سلامت نیوز: آتش به جان جنگل‌ها افتاد؛ مراتع سوختند و حیوانات تلف شدند؛ گروه‌های مردمی و کارکنان ارتش، محیطزیست، منابع‌طبیعی، سپاه، بسیج، سازمان‌جنگل‌ها، هلال‌احمر و حتی اتباع افغانستانی همه در تکاپوی مهار آتشی بودند که جنگل‌های پاسارگاد، بمو و دشت ارژن در طبیعت زیبای استان‌فارس را ٣شبانه‌روز خیمه‌گاه خود کرده بود. قصه تکراری از جایی شروع می‌شود که چهارشنبه هفته گذشته آتش‌سوزی جنگل‌ها، بار دیگر برای کشورمان به تصویر کشیده شد و این‌بار گریبانگیر جنگل‌های پاسارگاد در استان فارس شد و هزار هکتار از این سرمایه طبیعی کشورمان را در کام خود بلعید.
به گزارش سلامت نیوز، روزنامه شهروند در ادامه می نویسد: با شروع انعکاس اخبار لحظه‌به‌لحظه از زبانه‌کشیدن آتش توسط رسانه‌ها، کارشناسان محیطزیست در تلاش برای ارایه راهکار و نقد شرایط به‌وجود آمده، برآمدند و مسئولان امر هم از نبود تجهیزات و امکانات گله می‌کردند. اما در میان پیگیری شرایط بحرانی به‌وجود آمده از سوی افراد و نهادهای مختلف، این سرمایه طبیعی کشور ما بود که ذره‌ذره به خاکستر تبدیل می‌شد و به فنا می‌رفت. حریقی که بیش از ١٠٠ هکتار از اراضی جنگلی پاسارگاد و دشت‌ارژن و همچنین عرصه‌های مرتعی «بمو» را به‌کام خود فرو برد و تبدیل به خاکستر کرد. از سویی هم رئیس سازمان آتش‌نشانی شهرداری محلات از وقوع پنجمین حریق در یکی از باغات این شهرستان در عرض دو هفته اخیر خبر داد و اعلام کرد: «این پنجمین آتش‌سوزی طی دو هفته اخیر است و درمجموع ۱۰هزار مترمربع باغ در این حریق‌ها نابود شده‌اند.»
برای شرایط به‌وجود آمده اظهار نگرانی و تاسف از سوی مردم عادی شاید به مراتب بیشتر به چشم می‌خورد تا مسئولان؛ مسئولانی که الان ماموریتشان را انجام داده‌اند، آتش را مهار کرده‌اند و دیگر شاید به فکر جبران این خسارت‌ها هم نباشند. این مضمون عبارتی است که رئیس سازمان حفاظت محیطزیست بیان‌می‌کند: «آتش‌سوزی در شرایط فعلی امر غریبی نیست.» عبارتی که معصومه ابتکار در صفحات اختصاصی خود در شبکه‌های اجتماعی، درخصوص این رخدادها بیان کرده است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت از نگاه رئیس سازمان حفاظت محیطزیست کشور، از بین رفتن سرمایه‌های طبیعی در فصل خودش عادی است و نباید نگران شد و متاسف بود؛ همچنین تکراری بودن این پدیده‌ها را نباید بحران به حساب آورد. اگر از بین رفتن محیطزیست، گونه‌های گیاهی و جانوری در فصل خودش امری طبیعی است و نباید عنوان «بحران» را به آن نسبت داد، پس چه‌چیزی بحران است و باید به آن بها داد؟
