فراخوان ملی برای طرح‌های جدید مدیریت جنگل

سلامت نیوز:سه سال از تصمیم دولت برای توقف بهره‌برداری تجاری از جنگل‌های شمال می‌گذرد اما هنوز بستر لازم برای اجرای این تصمیم فراهم نشده و دستورالعمل‌های اجرایی و متناسب با آن تدوین نشده است.

در این مدت سازمان حفاظت محیط زیست در اقدامی موازی با سازمان جنگل‌ها به‌عنوان متولی مدیریت عرصه‌های جنگلی کشور، تلاش کرده تا برای توقف بهره‌برداری از جنگل‌های شمال، نسخه بپیچد، مجلس هم طرح‌هایی را در دست تدوین دارد که به‌نظر می‌رسد بدون توجه به سابقه تلاش‌های انجام‌شده برای توقف بهره‌برداری از جنگل‌های شمال در دست نگارش باشد.

سه سال از تصمیم دولت برای توقف بهره‌برداری تجاری از جنگل‌های شمال می‌گذرد اما هنوز بستر لازم برای اجرای این تصمیم فراهم نشده و دستورالعمل‌های اجرایی و متناسب با آن تدوین نشده است. در این مدت سازمان حفاظت محیط زیست در اقدامی موازی با سازمان جنگل‌ها به‌عنوان متولی مدیریت عرصه‌های جنگلی کشور، تلاش کرده تا برای توقف بهره‌برداری از جنگل‌های شمال، نسخه بپیچد، مجلس هم طرح‌هایی را در دست تدوین دارد که به‌نظر می‌رسد بدون توجه به سابقه تلاش‌های انجام‌شده برای توقف بهره‌برداری از جنگل‌های شمال در دست نگارش باشد.

تأکید تمام مسئولان نظام بر لزوم صیانت از جنگل‌های شمال، سرانجام محمود حجتی وزیر جهاد کشاورزی را بر آن داشت تا نیمه آبان ماه سال جاری ابلاغیه‌ای ۱۰ بندی را برای توقف بهره‌برداری از جنگل‌های شمال به سازمان جنگل‌ها ابلاغ کند و به این سازمان یک ماه فرصت دهد تا دستورالعمل‌های اجرایی این ابلاغیه را تهیه کند. البته تعیین مهلت یک ماهه با توجه به پیچیدگی‌های تدوین برنامه برای مدیریت جنگل، بسیار کوتاه است اما دستگاه متولی تلاش می‌کند تا نظر وزیر را تامین کند.

در همین راستا خبرهایی در زمینه واگذاری مسئولیت نحوه تدوین طرح‌های جدید به دانشگاه تربیت مدرس به گوش می‌رسد. برای آگاهی یافتن از دلایل این تصمیم، گفتگویی تفضیلی با عباسعلی نوبخت معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها انجام شده که مشروح آن را در پی می‌آوریم:


چرا تدوین دستورالعمل طرح‌های جدید جنگلداری به دانشگاه تربیت مدرس واگذار شده و آیا بهتر نبود از کمیته‌ای متشکل از تمام صاحب‌نظران برای این مهم استفاده می‌شد؟

هدف ما از انعقاد قرارداد با دانشگاه تربیت مدرس آن است که انجام مطالعات را از حالت انحصاری در بیاوریم. در گذشته همواره یکسری افراد خاص فعالیت‌های پژوهشی مرتبط با سازمان جنگل‌ها را به عهده داشته‌اند البته یکسری افراد نظیر دکتر مهاجر، دکتر کیادلیری و افراد مختلفی که الان حضور ذهن ندارم و عِرق، اطلاعات و تعصب آنها نسبت به طبیعت ایران یک برند است، تا به حال بدون هیچ چشم داشتی به سازمان جنگل‌ها کمک کرده‌اند.

این افراد سرمایه‌هایی هستند بدون عقدقرارداد در جلسات حوزه معاونت جنگل که در شمال برگزار می‌شود و همچنین جلسات شورای‌عالی جنگل، حضور می‌یابند. بنابراین از حضور آنها به عنوان یک لایه نظارتی پس از تصویب دستورالعمل جدید طرح‌های جنگلداری استفاده خواهیم کرد. معاونت امور جنگل با قید یک شرط، دانشگاه تربیت مدرس را مسئول تدوین دستورالعمل جدید طرح‌های جنگلداری کرده است.

