سلامت نیوز:سومین هفته مهر به نام هفته بهداشت مدارس نامگذاری شده است تا این مناسبت و این فرصت در ابتدای سال تحصیلی بهانهای شود برای پرداختن به یكی از مهمترین نیازهای كودكان و نوجوانانی كه در مدارس عمر خود را سپری میكنند و متولیان تربیتی به این مهم بیندیشند و به این پرسش پاسخ دهند كه چگونه میتوان به نیازهای دانشآموزان در این زمینه پاسخ داد و چگونه میشود زمینه پاكیزگی روانی و دوری دانشآموزان را از آلودگیهای روانی فراهم آورد و تندرستی روانی را برایشان تامین كرد.
به گزارش سلامت نیوز، اعتماد نوشت: به همین منظور و به بهانه این مناسبت گزارشی را ارایه و در معرض نقد و نظر خوانندگان صفحه مدرسه قرار میدهیم.
مشاوران مدرسه، متولیان بهداشت روان دانشآموزان
هرچند به گفته مسوولان آموزش و پرورش نسبت مشاوران به دانشآموزان بسیار پایین است و در بسیاری از مدارس هنوز مشاوری وجود ندارد و برخی مشاوران هم رشته تخصصی مشاوره نخواندهاند اما با این وجود در متوسطه اول پوشش مشاوران بیشتر است و در برخی مناطق همه مدارس متوسطه اول دارای مشاور هستند و از آنجا كه در پایه نهم، هدایت تحصیلی و انتخاب رشته صورت میگیرد، تلاش شده برای این دوره در حد امكان مشاور اختصاص داده شود؛ لذا در این دوره كه مصادف است با دوره بلوغ و تحولات مربوط به آن علاوه بر ضرورت وجود مشاور جهت هدایت تحصیلی، ضرورت دارد ارایه مشاورههای تربیتی و روانشناختی این دوره در اولویت باشد و بیتردید مشاوره در زمینه بهداشت و سلامت روان یكی از مهمترین خدمات مشاورهای است كه باید به دانشآموزان ارایه شود.
بهداشت روان و مدرسه دوستدار زندگی
یكی از مناسبتهای هفته بهداشت، این عنوان است؛ به این معنا كه لازمه تامین بهداشت روان داشتن مدرسهای است كه در ابعاد مختلف برای دانشآموزان جذابیت داشته باشد و كودكان و نوجوانان به معنای واقعی در مدرسه زندگی كنند و از حضور در مدرسه لذت ببرند و تجربه زیست در مدرسه آنها را به زندگی و لذتهای آن ترغیب كند. از فیزیك مدرسه گرفته تا پرسنلی كه در مدرسه مشغول ارایه خدمات هستند تا محتوا و برنامههای آموزشی همه و همه باید از مدرسه یك محیط جذاب برای دانشآموز بسازد؛ چیزی كه متاسفانه در بیشتر مدارس از آن خبری نیست و دانشآموزان بیشتر از مدارس فراری هستند؛ لذا چنین مدرسهای دوستدار زندگی نیست و نمیتواند تامینكننده بهداشت روانی باشد.
بهداشت روانی و مشاركت در مدرسه
یكی دیگر از تاكیدات كارشناسان در مقوله تامین بهداشت روانی در مدارس، مشاركت دادن دانشآموزان در فعالیتهای مدرسه است. تحقیقات نشان داده است دانشآموزانی كه با اولیای مدرسه همكاری میكنند و به صورت داوطلبانه مسوولیتهایی را میپذیرند از سطح بهداشت روانی بالاتری برخوردار هستند، برخلاف دانشآموزان گوشه گیر و منزوی كه سطح بهداشتی پایینتری دارند؛ لذا فعالیتهای گروهی و واگذاری مسوولیتها به دانشآموزان میتواند سطح بهداشت روانی آنها را افزایش دهد.
بهداشت روانی و ارتباط موثر
یكی از حلقههای مفقوده در تربیت بیتردید تربیت اجتماعی است. در محتوا و برنامهها و شیوههای تربیتی متاسفانه جایی برای تربیت اجتماعی دیده نشده است؛ امری ضروری كه لازمه بلوغ اجتماعی است و باید كودكان و نوجوانان مهارتهای اجتماعی را بیاموزند كه مهمترین این مهارتها، مهارتهای ارتباطی است؛ مهارتی كه دانشآموزان را توانمند میسازد تا با دیگران ارتباط موثری داشته باشند و این ارتباط مفید و موثر با دوستان و همكلاسیها و معلمان و اعضای خانواده موجب تامین بهداشت روانی آنها خواهد شد.
