سلامت نیوز: 27 مهرماه امسال، پهپاد باروری ابرها مورد تست قرار گرفت. پهپادی كه موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو مدعی است ساخت آن را از زمستان سال 93 آغاز كرده بوده و در نهایت در مهرماه 95 با موفقیت به نتیجه رسانده است. شاید بر پایه همین توفیق است كه دیروز مرتضی افتخاری، رییس موسسه تحقیقات آب، اظهاراتی بی‌سابقه درباره امكان اتكای نیاز آبی كشور به باروری ابرها طرح كرده و بیان كرده است: «برآوردها نشان می‌دهد كه استحصال آب از طرح باروری ابرها مقرون به صرفه‌تر از استحصال آب از منابع آبی زیرزمینی است.»

به گزارش سلامت نیوز، روزنامه تعادل در ادامه نوشت: افتخاری دیروز هزینه استحصال یك متر مكعب آب از طریق باروری ابرها را 15 تا 45 تومان عنوان و با هزینه 1000تومانی استحصال منابع آب زیرزمینی قیاس كرده است. صحبت‌هایی كه برای بسیاری این پرسش را ایجاد می‌كند كه با چنین تفاسیری چرا تمام كشورهای دنیا منابع آب خود را از طریق باروری ابرها تامین نمی‌كنند؟ «تعادل» روز گذشته برای ارائه نگاهی دقیق و علمی به مقوله باروری ابرها سراغ منابع تخصصی موجود در این زمینه رفت. طبق تحقیقات «تعادل» تاكنون 16 كشور دنیا «پروژه‌های» باروری ابرها را در مقاطعی انجام داده‌اند. تنها 2 كشور از این 16 كشور در خلیج فارس قرار داشته‌اند و در هیچ كدام از موارد، باروری ابرها برای «تامین پایدار» منابع آب صورت نگرفته است؛ چراكه برخلاف اظهارنظرهای مطرح شده از سوی مرتضی افتخاری، رییس موسسه تحقیقات آب، پروژه‌های بارورسازی ابرها نیازمند تحقیقات كلان و ابزارهای تكنولوژیكی هستند كه عملا كشورها نمی‌توانند به صورت مداوم و برای مصارف كلان به آنها نگاه كنند.

 
 بر اساس مقاله‌یی كه نوامبر سال 2013 درباره باروری ابرها نوشته شده است، چین بزرگ‌ترین ساز و كار باروری ابرها در جهان را در اختیار دارد. در این بین همسایه‌ها این كشور عظیم را به «باران‌دزدی» متهم می‌كنند. مساله‌یی كه یكی از چالش‌بر‌انگیز‌ترین ابعاد باروری ابرهاست و ایران نیز پیش از این در یكی از تلاش‌های خود برای بارورسازی ابرها، با افغانستان دچار چالش‌هایی شد. درواقع منابع آبی جوی نیز مانند منابع آب زیرزمینی در برخی مناطق بین كشورها مشترك هستند و از همین جهت چالش‌آفرین محسوب می‌شوند. چین اما برای زدودن آلودگی هوای بیجینگ پیش از برگزاری المپیك سال 2008 ابرها را بارور كرد. پكن پس از این ادعا كرد كه نخستین ‌بارش برف در این كشور را از سال 1987 به واسطه باروری ابرها تجربه كرده است.

 هند دومین كشور بزرگی است كه در چند مقطع از باروری ابرها استفاده كرده است، نخستین‌بار در سال‌های 1983 تا 87، در ادامه بین سال 93 تا 94، سپس در سال 2003 تا 2004 و درنهایت در سال 2008 هندوستان دست به باروری ابرها در 12 منطقه از یكی از ایالت‌های خود زد. در هندوستان نیز باروری ابرها به صورت پروژه‌های مقطعی دنبال شده و هرگز به چشم منبع پایداری برای تامین نیاز آبی دیده نشده است.