دکتر صادق زیباکلام، استاد دانشگاه تهران در صفحه اینستاگرام خود در واکنش به آتش‌سوزی‌های اخیر نوشت: «ای‌کاش یک‌هزارم اهمیتی که مسئولان برای فرهنگ قایل هستند، برای این محیطزیست بدبختِ بیچاره قایل می‌شدند؛ کل بودجه محیطزیست سال۹۴ با قریب به ۶۰۰۰پرسنل، ۲۷۴میلیارد تومان بود. با این بودجه قرار است جلوی ریزگردها را بگیرد، رودخانه‌های کشور را که بدل به فاضلاب‌های متحرک شده‌اند، پالایش دهد، جلوی خشک‌شدن دریاچه ارومیه را بگیرد، هوای شهرهای بزرگ را از آلودگی درآورد، با خرید هواپیما و بالگردهای مخصوص اطفای حریق نگذارد ۴۰هزار هکتار جنگل‌های کشور ظرف چند سال گذشته در آتش بسوزد، موتورسیکلت‌های کشور را دوگانه‌سوز کنند، بنزین‌های مصرفی را یورو۴ و بدون‌سرب کنند، وسایل‌نقلیه سنگین درون‌شهری را گازسوز کنند، بیمارستان‌ها و صنایع کشور را وادار کنند که پسماندها و فاضلاب‌هایشان را تصفیه کنند نه‌آنها را همان‌گونه آلوده وارد آب و خاک کشور کنند و... بگذریم؛ بپردازیم به سوختن جنگل‌های پاسارگاد؛ همچون سوختن جنگل‌های گیلان، مازندران و... درحالی‌که آتش پخش می‌شد مسئولان منتظر ورود بالگرد و هواپیمای آب‌پاش بودند. محیطزیست هنوز یک هواپیما و بالگرد آب‌پاش ندارد و می‌دانم که پس از گذشت ۲۴ساعت از شروع آتش هنوز بالگرد آب‌پاش نرسیده بود و مردم برای خاموش‌کردن آتش جنگل پاسارگاد، ۶ساعت پیاده باید از ارتفاعات بالا می‌رفتند تا بتوانند با سطل یا کیسه‌های شن آتش را خاموش کنند.» شاید این نمونه‌ای از دغدغه‌های تک‌تک مردمی باشد که نگران از بین رفتن منابع‌طبیعی سرزمینشان هستند؛ کاش کاری بتوان کرد که آتش نگیرد و اگر گرفت پیش نرود! به همین بهانه، «شهروند» برای بررسی شرایط جنگل‌های کشور و میزان آسیب‌پذیری آنها در شرایط مختلف، گزارشی را تهیه کرده است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
مقدمه و معرفی كلی از وضعیت پوشش جنگلی ایران
هرساله با شرع فصل گرما و همچنین كاهش نزولات جوی در برخی از ماه‌های سال شاهد وقوع آتش‌سوزی در مناطق مختلف جنگلی كشور می‌شویم. این آتش‌سوزی‌ها عمدتا در اواخر اردیبهشت شروع و در فصل تابستان ادامه داشته و برخی مواقع تا پایان فصل پاییز هم شاهد وقوع آتش‌سوزی در جنگل‌ها هستیم. در پهنه سرزمین ایران، مناطق جنگلی با پوشش‌های گیاهی مختلف وجود دارد. مناطق جنگلی ایران به‌شرح زیر هستند:
جنگل‌های شمال ایران شامل جنگل‌های خزری و ارسباران
این جنگل‌ها که از نظر جغرافیای گیاهی در منطقه «هیرکانی» واقع شده‌اند به جنگل‌های رویشی هیرکانی یا خزری شهرت دارند و در استان‌های گیلان، مازندران و گلستان قرار دارند. مساحت این جنگل‌ها در گذشته حدود ٥میلیون هکتار بوده است اما در طول سالیان اخیر چرای مفرط دام و همچنین قطع به‌منظور مقاصد اقتصادی و آتش‌سوزی‌های متعدد، باعث کاهش این جنگل‌ها شده است. از ویژگی‌های مهم این جنگل‌ها، شرایط خاص جغرافیایی و شیب‌های تند و دره‌های عمیق است كه در زمان وقوع آتش‌سوزی دسترسی به جنگل‌ها را محدود می‌كند.