بهداشت روانی و عوامل اجتماعی
كودكان وقتی وارد مدرسه میشوند و از اجتماع معدود و محدود خانواده وارد اجتماع گستردهتر مدرسه میشوند؛ اجتماعی كه خیلی با خانه فرق دارد و عوامل اجتماعی متعددی بر زندگی كودك افزوده میشود در مقاطع بالاتر این عوامل اجتماعی گستردهتر و متنوعتر میشود، هر قدر این عوامل اجتماعی بتواند تاثیرات مثبتی بر كودكان و نوجوانان بگذارد بهداشت روانی آنها بیشتر تامین خواهد شد.
بهداشت روانی و پیشگیری از افسردگی
افسردگی و شیوع آن در جامعه موجب شده است تا به كودكان و نوجوانان نیز سرایت كند. به گفته كارشناسان و متولیان مدارس، سطح افسردگی در دانشآموزان بالاست و این افسردگی ریشه در عدم رعایت بهداشت روانی دارد؛ به این معنا كه آلودگیهای روانی به ویژه در مدارس موجب افسردگی بیشتر دانشآموزان شده است. بیتردید برای رفع این افسردگی باید محركها و عوامل تهدیدكننده بهداشت روانی را در مدارس كاهش داد تا به تبع آن افسردگی دانشآموزان هم كاهش یابد.
بهداشت روانی و طراحی مسیر زندگی
پژوهشها نشان داده است كسانی كه در زندگی اهداف مشخصی ندارند و برای دستیابی به اهدافشان نقشهای طراحی نكردهاند، سطح بهداشت روانی آنها پایین است چراكه روزمرّگی آنها را دچار نوسان روانی میكند و هر روز و هر لحظه در حالتی از امید و ناامیدی قرار دارند و این مبهم بودن هدف و مسیر، سطح بهداشت روانی افراد را كاهش میدهد؛ لذا یكی از مسوولیتهای مشاوران مدارس ارایه خدمات مشاورهای به دانشآموزان است تا زندگی هدفمندی داشته باشند و با طراحی نقشه راه تحصیلی و شغلی امید به آینده در آنها تقویت و بهداشت روانی آنها تامین شود.
مدارسی كه بویی از زندگی ندارند
رضا سیدیپور-مشاور مدارس تهران
سال ١٩٩٢فدراسیون بهداشت جهانی (World Federation for Mental Health) روز ١٠ اكتبر برابر با ١٨ مهر را روز جهانی سلامت (بهداشت) روان نامگذاری كرد. در ایران، این روز شروع هفتهای با نام هفته ملی بهداشت روان است كه امسال با شعار «بهداشت روان و مدرسه كارآمد» روزهای این هفته را برای مدارس نامگذاری كردند.
در تعریف مدرسه كارآمد آمده است كه «مدرسهای كه از همه ابعاد آموزشی، تربیتی، فرهنگی، فیزیكی و... كارآمد باشد» و شرایطی را به وجود بیاورد كه دانشآموز به عنوان محور آموزش و پرورش در این مكان احساس شادابی و نشاط كند.
از بعد فیزیكی مدارس ما – به جز معدودی مدارس اسم و رسمدار و قدیمی – تنها فضایی مسقف هستند برای حفظ دانشآموزان از سرما و گرما! فضایی پاركینگ مانند با دیوارهای بلند (به عكس گذشته كه فضاهای آموزشی به جای دیوارهای بلند، دیوارهای كوتاه داشت با نردههای رنگ و وارنگ كه هر ساله این رنگها نو میشد) و حیاطهای كوچك و بیتناسب به تعداد دانشآموزان كه امكان هرگونه تحرك و جنب و جوش را در زنگ به اصطلاح تفریح از آنها میگیرد. حیاطهای فاقد هرگونه دار و درخت كه رنگ و بویی از زندگی و حیات ندارند.
از بعد آموزشی دیرگاهی است كه دستگاه آموزش و پرورش ما متناسب با خواست مافیای كتابهای كمك آموزشی - كه تا بالاترین سطوح این دستگاه رخنه كردهاند- وظیفهاش تربیت رباتهای درسخوان شده است كه خود باعث شده تا لذت آموزش كه از دیرباز در نوع بشر بوده و خود باعث ایجاد علوم شده است در فرزندان ما نابود و چراغ آن خاموش شود. دانشآموزان از بدو ورود به مدرسه در همان شروع دوره ابتدایی آموزش ورود و گذر از كنكور میبینند.