قرار است این دانشگاه از ظرفیت چهار اداره کل منابع طبیعی شمال و دانشگاه‌های سه استان شمالی کشور استفاده کند تا با همفکری همه، دستورالعمل اولیه تدوین شود.از آنجایی که جنگل از نظر اداری متعلق به سازمان جنگل‌ها است اما در عمل این اکوسیستم طبیعی متعلق به آحاد ملت است، ما خواستیم یک همفکری پیرامون این مورد داشته باشیم بنابراین به این نتیجه رسیدیم که در سایت سازمان جنگل‌ها فراخوان بزنیم تا از نظر همه کسانی که در اجرا و دانشگاه پیرامون طرح تنفس و دستورالعمل جدید طرح‌های جنگلداری نظر دارند، ایده‌های خود را برای سازمان جنگل‌ها ارسال کنند.

اگرچه قرارداد تدوین دستورالعمل طرح‌های جدید جنگلداری با دانشگاه تربیت مدرس منعقد شده اما این دانشگاه برای مسایل اقتصادی اجتماعی از حضور دکتر حشمت‌الواعظین عضو هیات علمی دانشگاه تهران بهره می‌برد.


بر اساس توافقات انجام شده دانشگاه تربیت مدرس در حوزه‌هایی که کمبود نیرو دارد، باید از اساتید سایر دانشگاه‌ها استفاده کند؟

خیر. این دانشگاه علاوه بر اینکه در حوزه‌هایی که کمبود نیرو دارد باید از سایر اساتید استفاده کند، بلکه حتی در زمینه‌هایی که خودش توانمندی دارد هم قرار است از پتانسیل‌های دانشکده‌های مرتبط با منابع طبیعی و حتی دانشگاه تهران استفاده کند.

دانشگاه تربیت مدرس بارها سمینارهایی با همراهی بخش صنعت در مخالفت با تنفس برگزار کرده است. به نظر می‌رسد این دانشگاه بیشتر به سمت بهره‌بردرای از چوب تمایل داشته باشد. دانشگاهی که چنین رویکردی دارد، می‌تواند برای مدیریت جنگل با رویکرد مدیریت چند منظوره و حذف بهره‌برداری چوب طرح تهیه کند؟

در اکثر دانشگاه‌های کشور اساتیدی هستند که پیرامون مهندسی جنگل فعالیت می‌کنند. طبیعتاً این گروه مدافع بهره‌برداری چوب هستند. البته ما قصد داریم از همه ظرفیت‌ها استفاده کنیم. اما باید نقدها را هم ببینیم زیرا خیلی از نقدها اگر مغرضانه نباشند، سازنده هستند.

رویکرد سازمان جنگل‌ها این است که دستورالعمل‌های جدید باید بعد از تایید معاونت جنگل و شورای‌عالی جنگل در جلساتی با حضور دکتر مهاجر و کیادلیری و افراد کارشناس باتجربه‌ای که ممکن است باز نشسته شده باشند اما در این رابطه صاحبنظر باشند، بررسی شود. یعنی طرح‌های جدید از فیلترهای متعددی عبور خواهد کرد.

آنچه مد نظر شخص بنده هست این است که به دلیل تجربیاتی که سالیان سال در عرصه جنگلی به عنوان ناظر، نشانه‌گذار و عضو اکیپ تجدید نظر طرح‌های جنگلداری کسب کرده‌ام پیرامون جنگل باید برنامه اجرایی دقیق داشته باشیم. بهره‌برداری چوب از جنگل‌های شمال بین ۱۰ تا ۲۰ درصد از نیاز صنایع ما را تامین کند اما کارکرد اصلی جنگل تامین چوب نیست زیرا با توجه به بحران آب که در کشور ما وجود دارد، نیازمندیم همین پوشش اندک جنگلی که داریم، حفظ کنیم. در حال حاضر برای دریاچه ارومیه که با بحران مواجه شده، نظرات متعددی مطرح شده و هزیه‌های هنگفتی می‌شود اما باید در نظر داشته باشیم که وضعیت برخی سفره‌های آب زیرزمینی به مراتب از دریاچه ارومیه بحرانی‌تر است.

