سلامت نیوز: یکی از پدیده‌هایی که در سال‌های اخیر به یکی از بحران‌های خسارت‌بار کشور تبدیل شده و هرچند وقت یک‌بار هم اخبار مربوط به این پدیده و خسارت‌هایش به گوش می‌خورد، پدیده «فرونشست زمین» است. فرونشست‌ها، فرورفتگی و نشست‌های ناگهانی سطح زمین با عمق قابل توجهی هستند که به دلایل طبیعی و انسانی رخ داده و همراه با خسارات جانی و مالی نیز همراه هستند.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه شهروند، در بسیاری از نقاط جهان و همچنین مناطقی از ایران همچون دشت‌های رفسنجان، مهیار اصفهان، کبودرآهنگ همدان، یزد، سیرجان و گرگان مواردی از فروچاله‌ها مشاهده و گزارش شده است. فرونشست‌ها عمدتا در نواحی آهکی و کارستی و در نواحی با برداشت بیش از حد مجاز از آب‌های زیرزمینی به وقوع می‌پیوندند. چون این پدیده ممکن است با خسارات جانی و مالی همراه باشند، به‌عنوان یکی از مخاطرات و سوانح عنوان می‌شوند. بروز این پدیده باعث ایجاد مشکلاتی برای کشاورزان، تخریب خطوط ارتباطی و زیرساخت‌ها و برخی مسائل دیگر می‌شود.
«شهروند» در این زمینه و برای بررسی بیشتر این پدیده، عوامل ایجاد آن و همچنین راهکارهای حل این بحران با دکتر مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم گفت‌وگو کرده که شرح آن را در ادامه می‌خوانید.
با توجه به اینکه «فرونشست زمین» درکشور ما سابقه زیادی دارد و موجب خسارات بسیاری هم شده است؛ چه عوامل طبیعی و انسانی را می‌توان عامل ایجاد این بحران عنوان کرد؟
فرونشست زمین در سال‌های اخیر به افزایش جمعیت، افزایش تقاضا و برداشت آب از منابع آب زیرزمینی مربوط بوده است. با فرونشست زمین در زمین‌های کشاورزی که آب زیرزمینی به منظور آبیاری مزارع استفاده می‌شده و به دلیل افزایش جمعیت در شهرهای مهم، ریسک پدیده فرونشست افزایش نیز یافته است. تغییرات آب و هوایی و نیز خشکسالی (با بارش کمتر و کاهش منابع آب زیرزمینی و برداشت بیشتر از آب‌های زیرزمینی) در دهه‌های اخیر هم به جابه‌جایی جمعیت منجر شده و هم به‌طور غیرمستقیم به تسریع فرونشست زمین کمک کرده است. پدیده فرونشست گاهی به صورت طبیعی (مرتبط با حفره‌های طبیعی زمین، نظیر غارهای کارستی) و گاه در اثر فعالیت بشر (به دلیل حفر تونل به دلیل مثلا مترو) رخ می‌دهد. به‌عنوان نمونه فرونشست‌های اطراف مخزن سد لار در استان مازندران به دلیل ایجاد غارهای کارستی در سازند لار و ازسوی دیگر به دلیل فعل و انفعال‌های آتشفشان دماوند که سد در مجاور آن احداث شده و اثر این سامانه بر واحد‌های آهکی سازند لار ایجاد شده است؛ به همین دلیل است که هیچگاه آب در مخزن سد لار به حد بیشینه قابل انتظار نرسید. بررسی الگوی فرونشست‌های ایجادشده در منطقه تهران؛ به‌ویژه دشت شهریار در غرب و جنوب‌غرب تهران، حاکی از آن است که این نشست‌ها بر اثر زلزله پدید نیامده‌اند. البته فرونشست‌ها و فروچاله‌های ایجادشده روی مسیر قنات‌ها در محدوده شهرهای بم و بروات در زمان رخداد زمین‌لرزه ٥ دی‌ماه ١٣٨٢ بم، به دلیل جنبش شدید زمین و قرارگیری محدوده مورد نظر روی مسیر قنوات حفر شده در ناحیه بم، ریزش دیواره و سقف تونل قنوات در لحظه رخداد زمین‌لرزه بوده است.