از دیگر سو تقسیمبندی دانشآموزان و جداسازی آپارتاید وار آنها به اسم مدارس خاص و نمونه و تیزهوشان و غیره باعث شده كه هر دو سوی ماجرا از امر آموزش و تعلیم دلزده شوند. دانشآموزان رد شده از اینگونه آزمونها خود را كم هوش و استعداد میبینند و از همان ابتدا مایوس و سرخورده میشوند و دانشآموزان گذشته از سد آزمونهای خاص در معرض سختترین و گاه بیرحمانهترین آموزشها در این مدارس قرار میگیرند كه این نیز خود در درازمدت آنها را از مدرسه و درس گریزان میكند.
همچنین حركت خزنده آموزش و پرورش به سمت خصوصی شدن و تبدیل مدارس به بنگاههای مالی از یك سو به تشدید این آپارتاید آموزشی منجر شده و از دیگر سو باعث ایجاد تنش و استرس برای دانشآموزان و والدین آنها شده است. چه بسا دانشآموزانی كه زنگهای كلاس و حین آموزش دلهره این را دارند كه هر لحظه معاون یا مدیر با لیستی در دست وارد كلاس شود و اسم آنها را برای كامل نبودن كمك به مدرسه! یا شهریه ناقص بخواند و آنها را جلو دیگر همكلاسیها ضایع كند. یا در پایان سال نگران نگرفتن كارنامه خود به دلیل فوق باشند.
سوی دیگر ماجرا ركن دوم آموزش و پرورش یعنی معلمان هستند كه باید با كمترین دغدغه و استرس و با شادابی تمام وارد فضای كلاس شوند تا دانشآموزانی شاداب تربیت كنند. معلمانی كه این روزها حال و روز خوشی ندارند. و ذهن شان بیشتر از آنكه درگیر درس و آموزش و بالابردن سطح علمی خود برای بچهها باشد نگران حساب و كتاب و جمع و تفریق و خرجهای به مراتب بیش از دخلشان است كه این خود حدیثی مفصل است.
مدرسه كارآمد نمیشود مگر آنكه نگاه حاكمیت به امر آموزش و پرورش دیگر گونه شود. دگر گون از آن گونه كه آموزش و پرورش را یك وزارتخانه پرخرج و فاقد درآمد نبیند بلكه آن را به مثابه سرمایهگذاری در سطح كلان و درازمدت نگاه كند.
مدرسه و پیشگیریهای سهگانه
الهه حسنپور -كارشناس بهداشت و سلامت روان
بهداشت روان، دانش و هنری است كه به افراد كمك میكند تا بتواننشد از لحاظ روانی و عاطفی با محیط پیرامون خود سازگاری ایجاد كنند و برای مشكلاتشان راهحلهای مطلوبتری انتخاب كنند، فردی دارای سلامت روان است كه به تواناییهای خود پی برده و بر استرسهای زندگیاش غلبه كند؛ احساس امنیت، آرامش و كفایت كند و به حقوق خود و دیگران احترام بگذارد و برای سختیهای زندگیاش راهحل پیدا كند و مسوولیتپذیر باشد.
دهم اكتبر هر سال میلادی مطابق با هجدهم مهر ماه شمسی از جانب فدراسیون جهانی بهداشت روان (WFMH) به عنوان «روز جهانی بهداشت روان» نامگذاری شده است. در هر سال این فدراسیون یك شعار خاص را انتخاب و اعلام میكند و در حیطه سلامت روان فعالیتهای بسیاری پیشبینی شده است.
بقراط در حدود ٤٠٠ سال قبل از میلاد اعتقاد داشت كه بیماریهای روانی را مانند بسیاری از بیماریهای جسمی میتوان درمان كرد و لذا بهداشت روان از قدیمیترین موضوعات مورد توجه به شمار میآید.
مدرسه مهمترین مكان اثرگذار بر سلامت روان دانشآموزان پس از خانواده است و طیف متنوعی از فعالیتها را از پیشگیری اختلالات روانی تا اختلالات رفتاری و یادگیری و زمینههای تشخیصی درمانی را دربر میگیرد. سه مرحله از پیشگیری را در موضوع برنامههای بهداشت روان در مدارس باید مدیریت كنیم.
با توجه به اینكه اعتقاد داریم پیشگیری، از درمان مهمتر است پس باید در پیشگیری نوع اول با تاكید بر امر آموزش، افزایش مشاركت دانشآموزان، بالا بردن روحیه مسوولیتپذیری آنها و تقویت زمینههای مثبت رفتاری مثل اعتماد به نفس، مهارتهای ارتباطی، خود مراقبتی و خود كارآمدی و كاهش زمینههای منفی مانند افسردگی، اضطراب، پرخاشگری و در كل افزایش سطح سلامت روان دانشآموزان برنامهریزی شود. پس در پیشگیری اولیه باید سعی شود از طریق آموزش مستمر و منظم شكلگیری اختلالات رفتاری در مدرسه و حتی در محیط خانواده باز نشود.
