر وزارت بهداشت راجعبه توسعه و تولید محصولات تراریخته در كشور چیست، تاكید كرد: وزارت بهداشت نسبت به توسعه و تولید محصولات تراریخته مخالفت و یا تأیید كوركورانه ندارد.
افزایش جمعیت جهان و حل مسئله گرسنگی موضوعی بود كه فكر تولید بیشتر مواد غذایی و محصولات زراعی مقاوم به خشكسالی، انگلها و بیماریها را در ذهن خلاق بشر زنده كرد . تولید محصولات تراریخته حاصل تفكرات بشری در این زمینه بود كه اولین روش بكارگیری آن به طور جدی از سال 1983 آغاز شد و رشد چشمگیری را در قلمرو اصلاح گیاهان زراعی استراتژیك طی كرد. این روش توانست جای خود را به سرعت در جهان معاصر باز كند؛ به طوری كه تنها 8 سال بعد سطح زیر كشت گیاهان دستورزی شده ژنتیكی (Transgenic)، وسعتی بالغ بر 60 میلیون هكتار از اراضی كشاورزی جهان را به خود اختصاص داد. به این ترتیب بود كه مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی مولكولی به منظور تأمین امنیت غذایی جمعیت رو به رشد جهان وارد كارزار رقابت شد و مواد غذایی دستكاری شده ژنتیك به تدریج وارد بازار شدند.
نظر شما