جنگل‌های غرب و جنوب‌غرب ایران شامل جنگل‌های زاگرس
این جنگل‌ها در امتداد رشته‌کوه زاگرس قرار دارند، کوه‌های زاگرس از شمال‌غرب تا جنوب‌غربی ایران کشیده شده است. این کوه‌ها، ابرهای باران‌زا را از دریای مدیترانه جذب می‌کنند و شرایط وجود جنگل را پدید می‌آورند. این جنگل‌ها که از پیرانشهر آذربایجان‌غربی شروع و تا استان فارس ادامه می‌یابند، به‌صورت منقطع هستند و فقط در قسمت کوه بختیاری پیوسته شده‌اند. مساحت آن درگذشته بالای ١٠میلیون هکتار بوده اما به‌علت بهره‌برداری‌های بسیار، درحال‌حاضر وسعت آن روبه‌كاهش است.
جنگل‌های فلات مرکزی (ایران و تورانی) شامل جنگل‌های بیابانی و کوهستانی
فلات ایران جزو مناطق خشک و نیمه‌خشک غیرجنگلی محسوب می‌شود که نیمی از سطح کشور را می‌پوشاند و دلایل آن خاک شور، بارندگی کم و گرمای زیاد است. وسعت این جنگل‌ها حدود ٣میلیون هکتار برآورد شده است. این جنگل‌ها به خودی‌خود نیز به دو دسته جنگل‌های بیابانی و جنگل‌های کوهستانی فلات‌مرکزی تقسیم می‌شوند.
جنگل‌های بیابانی
شامل مناطق کویری، نیمه‌کویری و استپی فلات که در دشت واقع هستند. اغلب درختچه و بوته دارد، مثل تاغ، گز، اسکنبیل و قیچ. مخلوط تاغ و گز هم جامعه تاغز را به‌وجود می‌آورد. در مکان‌هایی که آب یا رود زیر قشری دارد، تراکم این جوامع بیشتر است. بخش زیادی از این جنگل‌ها با هدف تثبیت خاك ایجاد شده است.
جنگل‌های جنوب ایران شامل سواحل خلیج‌فارس و دریای‌عمان این جنگل‌ها اغلب به‌صورت پراکنده و کم‌پشت گاهی متراکم در خوزستان، بوشهر، هرمزگان، جنوب سیستان‌وبلوچستان، جزایر تنگه‌هرمز و خلیج‌فارس قرار گرفته‌اند. مساحت این جنگل‌ها حدود ٥٠٠هزار هکتار است که با عنوان گرمسیری و نیمه‌استوایی قید شده‌اند. اقلیمی نیمه‌استوایی دارند؛ یعنی خشک و گرمسیری بوده و یخبندان هم ندارند. همان‌گونه كه در معرفی جنگل‌ها اشاره شد، برخی از مناطق كشور مانند حاشیه‌خزر (مناطق شمالی كشور) همچنین زاگرس، پوشش جنگلی چشمگیری داشته و در بررسی آمار حوادث آتش‌سوزی نیز مشخص هستند كه این مناطق در معرض آتش‌سوزی‌های متعدد قرار گرفته‌اند. برای بررسی بیشتر این مناطق و همچنین علل و میزان آسیب‌پذیری جنگل‌های کشور گفت‌وگویی داشتیم با بابك نورالهی (كارشناس حوزه ایمنی، آتش‌نشانی و مدیریت بحران) که شرح آن را با هم می‌خوانیم.
برای شروع؛ علل و عوامل آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع‌طبیعی را به طورکلی بررسی کنیم.