جنوب شرقی آسیا نیز از مناطقی در دنیا به حساب می‌آید كه كشورهایش به باروی ابرها روی آوردند. مهم‌ترین اقدام این كشورها در راستای بحران آلودگی هوا در جنوب شرقی قاره كهن بود كه كشته‌های زیادی بر جای گذاشته و سبب شد كشورهایی همچون اندونزی، مالزی و سنگاپور برای رفع آلودگی هوا از بارش مصنوعی بهره ببرند. اما یكی از مهم‌ترین كاركردهای بارش مصنوعی، جلوگیری از خطر سیل است. اقدامی كه در سال 2013 در جاكارتا، پایتخت اندونزی برای به حداقل رساندن خطر سیلی كه پیش‌بینی می‌شد این كشور را تهدید كند، مورد استفاده قرار گرفت. البته این اقدام سبب شد سنگاپور مدعی شود به واسطه این اقدام اندونزی، با تگرگ درگیر شده است. تایلند هم در اواخر دهه 50 میلادی با پیاده‌سازی طرحی پیچیده در بارورسازی ابرها اقداماتی انجام داد.

كویت و امارات متحده‌عربی تنها كشورهای حاضر در منطقه خلیج فارس هستند كه تاكنون از بارورسازی ابرها استفاده كرده‌اند. كویت با توجه به خشكسالی و جمعیت رو به فزونی پیش‌روی خود طرح مطالعاتی بارور‌سازی ابرها را به صورت جدی آغاز كرد، اما این امارات بود كه توانست با بهره‌گیری از تكنولوژیك‌ترین ابزارهای بارورسازی ابرها، رادارهای پیچیده برای سنجش وضعیت فضای این كشور نصب كند. امارات طرح خود را در این زمینه در اواخر دهه 90 میلادی آغاز كرد و در سال 2001 برای پیشبرد اهداف تحقیقاتی خود در این زمینه از همكاری سازمان تحقیقات فضایی در كلرادو امریكا، دانشگاه ویت واترسند آفریقای جنوبی و درنهایت «ناسا» بهره برد. این اقدامات امارات باعث شد كه این كشور برنده جایزه تحقیقات هواشناسی و منابع آب شود. درنهایت در جولای 2010 امارات با صرف 11میلیون دلار امریكا توانست به اهداف خود در زمینه ایجاد توفان‌های باران‌زا در ابوظبی و دوبی دست پیدا كند. نمونه امارات در قیاس با تحقیقات بسیار محدودی كه تاكنون در ایران در این زمینه به عمل آمده است، هشداری پیش گوش مسوولان به حساب می‌آید كه طرح بارور‌سازی ابرها نیز به سرنوشتی مانند سدسازی نرسد كه بدون مطالعات كافی درنهایت منجر شد اقدامی مهندسی كه می‌توانست برای ایران فواید بسیاری به همراه داشته باشد، به عنوان مهم‌ترین متهم بحران آب شناخته شود. طبق بررسی «تعادل» از اطلاعات موجود در موسسه تحقیقات آب تاكنون 17 مطالعه در این موسسه درباره باروری ابرها صورت گرفته است. 17 تحقیقی كه 7 مورد آن امكان‌سنجی باروری در 7 استان مختلف است و برای بقیه موارد نیز ضمائم كافی برای بررسی وجود ندارد.

امریكا دیگر كشوری است كه از باروری ابرها استفاده می‌كند. مهم‌ترین هدف ایالات‌متحده از این پروژه‌ها، كاهش تگرگ در برخی مناطق، همچنین كاهش «مه» در اطراف فرودگاه‌هاست.  فرانسه نیز در سال 1950 برای كاهش آسیب‌های تگرگ به محصولات كشاورزی خود از بارورسازی ابرها استفاده كرد. درواقع می‌توان گفت بیشترین استفاده از بارش مصنوعی، تنظیم شرایط به نحو مطلوب‌تر برای توزیع بارش است و تامین نیاز آبی به‌طور كلان هرگز مدنظر كشورها قرار نگرفته است.

