سلامت نیوز: سدسازی برای حیات رودخانهها، بسیار خطرناک است و افراط در این ساختوساز، مسائل بیشماری برای اخلال در کار و روند محیط زیست به وجود میآورد که یکی از آنها، پدیده فرونشست است.
به گزارش سلامت نیوز،روزنامه وقایع اتفاقیه نوشت: در شکوفاییهای صنعتی اخیر و افزایش جمعیت وگسترش مناسبات اقتصادی، گرایش صنایع به مدرنیته، باعث تغییرات بسیاری در سیستم برداشتهای انسان از منابع طبیعی شده است؛ بهویژه مسائل مربوط به برداشتهای بیرویه آب که امروزه موجب مسائل خطرسازی شده که کاملا مرتبط با همین موضوع است؛ مثلا تهدید به فرونشستهای خطرناک در شهرهای استان فارس، تهران و دشت همدان، بهوضوح پدیدار شده و بیشترین خطر را در تهران داریم که طبق گزارش سازمان زمینشناسی کشور، «سالانه شاهد 36 سانتیمتر (90 برابر شرایط بحرانی است) نشست در برخی از مناطق تهران، در دشتهای جنوبی و جنوبغربی آن، هستیم و میزان نشست تهران از کل دنیا بیشتر است و رکوردار بالاترین فرونشست در این منطقه هستیم.» همچنین بیتوجهی به روشهای سنتی برداشت آب از جمله قناتها (کاریز) که میتوان گفت بهطور واضحی در حال منسوخشدن است، مسبب تغییر نگرشها به برداشتهای آب است. در حال حاضر، از جمله پدیدههایی که بهدلیل برداشتهای نادرست آب بهوجود آمدهاند، فرونشست، ترکخوردگی و فروچالهها هستند. فرونشستها باعث فرورفتگی ناگهانی سطح زمین با عمق قابلتوجهی هستند که به دلایل طبیعی و انسانی، رخ داده و همراه با خسارات جانی و مالی نیز هستند؛ برطبق تعریف انستیتوی زمینشناسی ایالاتمتحده پدیده فرونشست زمین، شامل فروریزش یا حرکت رو به پایین سطح زمین است و از نظر شدت، وسعت و میزان مناطق درگیر، محدود نیست و میتواند دارای بردار جابهجایی افقی اندک باشد. با توجه به خاصیت هیدرولیکی آب که توان پایدار نگهداشتن سطوح مختلف زمین را دارد، فرونشستها عمدتا در نواحیای که با برداشت بیش از حد آب زیرزمینی روبهرو است، اتفاق میافتد و البته ساخت و ساز در مکانهایی که از نظر زمینشناسی مورد مطالعه قرار نگرفتهاند که در ادامه توضیح داده خواهد شد؛ حتی برداشت بیرویه از منابع نفت نیز ممکن است چنین پیامدهایی را بهدنبال داشته باشد.
فروچاله نیز پدیدهای زمینشناسی است که به صورت ناگهانی بهوجود میآید و در نوع خود میتواند تلفات انسانی و مالی به همراه داشته باشد. عوامل متعددی میتواند باعث بروز این پدیده شود، از جمله انحلال در زمینهایی که سنگ کف منطقه، آهکی است. یکی از دلایل ایجاد فروچاله، آبِ گازدار است که حفرههای کوچکی در سنگ آهک به وجود میآورد و موجب ریزش خاک خواهد شد (مانند دشت کبودرآهنگ). تشدید پدیده انحلال در سنگ کف، در نهایت چالههایی بزرگ را در منطقه به وجود میآورند که تهدید بزرگی برای سازهها، مردم منطقه و حیات وحش است. از دیگر عوامل، میتوان به آبشدگی یخها، تراکم نهشتهها، خروج گدازه و همچنین عملیات انسانی مانند معدنکاری و... اشاره کرد. مطالعات موروفولوژی (ریختشناسی) سنگها پیش از اقدام به عملیات انسانی، میتواند تا حدود زیادی جلوی فاجعه را بگیرد زیرا در برداشت پروفایلهای خاک، میتوان به جنس و شکستگیهای ریز پی برد و اگر منطقه از این لحاظ، توان برداشت یا ساختوساز را نداشته باشد، اقدامات مهندسی و معدنکاری صورت نگیرد.
از زمانهای بسیار دور، تأمین و مصرف آب در کشور ما برپایه تمدن قناتها بوده است. شتابزدگی و توجهنکردن به امکانات و توانمندیهای سرزمین، این سیستم را که اختراع ایرانیان بوده است، بهتدریج مطرود و منسوخ کرد. قنات، یک راهروی زیرزمینی است که آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به اراضی پستتر منتقل میکند. درواقع، قنات متشکل است از چندین چاه که به صورت عمودی در یک سطح شیبدار حفر شدهاند و این چاهها در زیرزمین بهوسیله یک راهرو با شیب ملایمتر از سطح زمین به یکدیگر متصل میشوند. عمق اولین چاه (مادر چاه) معمولا در یک مخروطه آبرفتی، بیشتر از سطح آب زیرزمینی، فرو رفته است؛ با فواصل 20 تا 200 متری بین ناحیه ترهکار و خشکهکار قنات قرار دارند. سیستم قنات شبیه مسیری از لانههای حشرات است که از دامنه کوه آغاز شده و تا رسیدن به محل برداشت آب در بیابان ادامه دارد. این سیستم ارزشمند کاملا منطبق بر اصول محیط زیستی است که جزء شاهکارهای مهندسی قدیم ایران به حساب میآید. با تماشای تمدن در حال احتضار ِقنات، شاهد پدیدههایی همچون فرونشست و فروچاله هستیم.