در پیشگیری نوع دوم باید غربالگری و خدمات حمایتی فوری صورت پذیرد. این مرحله بسیار مهم است زیرا اگر دانشآموز دارای نشانههای هشداردهنده اختلالات روانی به موقع تحت درمان قرار نگیرد، ممكن است اختلالهای رفتاری وی پایدار شود و عارضه به صورت شدیدتری بروز یابد. این مرحله با افزایش آگاهیهای معلمان، مدیران، معاونین و اولیای دانشآموزان باید همراه باشد. در پیشگیری نوع سوم ارجاع و پیگیری دانشآموزان دارای اختلالات رفتاری مشخص و مبرهن به متخصصان و مشاوران با تجربه است و در صورت نیاز فرآیند ارجاع به روانپزشكان و روانشناسان متخصص پیگیری شود. بنابراین در مبحث بهداشت روانی و سلامت فكر و قدرت سازگاری فرد با محیط و اطرافیان لازم است كه هماطور كه از جسم خود مراقبت میكنیم، روح خود را نیز برای داشتن زندگی بهتر و موثرتر، قویتر سازیم.
بهداشت روانی و مدرسه
مهرداد امیری-متخصص علوم تربیتی و مشاور مدارس
مهرماه جاری (١٨ تا ٢٤) شاهد رویداد فرهنگی-آموزشی سترگ و گرانپایهای بودیم به نام هفته بهداشت روان كه در حوزه آموزش و پرورش كشور با عنوان هفته بهداشت روان و با شعار بهداشت روان و مدرسه كارآمد، مورد استقبال قرار گرفت. جستار حاضر در نگاهی اجمالی، به تحلیل و بررسی وضعیت موجود سلامت و بهداشت روان در مدارس كشور پرداخته است.
متخصصان امر، بهداشت روانی را به مجموعه عواملی اطلاق میكنند كه برآیند آنها سلامت روانی فرد را در بر داشته باشد. لذا شخصی كه از بهداشت روانی نسبتا خوبی برخوردار است در كردار و رفتار اجتماعیاش نیز دارای تعادل بوده و میتواند به عنوان فردی از افراد جامعه راهگشای نیل به جامعه سالم باشد.
از آنجا كه دانشآموزان بیشتر اوقات خود را در مدرسه و محیط آموزشی میگذرانند، روشن است كه این فضا بر سلامت افراد در دوران تحصیل و سپس در بزرگسالی تاثیر مهمی دارد. بنابراین توصیه میشود خانواده، مراكز آموزشی و مدارس جهت شناخت عوامل موثر در بهداشت روانی و تامین آن ارتباط كارآمدتری داشته باشند.
ضرورت پرداختن به بهداشت روانی در مدارس بركسی پوشیده نیست و رسیدن به اهداف آموزشی كه مدارس به عنوان اهداف اساسی خود به آنها توجه دارند مستلزم تامین بهداشت روانی دانشآموزان است. پژوهشهای متعدد نشان داده است كه سلامت روانی دانشآموزان با پیشرفت تحصیلی آنها رابطه مستقیم دارد و دانشآموزانی كه به نحوی از مشكلات روانی یا از فقدان بهداشت روانی مناسب رنج میبرند اغلب با افت تحصیلی مواجه هستند. بنابراین جهت تامین شرایط مناسب برای نیل به اهداف آموزشی، تربیتی و تضمین سلامت افراد در جامعه در سنین مختلف بهرهگیری از شیوههای مناسب جهت تامین بهداشت روانی در مدارس ضروری به نظر میرسد.
از جمله عواملی كه بهداشت روان در مدارس را تحتالشعاع قرار میدهد میتوان به محیط فیزیكی مدرسه، بهداشت روانی مسوولان مدرسه و نقش مشاور در تامین بهداشت روانی در فضای آموزشی اشاره كرد.
خوشبختانه با توجه ویژهای كه آموزش و پرورش در چند سال اخیر به حضور مشاوران در مدارس متوسطه اول داشته است، انتظار میرود وضعیت بهداشت روان دانشآموزان در آینده نهچندان دور تغییر مثبت و چشمگیری داشته باشد.
اما رسیدن به این هدف تنها با شناخت عوامل و علل ایجاد عدم سلامت روانی و عوامل اخلالگر در بهداشت روانی دانشآموزان میسر میشود.