به‌طورکلی آتش‌سوزی در منابع‌طبیعی و جنگل‌ها محصولی است كه عوامل مختلفی در آن تاثیر دارند. این عوامل در كنار هم قرار می‌گیرند تا یك شعله كوچك تبدیل به یك آتش‌سوزی گسترده در سطح یك جنگل شود. خشكسالی، دخالت بی‌رویه انسان در طبیعت، مدیریت نامناسب در عرصه منابع‌طبیعی، ایجاد دسترسی‌های مختلف و راه‌های ارتباطی در داخل جنگل‌ها، عدم‌دانش كافی مردم در زمینه حفاظت از منابع طبیعی، تغییرات اقلیمی و... نمونه‌ای از این موارد است. شاید اگر بخواهیم از بین رفتن جنگل‌ها را با از بین رفتن دریاچه‌ها و تالاب‌ها مانند دریاچه‌ارومیه بررسی كنیم به یك‌سری وجوه مشترك هم خواهیم رسید. آتش‌سوزی جنگل با سایر آتش‌سوزی‌ها از نظر گستردگی، منشأ، نحوه گسترش، شرایط جغرافیایی منطقه، همچنین تاثیر آب‌وهوای منطقه متفاوت است. بنابراین اگر بخواهیم عوامل وقوع آتش‌سوزی در جنگل را بررسی كنیم، شایع‌ترین عوامل شامل این موارد است؛ «رعدوبرق، فوران آتشفشان، جرقه ناشی از جابه‌جایی و افتادن صخره‌های بزرگ، شعله‌های آتش‌سوزی در رگه‌های زغال‌سنگ و همچنین آتش‌سوزی‌های جنگل بر اثر عوامل انسانی؛ نظیر آتش‌سوزی عمدی، سیگارهای دورانداخته شده در جنگل، ایجاد شعله‌های باز و كنترل نشده توسط كوهنوردان، گردشگران و چوپانان، جرقه‌های ناشی از ابزارها و وسایل الكتریكی مانند قوس‌های الكتریكی ناشی از جوشكاری و... كه همگی ناشی از عدم‌رعایت ضوابط ایمنی و بی‌احتیاطی انسان است. در این بین عوامل عمدی و آتش‌های بدون كنترل كشاورزان و گردشگران بیشترین موارد را به خود اختصاص می‌دهند. البته در كشوری مثل كانادا آتش‌سوزی ناشی از رعد و برق بیشترین عامل شناخته‌می‌شود.
علت آتش‌سوزی‌های اخیر در جنگل‌های استان فارس چه بوده است؟
یكی از مهم‌ترین عوامل در وقوع و گسترش آتش در جنگل‌ها (ازجمله جنگل‌های زاگرس‌غربی و مركزی) وجود گیاهان كوتاه (علف) در فواصل بین درختان جنگلی است كه با گرم‌شدن هوا، خشك‌شده و با كوچكترین جرقه‌ای دچار آتش‌سوزی می‌شوند. هرچند برخی مواقع این اقدام توسط كشاورزان نیز برای از بین بردن علف‌های هرز انجام می‌شود و یك‌باره آتش از كنترل خارج شده و موجب آتش‌سوزی پوشش درختان و جنگل‌ها خواهد شد.
چه شهرهایی بیشتر در معرض این نوع آتش‌سوزی‌ها هستند؟
در پاسخ به این سوال باید این‌گونه گفت كه در تمامی شهرها و روستاهایی كه در مجاورت جنگل‌ها هستند، احتمال گسترش آتش‌سوزی وجود دارد. با توجه به تقسیم‌بندی صورت‌گرفته، در اكثر شهرها و روستاهای مجاور مناطق شمالی كشور (حاشیه‌خزر)، مناطق زاگرس غربی، مركزی و جنوبی این احتمال وجود دارد.
بپردازیم به پیامدها و تاثیراتی که این آتش‌سوزی‌ها می‌توانند بر مردم و منطقه آتش گرفته داشته باشند...