بررسیها نشان میدهد که ایران در ناحیه خشک و نیمهخشک واقع شده و تا حد زیادی بهدلیل عوامل طبیعی از بارشهای کافی باران محروم است. پس تا اینجای کار، طبیعت در رساندن آب کافی به کشور ما لطف زیادی نمیکند و همچنین تأکید بر گفته دکتر ابتکار، معاون رئیسجمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، ضروری به نظر میرسد که «اقلیم ایران یک و نیم درجه سانتیگراد نسبت به سالهای گذشته گرمتر شده است.» و این موضوع نشان میدهد که میزان تبخیر نیز بالاست. بارشهای جوی کم، به اضافه تبخیر بالا و تغییر اقلیم، مسائل بحرانی و جدیای هستند و باید برای مدیریت صحیح همین مقدار آبی که در اختیار داریم، تدبیری اندیشیده شود.
پوشش گیاهی نیز در این بحث بسیار حائز اهمیت است چون با حفظ نباتات، میتوانیم لباسی سبز بر تن لخت زمین بپوشانیم و جلوی هدررفت و سیلابهای ویرانگر را بگیریم؛ سیلابی که میتواند بهوسیله پوشش گیاهی از سرعت حرکتش کاسته شود و فرصتی برای نفوذ به خاک و زمین پیدا کند (برای پر شدن سفرههای آب زیرزمینی) پس در اینجا بحث فرسایش خاک نیز وجود دارد که در زمینههای کشاورزی و چرای بیرویه دامها اتفاق میافتد و در اکثر مواقع، کشاورزان و دامداران به مراتع اجازه تجدید منابع و استراحت نمیدهند. افراط در بریدن درختان و نابودی و از بینبردن جنگلها نیز سبب فرسایش خاک میشود و صدمات بعدی آنها سیلاب و خالیماندن سفرههای زیرزمینی است .
عدم مدیریت روانآبها و سدسازیهای خارج از برنامه، موضوعی است که جلوی آبگیری مخازن زیرزمینی را میگیرد؛ همچنین راهکارها باید برای کنترل سیلابهای با دِبی بالا در هر منطقهای که رخ میدهد، ارائه شود تا بتوان حداکثر استفاده را از این روانآبها کرد. سدسازی برای حیات رودخانهها، بسیار خطرناک است و افراط در این ساختوساز، مسائل بیشماری برای اخلال در کار و روند محیط زیست به وجود میآورد که یکی از آنها، پدیده فرونشست است.
در این نقصان بزرگ، بحث کارشناسینشدن طرحهای عمرانی از منظر محیط زیست پیش میآید. نبود برنامهریزیهای مهندسی منطبق با توسعه پایدار و حفظ نکردن شرایط مطلوب محیط زیست در انجام طرحها، خسارات بزرگی را نهتنها به سرزمین بلکه به اقتصاد و مردم نیز وارد میکند. خدمات ارزیابی سرزمین به منظور دریافت اطلاعاتِ توانمندیها و نقصانِ منطقه برای ساخت و سازهای بزرگ، یک مطالعه بسیار ضروری است که با حفاظت از گونههای بومی و شرایط موجود برای پیادهسازی طرحهای عمرانی، مطالعات پایه را انجام میدهد و پس از بررسی، شرایط را مساعد یا نامساعد اعلام خواهد کرد. در بحث فرونشست مطالعات زمینشناسی یکی از پر اهمیتترین مطالعات پایه برای ارزیابی سرزمین است که مهندس مشاور مربوطه باید نقشه یکپارچه زمینشناسی را تهیه و با زونبندی مناطق پرخطر و کمخطر و همچنین تهیه پارامترهای خاک و موقعیت دقیق صفحههای تکتونیک، اطلاعات موجود را برای ارزیابی نهایی ارائه دهد که متأسفانه این مطالعات کاربردی، کمتر مورد توجه قرار میگیرند و بحرانهایی مانند فرونشست، فروچاله و ترکخوردگی زمین، در جایی دیگر ضررهای هنگفتی را به کشور وارد میکند (درک پیوستگی و زنجیروار بودن محیطزیست، بسیار مهم است).
خطراتی که در فرونشست، شهرها و مناطق مسکونی را به مخاطره میاندازد، عبارتند از: ایجاد ترک و تخریب جادهها و مسیرهای ارتباطی، شکستهشدن خطوط لولههای حیاتی، تخریب سازه، تخریب کانالهای آبرسانی، تغییرشکلدادن خطوط راهآهن، آسیب به حیات وحش، تخریب آبخوانها، شکاف در ساختمانهای مسکونی و وقوع تلفات انسانی و مالی. مدیریت منابع آبی، جلوگیری از حفر چاههای غیرمجاز، اصلاح شیوههای کشاورزی، تلفیق پژوهشهای علمی و کارشناسانه، آموزش و نقش مردم در این رابطه میتواند تا حدی بروز این بلایای طبیعی در کشور را کاهش دهد. ترمیم و بازسازی منابع آب باید در اولویت قرار بگیرد و بهطور جامع و کامل مطالعه و کارشناسی شود تا از بروز اتفاقات ناگوار که در اثر فرونشست و فروچاله به وجود میآیند، جلوگیری شود. نکته حائزاهمیت دراینباره، تصمیمگیری درباره مناسبترین پیشنهادها، اصلاحات، ابزارها با توجه به زمینههای فرهنگی و اجتماعی مردم منطقه است که باید مورد توجه قرار گیرد.
نظر شما