 یكی از تاریخی‌ترین استفاده‌ها از بارورسازی ابرها را اما اتحاد جماهیر شوروی، درست پس از فاجعه چرنوبیل انجام داد. شوروی موفق شده بود نوع خاصی از آنتونوف AN-30 به نام30 M را طراحی كند كه هواپیمای تخصصی پاك‌كننده هوا به حساب می‌آید. آنها از این هواپیما برای زدودن ذرات رادیو اكتیو موجود در بلاروس برای رفتن به سوی مسكو استفاده كردند. استرالیا دیگر كشوری است كه برای افزایش سطح بارش‌ها، از بارور‌سازی ابرها استفاده كرد. این كشور كه یكی از نمونه‌های بسیار موفق كنترل بحران آب و خشكسالی را در كارنامه خود دارد، در یكی از تجربیات خود توانست بارش‌های پاییزی را 30 درصد افزایش دهد. استرالیا نیز مانند امارات تحقیقات وسیعی با مشاركت نهادهای مطرح مانند مركز تحقیقات جوی ایالات‌متحده انجام داد. در سال 2006 دولت استرالیا مبلغ 7 میلیون و 600 هزار دلار را صرف پژوهشی برای «ابرهای گرم» در راستای بارورسازی ابرها كرد كه به صورت مشترك میان اداره هواشناسی این كشور و مركز تحقیقات جوی ایالات‌متحده انجام شد. در نیجر و مالی نیز بارور‌سازی ابرها در سطوح كوچكی مورد استفاده قرار گرفته است. در سال 1985 مراكش به‌عنوان نخستین كشور آفریقایی، ساز و كاری برای بارورسازی ابرها كلید زد. این ساز و كار ابتدا در سال 1999 در مراكش مورد استفاده قرار گرفت، سپس بین سال‌های 1999 تا 2005 مورد استفاده بوركینا فاسو بود. از سال 2005 نیز سنگال از این ساز و كار بهره برد. حالی كه رییس موسسه تحقیقات آب دیروز گفته است: «طرح باروری ابرها با توجه به قیمت تمام شده بسیار مناسب آب از منابع جوی یك منبع مطمئن و پایدار برای تامین آب كشور است»، هیچ تجربه جهانی كه از منابع آب جوی به عنوان منبعی پایدار برای تامین آب استفاده شده باشد وجود ندارد و تمام تجربه‌های موفق نیز با همكاری نهادهای برجسته جهانی این حوزه مانند ناسا و مركز تحقیقات جوی ایالات‌متحده به نتیجه رسیده است. این در حالی است كه دیروز عباس رنجبر، رییس پژوهشكده هواشناسی از «بومی‌شدن» طرح باروی ابرها در ایران سخن گفته و اعلام كرده است كه ایران و امریكا تنها كشورهایی در دنیا هستند كه توانایی تولید پهپاد بارورسازی ابرها را دارند. با وجود این اظهارنظرها و ادعاهای طرح شده از سوی رییس موسسه تحقیقات آب و رییس پژوهشكده هواشناسی، تجربه ایران در بارورسازی ابرها در منابع انگلیسی زبان، اساسا نام برده نشده است.