درحقیقت ما باید به جنگل‌ها به‌عنوان سرمایه ملی نگاه كنیم؛ به‌طوركلی آتش‌سوزی جنگل‌ها آسیب‌های جدید و بسیار جدی را بر زندگی و دارایی‌های بشر وارد می‌کند. آنچه متخصصان حوزه محیطزیست مطرح می‌كنند، نشان‌دهنده آن است كه اكثر این جنگل‌ها در طول سالیان طولانی به‌وجود آمده‌اند و از بین رفتن آنها خسارات زیادی را بر محیطزیست به‌وجود خواهد آورد. به‌طوركلی پیامدها و تاثیرات آتش‌سوزی در جنگل‌ها را می‌توان در این موارد عنوان كرد؛ «خسارات ناشی از سرایت آتش‌سوزی جنگل‌ها به نواحی مسكونی و صنعتی پیرامون در شهرها و روستاها؛ حذف ارزش‌های اكولوژیكی و زیست‌محیطی عرصه‌های طبیعی و جنگلی؛ از بین رفتن مجموعه حیات‌وحش موجود در جنگل‌ها و منابع‌طبیعی پیرامون؛ ایجاد زمینه فرسایش خاك در كوتاه‌مدت و بروز سیل در این مناطق؛ شیوع آفات و امراض در نواحی سوخته؛ خسارات مالی ناشی از انجام عملیات‌های اطفایی، از بین رفتن پوشش گیاهی، صرف هزینه‌های سنگین برای ترمیم و كاشت درخت و...» بنابراین طبق نظر مختصصان محیطزیست در برخی موارد آتش‌سوزی در جنگل‌ها دارای اثرات سودمندی نیز روی حیات‌وحش است. رشد و تولیدمثل برخی از گونه‌های گیاهی بستگی به اثرات آتش دارد، هرچند آتش‌سوزی‌های بزرگ ممکن است تأثیر منفی اکولوژیکی در پی داشته باشند. در این خصوص معمولا آتش‌سوزی‌ها كنترل‌شده انجام می‌شود.
به‌عنوان سوال پایانی، بفرمایید در سایر کشورها آتش‌سوزی در جنگل‌ها چگونه مدیریت می‌شود؟
در كشورهایی همچون آمریكا، استرالیا، كانادا و برخی از كشورهای آمریكای‌جنوبی و آفریقا كه دارای پوشش جنگلی بسیاری هستند، آتش‌سوزی‌های شدیدی اتفاق می‌افتد كه برخی‌مواقع تا ماه‌ها ادامه پیدا می‌كند و دولت با تشكیل ستاد مدیریت‌بحران اقدام به كنترل آتش‌سوزی می‌كند. به‌عنوان مثال، در آتش‌سوزی جنگل‌های كانادا كه طی ماه‌های گذشته به‌وقوع پیوست، آتش‌سوزی از جنگل به مناطق مسكونی شهرها و روستاها گسترش پیدا كرد و بیش از ۹میلیارد دلار خسارت به‌بار آورد که دولت مجبور به تخلیه روستاها و شهرهای اطراف شد. آنچه در سایر كشورها نیز برای كنترل آتش‌سوزی جنگل‌ها مطرح‌است، خیلی متفاوت با ایران نیست، اما چند اقدام خاص در برخی كشورها صورت می‌گیرد كه شاید الگوبرداری از آن برای كشورمان مناسب باشد. به‌عنوان نمونه، در كشور آمریكا و استرالیا برای از بین بردن گیاهان خشك داخل جنگل‌ها كه به‌سرعت مشتعل می‌شوند، از دام استفاده می‌شود؛ به‌گونه‌ای كه شهرداری با پرداخت كرایه حمل‌ونقل دام‌ها، از دامداران دعوت می‌كند تا علوفه‌های خشك مناطق جنگلی را با چرای دام‌های خود از بین ببرند. راهبرد دیگر، ایجاد آتش‌سوزی مصنوعی كنترل شده است؛ برخی آتش‌سوزی‌ها که در مناطق دورافتاده جنگلی روی می‌دهند، می‌توانند موجب ویرانی گسترده خانه‌ها و دیگر دارایی‌های انسان که حدفاصل میان طبیعت وحش و شهر قرار دارند، شوند. همچنین استفاده از بالگردها و هواپیماهای آب‌پاش و نیز قطع درختان یك منطقه به‌منظور جلوگیری از گسترش آتش به سایر مناطق جنگلی نیز ازجمله اقدامات موثر در كنترل آتش‌سوزی جنگل‌هاست.
نظر شما