چه مکان‌هایی بیشترین زمینه و استعداد را برای فرونشست زمین به‌طورکلی دارا هستند؟
محل‌هایی که در دشت‌ها با بحران آب قرار گرفته‌اند و نیز در محدوده‌های کارستی قرار دارند، مهم‌ترین نواحی کاندیدای فرونشست‌های بعدی هستند. در ٦دهه گذشته با پدیده گرم‌شدن ایران درحد ٢,٥ تا ٣ درجه مواجه شده‌ایم که بیشتر این گرم‌شدن به٢٥سال اخیر مربوط است. بیشتر خشکسالی‌ها هم مربوط به حدود ٢٥سال اخیر است. از مهم‌ترین نتایج و پیامدهای گرم‌شدن زمین و تغییر اقلیم در منطقه ما (ایران و کشورهای خاورمیانه و شرق مدیترانه) خشکسالی، ازبینرفتن دریاچه‌های داخلی (مانند دریاچه ارومیه و مهارلو) و کمبود آب (در بسیاری از مناطق تنش آبی) است. ارزیابی میانگین بارش در سال ١٣٤٢ تا ١٣٨٢ نشان می‌دهد که میانگین بارش در ایران در این مدت، حدود نیم‌‌میلیمتر در‌سال کاهش یافته است. اکنون این سوال مهم در نواحی لرزه‌خیزی مانند تهران و مشهد نیز مطرح است که آیا ازبینرفتن آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین در ناحیه‌های لرزه‌خیزی مانند مشهد و نیشابور می‌تواند به پایان‌یافتن نبود لرزه‌ای بیش از ٦٠٠ساله در این منطقه بینجامد؟ این مسأله و تغییرات تنش در دشت‌هایی که با از بین رفتن بیشترین منابع آب مواجه بوده‌اند، اکنون مورد سوال پژوهشگران برای بررسی احتمال تحریک رخداد زمین‌لرزه‌های مهم به‌ویژه در ایالت کالیفرنیای آمریکا و ایران است.
کدام شهرهای ایران بیشترین فرونشست را داشته‌اند؟
فرونشست زمین (در اثر مصرف شدید آب، خشکسالی، وجود و بهره‌برداری از چاه‌های مجاز و غیرمجاز) به میزان حداکثر حدود ٣٥سانتی‌متر در‌سال در منطقه غرب تهران (دشت شهریار)، پیرامون مشهد، دشت‌های کرمان و رفسنجان گزارش شده است. درمحدوده جنوب‌غربی تهران، فرونشست دشت شهریار بیشترین سرعت فرونشست را تجربه کرده و بخش‌هایی از مناطق ١٧، ١٨ و ١٩ تهران را در برگرفته و در معرض ریسک بالا قرار داده است. گستره فرونشست دشت تهران- رى نیز قسمت‌هاى مرکزى و جنوبى شهر تهران، شهر رى و جنوب آن را فرا می‌گیرد و از نهشته‌هاى آبرفتى جوان و کمى قدیمى‌تر پوشیده شده و مخروط‌‌افکنه‌هاى رودخانه‌هاى کن، کرج و جاجرود قسمت‌هاى جنوبى آن را می‌پوشاند. طبق مطالعات جدید، سرعت سالانه فرونشست حداکثر حدود ۳۶سانتی‌متر (یک میلیمتر در روز) در دشت تهران، خصوصا درمناطق جنوب‌غربی تهران است. برداشت‌های بی‌رویه درمناطق جنوب‌غربی تهران به فرونشست‌های زمین که به‌طور قابل ملاحظه‌ای زیاد بوده، انجامیده است.
این بحران چه خسارت‌هایی داشته و در درازمدت چه پیامدهای منفی می‌تواند برجای بگذارد؟
این مسأله برای زمین‌های کشاورزی اطراف تهران، عواقب ثانویه‌ای مانند آلودگی‌های زیست‌محیطی خواهد داشت. فرونشست و ناپایداری دامنه‌ای زمین در تهران، مشهد، یزد و کرمان، تابعی از شرایط زمین است که با تحولات اقلیمی در ارتباط است. خشکسالی که به‌ویژه در دودهه گذشته تشدید شده و ازبینرفتن ذخایر آب‌های زیرزمینی در دشت‌های تهران، مشهد، نیشابور و تبریز از دیدگاه پایان‌یافتن نبودهای لرزه‌ای و وقوع یک زمین‌لرزه اصلی (با بزرگای هفت یا بیشتر)، در این نواحی قابل ارزیابی و مطالعه علمی است.