این سفره‌ها چون به چشم نمی‌آیند، پیرامونشان بحث و بررسی نیز انجام نمی‌شود. مساحت کل جنگل‌های البرز و زاگرس بر اساس اعلام دفتر فنی سازمان جنگل‌ها هشت میلیون هکتار است. این دو ابرو برای کشور ما می‌تواند نقش بسزایی در بهبود کیفیت و کمیت منابع آب زیرزمینی داشته باشند. بیش از نیمی از جمعیت ایران در حاشیه جنگل‌های زاگرس و هیرکانی زندگی می‌کنند. همه آب مورد نیاز این جمعیت به این پوشش کم جنگلی وابسته است و حفظ و حراست از آن برای ما مهم است. به همین دلیل با دانشگاه تربیت مدرس قراردادی بستیم تا برای حفظ و پایداری طبیعت ایران دستورالعمل مناسب تهیه شود. در حال حاضر افرادی که در گذشته با هم همسنگر بودیم، برای من حکم صادر می‌کنند که خائن شده‌ام. من را متهم به خیلی چیزها می‌کنند اما با دیدگاهی که دارم و هدفم مدیریت پایدار جنگل است، تصور می‌کنم تاریخ منابع طبیعی ایران از من به عنوان خادم یاد کند.


با اتمام کار دانشگاه تربیت مدرس، طرح‌های جدید جنگلداری بر اساس دستورالعملی که این دانشگاه تهیه کرده نوشته خواهد شد؟

بخشی از طرح‌ها بر اساس این دستورالعمل نوشته می‌شود. باید این دستورالعمل نهایی شود که بتوان قاطع‌تر درباره آن سخن گفت. این دستورالمعل باید با همفکری همه اساتید و کسانی که در حوزه منابع طبیعی تلاش کرده‌اند، نهایی شود. باید از پیش‌نویس دستورالعمل در جلساتی با حضور صاحبنظران دفاع شود. تلاش می‌کنیم بتوانیم پایداری طبیعت را حفظ کنیم و سپس توسعه عرصه‌های جنگلی را در دستور کار قرار دهیم.


به دنبال پیاده کردن اصول توسعه پایدار در جنگل‌های شمال هستید؟

بله، دقیقا. در حال حاضر هیچگونه کار آمایشی در طبیعت ایران انجام نداده‌ایم. ممکن است به صورت مقطعی و بخشی کار آمایش انجام شده باشد اما طبیعت ما نیاز به یک آمایش دقیق دارد. طبیعت به ما خدمت می‌کند اما بر اساس خدمتی که به ما می‌کند، پاسخ مناسب از سوی انسان دریافت نمی‌کند. متاسفانه خدمات طبیعت را خوب نمی‌بینیم. فرض کنیم سطح جنگل‌های شمال کشور همان یک میلیون و ۹۳۴ هزار هکتاری است مورد توافق تمام منابع باشد. بر اساس مطالعات انجام شده، هر هکتار جنگل نامرغوب ۵۰۰ متر مکعب آب در خود ذخیره می‌کند. بهترین جنگل‌های نیز دو هزار و ۵۰۰ متر مکعب آب در هر هکتار در خود ذخیره کند.

به طور میانگین یک هزار و ۵۰۰ متر مکعب در هر هکتار خود ذخیره کرده و به تدریج آن را رها می‌کند. بنابراین جنگل‌های شمال دو میلیارد و ۹۰۱ میلیون متر مکعب آب در خود ذخیره می‌کنند و آن را به تدریج در دامنه‌های شمالی و جنوبی رها می‌کنند. بیش از ۱۵ میلیون نفر در حاشیه جنگل‌های شمال زندگی می‌کنند استان‌های سمنان، قزوین، زنجان و سه استان شمالی مراکز جمعیتی هستند که بیش از نیمی از جمعیت کشور را در خود جای داده‌اند. جنگل‌های شمال بارشهای خود را مدیون شرایط توپوگرافی است که در قسمت تالش وجود دارد.