«موضوع منابع آبی جوی باید جایگاه خود را در بین مسوولان پیدا كند و مسوولان با اختصاص منابع مالی بیشتر به امور تحقیقی در منابع آب جوی، اجازه دهند تا این منابع آب جوی نیز سهمی در تامین آب كشور داشته باشند.» این جملاتی است كه دیروز رییس موسسه تحقیقات آب در كارگاه مطالعه و امكان سنجی استفاده از فناوری بارورسازی ابرها برای استحصال آب در حوضه‌های آبریز ایران طرح كرده است؛ جملاتی كه در ادامه از سوی رییس پژوهشكده هواشناسی با تاكید بر لزوم «توجه مالی» به طرح‌های تحقیقاتی تكمیل شده است. اظهارنظرهایی منطقی كه نشان می‌دهد این نهادها به بودجه بیشتری احتیاج دارند، اما طرح درخواست افزایش بودجه از سوی موسسه تحقیقات آب با بیان مطالبی نه‌چندان درست درباره تامین منابع آب ایران از طریق بارورسازی ابرها صورت گرفته است. رییس موسسه تحقیقات آب عنوان كرده است كه سال گذشته از 10میلیارد تومان اعتباری كه باید به طرح بارورسازی ابرها اختصاص داده می‌شد تنها یك‌میلیارد و 200تومان اعتبار اختصاص داده شده است، درحالی كه همان‌طور كه در این گزارش اشاره شد، تجربه‌های موفق در دنیا مبالغی چندین میلیون دلاری برای پروژه‌های تحقیقاتی در حوزه بارورسازی ابرها، در نظر گرفته‌اند. اثرات محیط‌زیستی چنین پروژه‌هایی، درگیری‌های حقوقی با كشورهای همسایه و بسیاری مسائل دیگر سبب می‌شوند اغلب تحقیقات نیز در این حوزه محافظه‌كارانه بوده و دست به عصا حركت كنند.

مركز ملی تحقیقات و مطالعات بارورسازی ابرها در وب‌سایت خود در یك بخش خواننده را به مقاله‌یی با عنوان «تاثیر باروری ابرها بر سلامت محیط‌زیست» ارجاع می‌دهد. مقاله‌یی 29صفحه‌یی مربوط به سال 1389 كه بخش‌های زیادی از این صفحات نیز حاوی عكس و فاقد مطلب هستند و درنهایت در نتیجه‌گیری آن بیان شده است: «بررسی اثرات بیولوژیكی یدید نقره به‌كار رفته در عملیات بارورسازی ابر از سال 1960 شروع شد. با مطالعات انجام شده به این نتیجه رسیدند كه عوامل هسته‌ساز به‌ویژه یدید نقره اثرات ناچیز و قابل اغماضی بر محیط دارد و تاثیر آن روی حیوانات و گیاهان عملا صفر است.» منابع و مراجعی كه برای این مطالعه عنوان شده اغلب مربوط به سال‌های پیش از 2000میلادی بوده و هیچ كدام نیز اقلیم ایران را در این زمینه درنظر نداشته‌اند.  این درحالی است كه دنیا، پروژه‌های بسیار عظیمی برای تحقیق درباره بارورسازی ابرها انجام داده است. به گزارش «تعادل»، وب‌سایت نیچر در یكی از مطالب خود به یكی از موشكافانه‌ترین این آزمایش‌ها پرداخته است. 6زمستان باید سپری می‌شد تا پروژه بارورسازی ابرهای كو‌ه‌های ایالت وایومینگ امریكا جهت بارش برف بر این سرزمین آغاز شود.  این پروژه، یكی از بزرگ‌ترین و موشكافانه‌ترین آزمایش‌هایی است كه تاكنون روی باروری ابرها صورت گرفته است. نتایج آزمایشات تیم مستقل دانشمندان، نشان از نتیجه‌بخش بودن این عملیات می‌دهد. روی راسموسن هواشناس مركز علمی تحقیقات اتمسفر كه مسوول ارزیابی این تحقیقات بود، اظهار داشت كه باروری ابرها باعث افزایش 5 تا 15درصدی بارش می‌شود. این آمار اما با نادیده گرفتن خطاهای این آزمایش است كه در آن دانشمندان نتوانستند تمام كوه‌های مورد آزمون را پوشش دهند.

