تاریخچه شکل‌گیری این کنوانسیون که توسط 128 کشور جهان امضا شده نیز، قابل تامل است. این پیمان بین المللی نامش را از غم‌انگیزترین واقعه ناشی از آلودگی جیوه در تاریخ به عاریت گرفته است. در واقعه میناماتا ژاپن در سال 1956، پس از آنکه تخلیه فاضلاب‌های صنعتی حاوی جیوه به خلیج میناماتا در دهه 1930 شروع شد، روستاهای اطراف با مصرف آبزیان از خلیج دچار تشنج، بیماری اعصاب مرکزی، از دست دادن هشیاری و کما شدند. بیش از 2200 نفر قربانیان تایید شده این واقعه هستند. درسال۲۰۱۰میلادی، «یوکیوها تویاما» نخست وزیر وقت کشور ژاپن با شرکت در مراسم پنجاه و چهارمین سالگرد این بیماری، از همه قربانیان و رنج‌دیدگان آن، عذرخواهی کرد و اعلام كرد که هنوز مساله میناماتا پایان نیافته است!

واقعیت نیز جز این نیست، وقتی در معادن هفتاد کشور جهان، بیش از 15 میلیون انسان – که پنج میلیون نفر از آن‌ها زن و کودک هستند- هنوز در معرض بخارات جیوه قرار دارند، زمانی که اعلام می‌شود سالانه 8900 تن جیوه به محیط زیست منتشر می‌شود، با توجه به سمیت فوق‌العاده این فلز و اثر تجمعی آن در بافت‌های زنده و قابلیت انتشار آن تا دورترین نقاط کره زمین، می‌شود گفت هنوز مساله میناماتا و حضور یک آلاینده به‌شدت خطرناک در پیرامون ما حل نشده است!

متاسفانه حد ایمنی در مواجهه با جیوه وجود ندارد و هر فرد در مجاورت این ماده در معرض خطر است. درحال حاضر بیش از 600 شغل در جهان وجود دارند که به‌نوعی با جیوه سر و کار دارند. این فلز سمی در صنایع شیمیایی، الكتریكی، الكترونیكی و باتری‌سازی، دستگاه‌های اندازه‌گیری، مصارف دارویی و كلینیك‌های دندان‌پزشكی كاربرد دارد.

با توجه به ضرورت اجماع جهانی برای کاهش آلودگی جیوه در محیط زیست، متن پایانی كنوانسیون میناماتا در مورد جیوه در ژانویه 2013 نهایی شد. مفاد این كنوانسیون باتوجه به الزامات حقوقی آن، در مجموع متنی متوازن است كه مانند سایر معاهدات حقوقی زیست محیطی، حاصل چانه‌زنی دو گروه از كشورهای توسعه یافته و درحال توسعه با عنایت به اصل مسئولیت مشترك اما متفاوت آن‌هاست و اجرای اقدامات مهمی برای ممنوعیت و كنترل فعالیت‌ها در سطح ملی مانند ممنوعیت فعالیت معادن جدید، متوقف كردن معادن موجود، كنترل انتشار جیوه در اتمسفر و رهاسازی آن در آب و خاك، حذف پروسه‌های صنعتی نظیر كلر الكالیتا سال 2025 میلادی و حذف تدریجی كاربرد جیوه دردندانپزشكی را تا سال 2020 میلادی خواستار شده است. خوشبختانه در تاریخ 18/5/1394 قانون تصویب کنوانسیون میناماتا در مورد جیوه به تصویب مجلس شورای اسلامی ایران رسید و برخی اقدامات در جهت اجرای کنوانسیون همچون حذف واحدهای کلرآلکالی پتروشیمی‌ها در دستور کار قرار گرفت.

با این حال هنوز منابع بالقوه بسیاری از انتشار آلاینده جیوه در اطراف ماست که می‌تواند برای سلامت همه ما مخاطره آمیز باشد.جیوه ناشی از آمال گام دندانی، محصولات آرایشی بهداشتی حاوی جیوه، تجهیزات پزشكی حاوی جیوه، رنگ‌های ساختمانی،لامپ‌های کم مصرف و همچنین صنایع الكترونیك، واحدهای تولید خودرو، تولید سیمان، ذوب فلزات، مجتمع‌های تولید فولاد و صنایع چوب و كاغذ از مهم‌ترین واحدهایی هستند كه به‌عنوان منابع انتشار جیوه شناسایی شده‌اند.در حال حاضر با تاکید تعدادی از کشورهای اتحادیه اروپا مبنی بر الزامات تسریع کننده، به‌نظر می‌رسد منافع زیست‌محیطی و بهداشتی ناشی از اجرای مفاد كنوانسیون جیوه، انگیزه‌ای باشد برای تمامی كشورهای متعهد تا در اجرای کامل آن همكاری و مشاركت كنند. توجه ملی به این موضوع مهم می‌تواند گامی موثر برای حفظ محیط زیست به‌طور اعم و حفظ سلامت انسان‌ها به‌طور خاص در برابر یكی از خطرناك‌ترین آلاینده‌های شیمیایی كه به شكل‌های مختلف وارد زندگی بشر شده به‌شمار آید.

*کارشناس محیط زیست