همه یال‌های زاگرس شرقی-غربی است اما در قسمت تالش جهت دامنه کوه شمالی-جنوبی می‌شود. ابرهای باران‌زایی که از سمت مدیترانه و سیبری می‌آیند در تالش به دام افتاده و می‌شکنند و این مسئله سبب می‌شود در قسمت دامنه شمالی البرز، بارش داشته باشیم. اگر این شرایط توپوگرافی وجود نداشت، ابرهای باران‌زا به دام نمی‌افتادند و شاید این ابرها در شمال افغانستان، مغولستان و یا چین می‌باریدند. خدا به ما لطف کرده و جنگل‌های هیرکانی را که یکی از قدیمی‌ترین جنگل‌های دنیاست به لطف همین بارش‌ها در شمال مستقر کرده است.

اگر ما منصفانه بخواهیم رفتارهایمان را با جنگل‌های شمال بررسی کنیم، این جنگل‌ها از بدشانسی‌شان در شمال ایران مستقر شده‌اند. عوامل انسانی به شدت در حال تخریب این جنگل‌هاست. جنگلی که به ما خدمت می‌کند را نابود می‌کنیم.

در حال حاضر در ورامین که جنوب البرز واقع شده، کشاورزان باید ۲۶۰ متر چاه بزنند تا به آب برسند، چرا باید با تعصب نسبت به بهره‌برداری این جنگل‌ها را که تامین کننده آب دامنه‌های شمالی و جنوبی البرز هستند، نابود کنیم. منابع طبیعی مخالف توسعه نیست. مخالف گسترش صنایع هم نیست. ما به فکر توسعه پایدار برای کشور هستیم. دیدگاه ما این است این پوشش خیلی کم را که عوامل تهدیدکننده مختلفی دارد، برای اهدافی عالی‌تر حفظ کنیم.

میانگینی که برای نفوذ آب در هر هکتار جنگل اعلام کردید، بر اساس مطالعات انجام شده در داخل کشور به دست آمده است؟

خیر. این اعداد بر اساس مطالعات خارج از کشور اعلام شد و در ایران مطالعه‌ای در این رابطه انجام نشده است. بر اساس اطلاعات منابع خارجی بهترین باغات بین ۷۰ تا ۱۲۰ متر مکعب آب در خود ذخیره می‌کنند. خیلی‌ها شاید فکر کنند برای اینکه خودکفاتر شویم به جای پوشش جنگلی مناطق مخروبه، باغ احداث کنیم. که این تفکر درست نیست.

بر اساس مطالعات انجام شده هر هکتار جنگل دو هزار و ۵۰۰ تن اکسیژن تولید می‌کند. فقط شمال کشور با توجه به وسعت جنگل‌هایی که دارد، قادر است نیاز اکسیژن ۱۹ میلیون انسان را تامین کند زیرا هر هکتار جنگل نیاز اکسیژن ۱۰ نفر را تامین می‌کند. تولید اکسیژن در جنگل‌های غرب کشور نیز قابلیت محاسبه دارد. هیچ کارخانه‌ای و جود ندارد که به اندازه جنگل در جذب گرد و غبار تاثیرگذار باشد. یک درخت راش و بلوط به قطر تقریبی ۱۰۰ سانتی‌متر اگر قطع شود یا افتاده باشد و وزن چوب خشک این درخت ۲,۵ تن باشد، در طول حیات خود ۱۲.۵ میلیون متر مکعب گاز دی اکسید کربن را جذب کرده و به چوب خشک تبدیل کرده است. به دلیل اهمیت حفظ و حراست از گونه‌های جنگلی و نقش آن در ترسیب کربن فراتر از وظایف سازمانی خود تلاش می‌کنیم تا نهال جنگلی را به شهرداری‌هایی که تمایل دارند از گونه‌های بومی در فضای سبز شهری استفاده کند، قرار می‌دهیم.

در ساری این کار انجام شده است . برخی گونه‌های ممنوع القطع مثل سفیدپلت در محیط شهری خیلی خوب جواب داده است. شهرداری بابل، امیرکلا و آمل نیز استقرار گونه‌های بومی در فضای سبز شهری را شروع کرده‌اند. از سال ۷۰ تا کنون ۶۷ نوع آفت، جنگل‌های شمال را تهدید کرده‌اند.

در سطح شهر می‌توان مبارزه شیمایی انجام داد اما در جنگل محدودیت‌هایی داریم به همین دلیل تمایل داریم برخی گونه‌ها نظیر شمشاد هیرکانی را نیز به مناطق شهری وارد کنیم تا در مواقع لزوم-نظیر حمله آفات و حذف گونه در طبیعت- بتوانیم از این ذخایر برای توسعه آنها در جنگل استفاده کنیم.