این نتایج سبب شد دانشمندان با خاطری آسوده به ایالت وایومینگ، پیشنهاد باروری ابرها را بدهند. باوری ابرها در این ایالت سبب خواهد شد تا با تشكیل برف زمستانی، منبع آبی غنی برای آبرسانی به شهرها و مزارع فراهم شود. این ایالت حدود 14میلیون دلار صرف آزمون اولیه جهت ارزیابی باروری ابرها كرده كه در نوع خود پروژه تحقیقاتی عظیمی در ایالات‌متحده است. راسموسن معتقد است كه مجموع شواهد حاكی از عملیاتی بودن این پروژه است و این نتیجه دستاورد بزرگی در حوزه هواشناسی است.

 چگونه باران می‌سازیم؟

مفهوم باروری ابرها، مفهومی ساده است. تنها كافی است ذراتی اضافی روی ابرها قرار گیرند تا هسته آب، محیط اطرافش را متراكم كند. این ذرات اضافی درنهایت در قالب برف یا باران روی كوه‌ها باریده خواهند شد.

 تاریخچه باروری ابرها اما تاریخی طولانی و پرپیچ و خم بوده است. پروژه‌های بسیاری تلاش كردند تا ریز ذرات آبی معلق در آسمان را به باران و برف تبدیل كنند. بسیاری از پروژه‌هایی كه از نظر علمی قابلیت ارزیابی دارند، تنها روی یك قطعه ابر یا سیستم توفانی مورد آزمون قرار گرفته‌اند و تنها قادر به توصیف شرایط و اوضاع ابر مورد آزمون هستند. شاید به همین واسطه است كه تحقیقات صورت گرفته در مورد بارش مصنوعی چندان قابل تعمیم به حساب نمی‌آید و اساسا اكتفا به تحقیقات صورت گرفته در نقاط دیگر كاری نسنجیده محسوب می‌شود.

از همین حیث پروژه باروری ابرها در ایالت وایومینگ، پروژه‌یی منحصر به فرد است كه به مدت 6سال با درنظر گرفتن تمام جزییات تحلیل، به همراه تیمی مستقل انجام شده است. نكته قابل توجه دیگر در این آزمایش، كنترل رندومی است. این تیم تحقیقاتی، دو كوه نزدیك به یكدیگر را در جنوب ایالت وایومینگ انتخاب كردند و آزمایشات خود را در شرایط آب و هوایی یكسان بسیاری انجام دادند. در هر یك از این شرایط جوی، ابرهای یك كوه بارور می‌شد، درحالی كه ابرهای كوه دیگر دست نخورده باقی ‌می‌ماند.

در هر یك از این آزمایشات، متخصصان توسط رادیومترها میزان آب موجود در بالای ابرهای نزدیك به كو‌ه‌ها را اندازه‌گیری می‌كنند؛ شاخصی كه می‌تواند نشان‌دهنده زمان مناسب برای باروری ابرها باشد. پس از آن، در صورت مساعد بودن شرایط، 8ژنراتور روشن خواهد شد كه یدید نقره را به مدت 4ساعت، خلاف جهت باد بر ابرها اسپری می‌كنند. این درحالی است كه ژنراتورهای كوه دوم خاموش هستند. پس از اتمام فرآیند اسپری شدن، متخصصان به اندازه‌گیری برف باریده شده در داخل و خارج از منطقه می‌پردازند.

مهم‌ترین نتیجه‌یی كه از ارزیابی تجربیات جهانی در بارورسازی ابرها به دست می‌آید، این نكته است كه پروژه‌یی كه نوعی دستكاری در ساختار طبیعت به حساب می‌آید، نیازمند نگاه‌های دوراندیشانه و خردمندانه است. بومی‌سازی روش‌هایی نیز كه دنیا در انجام آن دهه‌ها پیشرفته‌تر است، شاید رویایی مانند رویای خودكفایی در گندم باشد كه درنهایت منابع آبی ایران را مصرف كرده و دستاورد به‌خصوصی نیز به‌دنبال نداشت.