مشكلات تربیتی كودكان و نوجوانان یكی از مسائل مهم خانوادهها و مدارس است كه میتواند سرچشمه و منشأ بسیاری از استرسها، تنشها و درگیریهای بین بچهها و آموزگاران باشد. بسیاری از این مشكلات و اختلالات را، كودكان از محیط خانه و مدرسه كسب میكنند و علت آن نیز الگوهای رفتاری ناسالمی است كه در اطراف خود مشاهده میكنند.
یافتههای پژوهشی نشان میدهد كه از هر پنج دانشآموز، یك نفر دچار مشكلات مربوط به سلامت روانی است كه متاسفانه به دلیل عدم پیگیری و رسیدگی، اینگونه اختلالات رفتاری تا اخذ مدارج تحصیلی بالاتر و حتی ورود به اجتماع در آنها پایدار و ماندگار میماند.
البته این مساله در شهرهای مختلف كشور و حتی در محلههای مختلف یك شهر با توجه به ویژگیهای قومی، فرهنگی و مذهبی دارای ریشههای متفاوت است. اختلالاتی مثل پرخاشگری، كمبود توجه، كاهش قدرت تمركز، عدم رعایت نظم و مقررات، كمرویی، شكستهای تحصیلی و عدم پذیرش مسوولیت از جمله مشكلاتی است كه دانشآموزان در طول دوران مدرسه با آن مواجه میشوند. از جمله اقدامات موثری كه در این راستا، معلمان و مشاوران مدارس میتوانند برای رشد و پرورش ویژگیهای اخلاقی و رفتاری شایسته در كودكان و نوجوانان انجام دهند، ایجاد محیطی عاری از فشارهای روانی، رقابتهای ناسالم و هیجانات گوناگونی است كه موجب رشد احساسات منفی در افراد میشود.
رعایت اصول بهداشت روانی در كلاس درس، به ویژه سالهای نخستین آموزش، به رشد و توسعه شیوههای تربیتی مناسب كمك میكند. بدیهی است معلمان اغلب در قبال آموزش و یادگیری كلیه دانشآموزان و به خصوص آنهایی كه نیازهای ویژهای دارند، احساس مسوولیت میكنند و تلاش ایشان بر كسی پوشیده نیست. حال آنكه بیشتر دبیران و آموزگاران به ندرت در زمینه بهداشت روانی دانشآموزان دوره و آموزش خاصی دیدهاند. بهعلاوه، مشكلات و مسائلی كه معلمان و كادر آموزشی با آن رو به رو هستند، گاه چنان پیچیده و متنوع است كه به بررسیهای دقیق مشاورهای و روانشناسی نیاز دارد.
لازم به ذكر است كه هر چه زودتر تشخیص و شناسایی اینگونه اختلالات و بیماریها در كودكان و نوجوانان صورت گیرد، تاثیرمنفی كمتری بر بافت ذهنی و روانی آنان خواهد گذاشت. از این رو آموزش و آشنا كردن آموزگاران و دبیران با انواع نابهنجاریهای رفتاری-كنشی دانشآموزان میتواند گامی مثبت در جهت ارتقای بهداشت روانی مدرسه به شمار آید.
موضوعات مورد توجه در بخشنامههای آموزش و پرورش در سطح كشور در خصوص سلامت روان به مسائلی همچون بهداشت روان و مدرسه دوستدار زندگی، بهداشت روان و مشاركت در مدرسه، بهداشت روان و ارتباط موثر در مدرسه، بهداشت روان و عوامل اجتماعی، بهداشت روان و خانواده، بهداشت روان و پیشگیری از افسردگی و بهداشت روان و طراحی مسیر زندگی پرداخته است.
حال آنكه پرداختن به این امور نمیتواند و نباید به برگزاری چند سخنرانی یا نمایشگاه یا تبلیغ در رسانهها برای مدت یك هفته محدود شده به دست فراموشی سپرده شود.
لذا توجه مداوم به این امر و آگاهسازی مسوولان مدرسه و معلمین در اتخاذ شیوههای ارتباطی و تربیتی مناسب، رفع عوامل مخل بهداشت روانی معلمین، ارتباط مستمر با خانواده دانشآموزان، بهروزرسانی اطلاعات و آگاهیهای مشاوران و ارتقای توانمندیها و مهارتهای آنها، بهبود شرایط فیزیكی مدارس و برگزاری جلسات آگاهسازی برای دانشآموزان و در جهت آموزش مهارتهای زندگی، كنترل استرس و تامین بهداشت روانی ضروری است.
نظر شما