دانشگاه تربیت مدرس برای تهیه دستورالعمل چقدر زمان نیاز دارد و نهایی شدن دستورالعمل تدوین شده توسط این دانشگاه چه مدت طول می‌کشد؟

باید این دستورالعمل تا انتهای سال نهایی شود. در کوتاه مدت دستورالعمل جدید را تهیه می‌کنیم و بعد از این گذر کوتاه مدت، طرح‌های جنگلداری ما با رویکرد حفاظت، صیانت و پایداری جنگل تهیه خواهد شد. حداقل سه و حداکثر پنج سال برای این مهم در نظر گرفتیم که طرح‌ها نهایی شود اما چون سال به سال قراردادهای ما تمام می‌شود بنابراین تلاش می‌کنیم تا مجریان موجه طرح‌های جنگلداری تا زمان آماده شدن برنامه اجرایی به فعالیتشان ادامه دهند. دیدگاه ما این است که دانشگاه تربیت مدرس بتواند حداقل تا انتهای سال ۹۵ دستورالعمل اجرایی را تهیه کند تا کار کارشناسی روی آن انجام دهیم. محدودیت زمانی زیادی برای تدوین این دستورالعمل داریم.


مدت زمان در نظر گرفته شده برای تدوین دستورالعمل خیلی کوتاه نیست؟

قرار است دانشگاه تربیت مدرس طرح اولیه را بدهد. جلسات متعددی با محیط زیست، وزارت صنعت معدن تجارت و سازمان مدیریت در حال برگزاری است. در حال حاضر همه تصمیم‌سازان می‌خواهند که به سمت بهره‌برداری چوب نرویم. بنابراین همه باید تلاش کنیم برنامه‌ای بدهیم که در اسرع وقت با حداقل خسارت، طبیعت را مدیریت کنیم.


در حال حاضر چه تعداد طرح در جنگل‌ها دارید؟

بر اساس دستور ۱۰ ماده‌ای وزیر که بر توقف بهره‌برداری چوب تاکید دارد، دقیقا مشخص کردیم که در چه سالی، چه میزان از طرح‌های ما قراردادشان تمام می‌شود. الان ۱۱۰ قرارداد داریم. آخرین قرارداد ما در سال ۱۴۰۵ به اتمام می‌رسد. در سال ۱۴۰۴، هیچ قراردادی با مجریان نداریم. در سال ۱۴۰۵ دو قرارداد در حوزه اداره کل نوشهر مربوط به دانشگاه تهران وجود دارد. در ۱۴۰۳ یک قرارداد؛ ۱۴۰۲، ۱۱ قرارداد و حدود ۵۰ درصد قراردادهای ما تا پایان سال ۱۳۹۷ تمام می‌شود.

در مجموع در ۴۳۱ سری طرح‌های در دست اجرا داریم. طرح‌های غیر فعال نیز هستند که آمادگی واگذاری بعد از تجدید نظر داشتند اما امسال با آنها قرارداد منعقد نشد. این طرح‌ها در ۵۵ سری واقع شده است. ۱۹۷ طرح غیر چوبی نیز در شمال کشور آماده شده‌ است که با هیچ مجری، برای اجرای آنها قرارداد نبسته‌ایم. در گیلان متقاضی برای نصب توربین بادی داریم.

بین ۴,۵ تا پنج هزار هکتار عرصه را به این متقاضی بر اساس ماده سه واگذار خواهیم کرد. در ۱۰۰ تا ۲۰۰ هکتار این عرصه توربین بادی نصب می‌شود و مجری حفاظت کل عرصه‌ای که در اختیارش قرار گرفته را به عهده خواهد داشت.


با توقف بهره‌برداری از چوب پول مجریان طرح‌های جنگلداری چگونه تامین می‌شود تا کارهای اساسی مثل نگهداری جاده و جنگلکاری را انجام دهند؟

ما حدود هشت هزار کیلومتر جاده در جنگل‌های شمال داریم. اما در این جنگل‌ها فقط مسئله حفاظت از جاده مطرح نیست. فعالیت‌های اجتناب ناپذیری در طرح‌های جنگلداری وجود دارند که باید به آنها توجه شود. به عنوان مثال یک طرح جنگلداری که در سال ۹۴ به اتمام رسیده، بر اساس کتابچه طرح در این سال اقدام به جنگل‌کاری کرده است.