تاکنون چه اقداماتی برای حل این بحران انجام شده است؟ چه دستگاه‌هایی باید برای حل این مشکل دست به کار شوند؟ آیا شرایط و امکانات لازم برای حل این بحران وجود دارد؟
تمام دستگاه‌ها باید کمک کنند، اما مهم‌ترین کاری که می‌توان انجام داد، مدیریت منابع آب و توزیع جمعیت در ایران است. با رشد و تمرکز جمعیت در مراکز استان‌ها و شهرهای بزرگ، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و مخصوصا حفر چاه‌های غیرمجاز، نه‌تنها مشکل کم‌آبی کشور را تشدید کرده، بلکه عواقبی نظیر فرونشست دشت‌ها و آلودگی منابع آب‌های زیرزمینی را نیز به همراه داشته است. سالانه دومتر سطح آب‌های زیرزمینی ٦٠ دشت اصلی در مرکز ایران افت می‌کند. اگر جمعیت سال ١٣٩٥ کشور را ٨٠میلیون‌نفر درنظر بگیریم، به ازای هر ایرانی سالانه هزارو٤٥٠مترمکعب آب تجدیدشونده وجود دارد. هنگامی که این رقم کمتر از هزارو٧٠٠مترمکعب باشد، باید گفت کشور با تنش آبی مواجه است. ٥١٧شهر بزرگ و کوچک کشور با بحران کمبود آب شرب مواجه است که دلایل آن کاهش نزولات جوی و برداشت بیش از حد منابع آب سطحی و زیرزمینی عنوان می‌شود. ازسوی دیگر سرانه آب تجدیدشونده در ایران از سال ١٣٣٥ تا ١٣٩٢، بیش از ٥برابر کاهش یافته است. درکشور ما ٥٦٠هزار حلقه چاه مجاز و نزدیک به ١٧٠هزار حلقه چاه غیرمجاز حفر شده است. در جنوب و جنوب‌غرب تهران به دلیل توسعه ناپایدار شهر تهران و استفاده بی‌حدوحصر از منابع آب زیرزمینی، سالانه ٣٦سانتی‌متر پدیده فرونشست زمین رخ می‌دهد.
چه راهکارهایی برای حل بحران فرونشست زمین پیشنهاد می‌کنید؟
حل مسأله فرونشست به شدت به آمایش سرزمین؛ توزیع درست جمعیت و مدیریت منابع و مصرف آب در ایران مربوط است. در ٢٠سال اخیر سالانه ۱.۲میلیون نفر در داخل کشور مهاجرت کرده‌اند که حدود ۷۰درصد از مهاجرت‌ها در ایران از روستا به شهرها به‌ویژه شهرهای بزرگ انجام شده است. رشد جمعیت در تهران سالانه یک‌درصد است، این درحالی است که رشد جمعیت درحاشیه جنوب‌شرق و شرق تهران ٢درصد، در جنوب و جنوب‌غرب تهران (جاده ساوه) ٣درصد و درحاشیه غرب تهران ٤درصد است.
آیا این بحران می‌تواند روی دیگر بحران‌ها نظیر کم‌آبی و سیل هم تأثیر بگذارد و موجب تشدید آنها شود؟
سوانح مختلف می‌توانند بر هم اثر بگذارند و هم‌افزایی داشته باشند، یعنی اگر در مکانی، خطر زمین لغزش ایجاد کنیم، در سیل بعدی این زمین لغزش می‌تواند زمینه‌ساز آسیب بیشتری باشد. به‌عنوان نمونه در کن بناهایی به صورت غیراصولی و غیرعلمی روی گسل شمال تهران ساخته شده و بسیار خطرناک است. درست کردن بساط کافه در وسط رودخانه یکی از کارهایی محسوب می‌شود که در این ناحیه بسیار معمول و رسما خطرناک است. ما در منطقه کن و ولنجک در شمال تهران نیز با نمایشگاه مخاطرات طبیعی مواجهیم! فراموش نکنیم که سیل ٢٨ تیرماه ١٣٩٤ در کن در عرض ٧ دقیقه ایجاد شد و آن همه خسارت به بار آورد. فرونشست می‌تواند با ایجاد ناپایداری و آسیب به ساختمان‌هایی که در محدوده فرونشست کرده ساخته شده‌اند، به افزایش آسیب‌پذیری این ساختمان‌ها در زلزله‌های بعدی بیانجامد.
نظر شما