در رویه‌های قبلی طرح‌های جنگلداری، با تهیه طرح تجدید نظر، چهار سال بعد از سال ۹۴ سال نگهداری از جنگل‌کاری‌های انجام شده در نظر گرفته می‌شد. اگر قرار باشد طرح‌های جنگلداری تمدید قرار داد نشوند، نمی‌توانیم کار حفاظت از جنگل‌کاری انجام شده در مدت اجرای طرح را ندیده بگیریم. بنابراین برای چنین اقداماتی که باید باحضور مجریان انجام شود یک میانگین هزینه‌ای توسط کارشناسان سازمان جنگل‌ها محاسبه شده و به دولت اعلام شده است.

اما هنوز نتوانستیم وحدت رویه‌ای بین دستگاه‌های مختلف برای جذب اعتبار، ایجاد کنیم. با توجه به وضعیت اقتصادی که با آن مواجه هستیم، اگر اعتبار دولتی به طرح‌ها تزریق نشود، تصمیم داریم از پتانسیل ماده ۶ (برداشت از درختان شکسته و بادافتاده) برای تامین بخشی از نیازهای اجرای برنامه‌های اجتناب ناپذیر استفاده کنیم. البته برداشت از درختان شکسته و باد افتاده باید بر اساس مطالعه باشد.

زیرا اگر در این مسئله زیاده روی شود، اگر آفتی ناخواسته به جنگل وارد شود و میزبان (یعنی درخت شکسته و بادافتاده) در جنگل وجود نداشته باشد، این آفت ممکن است به درختان سالم حمله کند. بنابراین تلاش می‌کنیم با حداقل دخالت‌ها این درختان را خارج کنیم که بتوانیم به حیات طرح‌ها ادامه دهیم تا بر اساس پیشنهاد مجلس که کاهش سالانه ۲۰ درصدی برداشت چوب را در دست تدوین دارد، راهکاری برای مدیریت جنگل بیابیم.

هنوز هیچ ردیف اعتباری مشخصی برای طرح تنفس در نظر گرفته نشده است؟

هیچ ردیف بودجه‌ای مشخصی پیرامون این کار در نظر گرفته نشده است.

در شرایطی که دانشگاه‌ها اصول جنگلداری کلاسیک را به دانشجویان آموزش می‌دهند، تقسیم‌بندی جنگل بر اساس اصول این شیوه است. نیروی تخصصی نداریم و زیر ساخت آموزشی فراهم نیست، چقدر امکان اجرای موفق طرح تنفس وجود دارد؟

اگر اعتبار تامین شود، صد درصد این طرح پیروز است. ایرانی‌ها شبیه درخت بلوط هستند هر وقت اینها را قطع کردند، جست‌های قوی‌تری می‌زنند. در حال حاضر دچار بحران آب در کشور هستیم. به چه شکل باید عمل کنیم که این مشکل را حل کنیم. این مسئله باعث می‌شود به این فکر خروج از بحران باشیم.

سازمان جنگل‌ها به تنهایی نمی‌تواند در این عرصه وارد شود. ما مخالف توسعه نیستیم اما موظف هستیم پوشش کمی که در کشور وجود دارد را برای حل بحران آب محافظت کنیم. در حال حاضر نیز به دنبال این راهکار هستیم که چه کسانی و به چه شکل می‌توانند به ما در این مهم کمک کنند. به عنوان یک ایرانی می‌گویم که سازمان مدیریت باید در این راه به ما کمک کند.

همه مشکلات سیاسی و اقتصادی که امنیت ایران را تهدید می‌کنند، قابلیت کنترل دارند اما اگر یک مخزن و سفره آب زیرزمینی نشست کند، بعدها اگر سرمایه‌د‌ارترین کشور دنیا هم بشویم، این مخزن قابل بازسازی نیست.

من به عنوان سرباز این کشور وظیفه داریم در این رابطه اطلاع‌رسانی کنم تا شاید به گوش تصمیم‌گیران رسانده شود تا در این شرایط برای کشور تصمیم درستی بگیرند و همیشه ایرانی سربلند داشته باشیم.

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha