سلامت نیوز-*عباس جنگی‌مرنی: وضعیت مدیریت منابع آب در ایران وخیم یا بحرانی است. پرسش ساده‌ای كه با شنیدن پپام «وخیم بودن اوضاع مدیریت منابع آب» می‌توانیم بپرسیم، این است كه برخی از مهم‌ترین چالش‌های كنونی و آتی مدیریت منابع آب ایران و راهكارهای اصلی برای ایجاد قوه محركه به منظور تعدیل و رفع چالش‌های منابع آب كدامند؟
به گزارش سلامت نیوز،اعتماد نوشت: اكنون كه این نوشتار منتشر می‌شود وزیر پیشنهادی نیرو برای دریافت رای اعتماد نمایندگان محترم ملت شریف ایران، به مجلس شورای اسلامی معرفی شده است. اما چالش‌ها، دغدغه‌ها و راهكارهای مندرج در این مقاله، بدون توجه به اینكه وزیر پیشنهادی نیرو چه كسی خواهد بود، در هفته‌های گذشته نوشته شده است. حالا كه به‌نظر می‌رسد انتخاب آقای دكتر رضا اردكانیان توسط رییس‌جمهور محترم به عنوان وزیر پیشنهادی نیرو نهایی شده است باید یادآوری كرد كه او با كوله‌باری از درس‌های آموخته علمی و اجرایی حاصل از مسوولیت‌های بین‌المللی ١٠ ساله گذشته در نهادهای علمی، فنی و اجرایی مدیریت آب وابسته به سازمان ملل متحد، آماده ارایه خدمت به كشورمان هستند. ارتباط مستقیم سال‌های اخیر ایشان با رویكرد‌ها و شیوه‌های متنوع مدیریت غیرسازه‌ای مرتبط با آب، محیط‌زیست، انرژی و كشاورزی كشورهای مختلف دنیا، از وی مدیر و سیاستگذاری همه‌جانبه‌نگر و محیط‌زیست‌گرا ساخته است. به‌خصوص اگر توجه كنیم كه این تجارب در كشورهایی نظیر آفریقا و اروپای شرقی، با مشكلاتی نزدیك به چالش‌های منابع آب ایران، كسب شده است.
پی‌درپی گفته و نوشته می‌شود «وضعیت مدیریت منابع آب در ایران وخیم یا بحرانی است. پرسش ساده‌ای كه با شنیدن پپام «وخیم بودن اوضاع مدیریت منابع آب» می‌توانیم بپرسیم، این است كه برخی از مهم‌ترین چالش‌های كنونی و آتی مدیریت منابع آب ایران و راهكارهای اصلی برای ایجاد قوه محركه به منظور تعدیل و رفع چالش‌های منابع آب كدامند؟ در این مجال، به اختصار تعدادی از این چالش‌ها بازگو می‌شود و راهكارهای اساسی غیرسازه‌ای به مثابه قوه محركه‌ای برای راه‌حل‌های فنی و علمی و نیز توقع و انتظار از وزیر پیشنهادی نیرو به عنوان یك مطالبه، مطرح می‌شود.
مدیریت منابع آب در سال‌های اخیر با مشكلات و چالش‌های زیادی مواجه شده است. كاهش بارش‌ها در اغلب حوضه‌های آبریز، بالا رفتن دما و متعاقب آن افزایش تبخیر در ایران، توزیع ناهمگون مراكز جمعیتی و صنعتی و مصارف رو به رشد آنها، استفاده بی‌ضابطه كشاورزی و آبزی‌پروی از منابع آب و تلاش گسترده برای توسعه مصارف كشاورزی بدون توجه به اصل اقتصادی مزیت نسبی فعالیت‌ها از جمله این چالش‌هاست. همچنین افزایش آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی، برداشت لجام‌گسیخته از منابع آب سطحی و زیرزمینی و در نتیجه تخریب آبخوان‌ها و خشك‌شدن اغلب چشمه‌ها، قنوات، رودخانه‌ها و تالاب‌ها و تبعات اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی آنها برای كشور از دیگر ابعاد این بحران است. چالش‌هایی نظیر اجرای برخی از طرح‌های منابع آبی، كشاورزی و صنعتی بدون رعایت مبانی توسعه پایدار، رقابت نامتعارف برای كسب سهم آب بیشتر بین شهرها، كشمكش‌های منطقه‌ای و محلی و افزایش اعتراض‌ها و ناآرامی‌های مرتبط با موضوع آب، تمایل به جبران توسعه‌نیافتگی مناطق محروم از طریق اختصاص منابع آب بیشتر به آنها (اغلب برای بخش كشاورزی كه معمولا بخش سنتی و كم‌بازده اقتصاد است)، وابستگی بخش قابل توجهی از اقتصاد، اشتغال و تولید در ایران به كشاورزی آبی، استانی شدن مدیریت منابع آب و اِعمال مدیریت مستقل بر منابع آب زیرزمینی به صورت تفكیك شده از منابع آب سطحی و تمركز اكثر واحدهای شهرستانی مدیریت منابع آب بر مسائل آب‌های زیرزمینی و كم‌توجهی به منابع آب سطحی از دیگر عوامل موثر بر این بحران به شمار می‌روند.
همچنین به این فهرست از چالش‌های كنونی و آتی مدیریت منابع آب در ایران می‌توان موارد مهمی مانند نبود سند جامع آمایش سرزمین در مقیاس ملی و برپایه الزامات محدودیت آب در حوضه‌های آبریز مختلف، افزایش جمعیت و نیاز روزافزون آنها به اشتغال و غذا، عدم امكان تامین آب دایمی برای كشاورزی برخی مناطق به دلیل كمبود آب، ازدیاد جمعیت شهرنشینی و پیچیده‌تر شدن تامین آب شرب كلانشهرها، تشدید رقابت بین بخش‌های مختلف شرب، محیط زیست، صنعت و كشاورزی برای تخصیص منابع آب بیشتر، وخامت یا از بین رفتن محیط زیست طبیعی اغلب رودخانه‌ها و تالاب‌ها، بر هم خوردن تعادل منابع و مصارف آب در اكثر حوضه‌های آبریز، تداوم بارگذاری‌های جدید كشاورزی، صنعتی، جمعیتی و غیره بر منابع آب حوضه‌های آبریز بحرانی و چندین مشكل دیگر را افزود.
این چالش‌ها مدام در حال گسترش هستند. باید یادآوری كرد تمام این چالش‌ها صرفا نتیجه اقدامات و فعالیت‌های وزارت نیرو نیستند. این چالش‌ها نتیجه قریب به یك قرن تجربه طرح‌های توسعه در ایران است. مجموعه مدیریت كشور و سیاست‌های توسعه‌ای به‌صورت زنجیره‌ای در هم‌تنیده از سیاستگذاری‌ها و مدیریت كلان و اجرایی در ایران و در یك كلام، همه ما در به وجود آمدن این چالش‌ها و مشكلات در منابع آب مقصریم. برای تعدیل و رفع چالش‌ها هم باید، قوای سه‌گانه حاكمیتی كشور و تمامی دستگاه‌های اجرایی و نهادها و عموم مردم، همفكری و همكاری كنند. در این زمینه نقش سیاستگذاران، مجریان و سازمان‌های مردم‌نهاد مربوط به محیط‌زیست، منابع آب، كشاورزی، انرژی، گردشگری، صنعت و توسعه پایدار بسیار بااهمیت است.
ما در زمینه دانش، مهارت فنی، نیروی انسانی و حتی منابع مالی (در مقایسه با كشورهای فقیر جهان) كمبود قابل‌توجهی در ایران نداریم. كارشناسان و متخصصان دلسوز فراوانی وجود دارند كه راهكارهای فنی و علمی مختلفی برای مسائل و چالش‌های مدیریت منابع آب در كشور ارایه داده و می‌دهند. اكنون هدف این نوشتار، معرفی این نوع راه‌حل‌ها نیست. تحلیل هر كدام از چالش‌های بیان‌شده، بررسی و ارزیابی گسترده‌ای را می‌طلبد. هدف این نوشتار بیان موانعی است كه باعث شده اساسا درك كامل و مشتركی از چالش‌های منابع آب در عرصه‌های سیاستگذاری، اجرایی و نظارتی و نیز در فضای عمومی كشور ایجاد نشود.
برای برون‌رفت از شرایط پرمخاطره امروز و فردای منابع آب باید راهكارهایی غیرفنی و غیرسازه‌ای در ابعاد مختلف مورد توجه قرار گیرد. در چنین مسیری، نیازمند استفاده از تجارب جهانی نظیر «رویكرد پیوند یا همبست آب، انرژی و غذا» برای ارزیابی و تحلیل ارتباط بین بخش‌های مختلف، نهادها، دستگاه‌های اجرایی، جوامع محلی، ذی‌نفعان و اهداف هر یك از آنها هستیم تا بر پایه شرایط حوضه‌های آبریز در ایران و محدویت منابع آب، خاك، مالی و... در آنها، سیاستگذاری صحیحی بر مبنای اصول توسعه پایدار برای مدیریت منابع آب محدود این حوضه‌ها داشته باشیم. نقش متفكران و كارشناسان علوم اجتماعی، محیط‌زیست، كشاورزی، آب، اقتصاد و علوم بین رشته‌ای جدید، در این فرآیند و رویكرد تاثیرگذار است.
یكی از راهكارهایی كه انتظار می‌رود وزیر نیرو بر آن اهتمام جدی و ویژه داشته باشد، كاهش چالش‌ها و تضاد منافع استان‌ها و شهرستان‌ها (و به تعبیری دیگر، ذی‌نفعان) بالادست و پایین‌دست حوضه‌های آبریز در كشور، پیرامون منابع آب مشترك است. ایجاد فضای گفت‌وگو، شفافیت و تعامل میان كارشناسان، نخبگان و عموم مردم حول موضوع آب و همزمان با آن، تدقیق منابع و مصارف آب حوضه‌های آبریز و همچنین تعامل سازنده بین سازمان‌های مردم‌نهاد مرتبط با آب، كشاورزی و محیط‌زیست و نهادهای حاكمیتی كشور می‌تواند در رفع چالش‌های منابع آب موثر باشد. وزیر پیشنهادی نیرو، پس از اخذ رای اعتماد مجلس، با استفاده از راهكارهای فوق، می‌توانند نسبت به پیاده‌سازی راه‌حل‌های علمی، فنی و اجرایی واقع‌گرایانه و تفاهم‌شده بین كلیه دستاندركاران و ذی‌نفعان منابع آب هر حوضه آبریز، پیگیری و اقدام كنند. به دلیل ویژگی‌های متنوع، تهیه شیوه و برنامه اقدام مستقل برای هر حوضه آبریز تاكید می‌شود. اما راهكارهای غیرفنی و غیرسازه‌ای فوق به عنوان یك رویكرد كلی، تقریبا برای همه حوضه‌های آبریز، شمولیت دارد. از آنجا كه وزارت نیرو تنها مقصر به وجود آمدن چالش‌ها و مشكلات منابع آب نیست؛ لازم است وزیر پیشنهادی نیرو به سهم خود و به عنوان مدیریت عالی آب در كشور، برای شكل‌گیری فضای گفت‌وگو، تعامل و همكاری تلاش كند.
موضوع مهم دیگری كه می‌تواند به وزیر پیشنهادی نیرو، كمك كند، جایگزینی روش نقد منصفانه، پرسشگری و مطالبه‌گری به جای شیوه غیرسازنده تخریب یا حتی تمجید است. روشن است كه هر وزیر پیشنهادی برای وزارت نیرو مانند دیگر وزارتخانه‌ها، موافقان و منتقدانی داشته باشد. ضروری است گفتار و رفتاری كه باعث پیچیده‌تر و بحرانی شدن مشكلات و چالش‌های موجود می‌شود، كنار گذاشته شود.
اگر یقین داریم كه وضعیت منابع آب وخیم است و می‌خواهیم با تعهد و احساس مسوولیت برای پیگیری و حل مسائل موجود گامی برداریم، باید در طول دوره فعالیت چهارساله وزیر نیروی آتی، شیوه‌ای متفاوت و مثبت در پیش بگیریم. روشی سازنده و مبتنی بر دیدبانی عمومی، نقد بهبود‌دهنده و مطالبه‌گری صریح در زمینه سیاست‌ها و اقدامات مربوط به منابع آب، كشاورزی، محیط‌زیست، توسعه مراكز جمعیتی، انرژی، گردشگری و صنعت كه طرف تعامل و گفت‌وگویش نیز فقط وزارت نیرو نیست، بلكه تمام دستگاه‌های اجرایی و نهادهای حاكمیتی هستند. وزارت نیرو به‌تنهایی یكی از حلقه‌های این زنجیره طولانی عرصه سیاستگذاری و اجرایی است. این زنجیره سیاستگذاری‌ها و اجرا، همگی در پیوند و ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با یكدیگر هستند و بر منابع آب ایران اثرگذاری فوق‌العاده دارند. در این زمینه، شبكه كشوری سمن‌های زیست‌محیطی و فعالان سخت‌كوش و متعدد آن در تمام استان‌ها و شهرستان‌ها، نقش ممتاز و موثری در ایجاد و به‌كارگیری فضای تعامل و روش و راهكار فوق دارند و از این مجموعه فرهیخته و دلسوز در كشور توقعی هم جز این نیست. دوم اینكه، موافقان محترم نیز پس از تعیین وزیر نیرو و قرار گرفتن ایشان در راس مدیریت وزارت نیرو، باید روش و شیوه تكثرگرایی، نقد و پرسشگری را جایگزین تعریف و تمجید غیرضروری كنند. تا ان‌شاء‌الله چالش‌های مدیریت منابع آب بدون تردید، بهبود وضعیت بحرانی آب و پایداری هرچه بیشتر منابع آب و محیط‌زیست و فعالیت‌های توسعه‌ای در كشور، نوید بخش سرافرازی و پیشرفت تمدن ایران زمین خواهد بود.
در راستای رویكرد فوق و همچنین مواردی كه در بالا اشاره شد و برای كاهش ضعف‌ها، تهدیدات و چالش‌های مدیریت منابع آب ایران و افزایش نقاط قوت و فرصت‌ها ضروری است وزیر پیشنهادی نیرو پس از عضویت در كابینه دولت تدبیر و امید و به‌منظور نوسازی و بهبود كاركرد مدیریت آب و پایداری منابع آب، با تمام توان و همت خویش نسبت به پیاده‌سازی رهیافت مدیریت به هم‌پیوسته منابع آب در حوضه‌های آبریز اقدام كنند. در گام بعدی و برای پشتیبانی از رهیافت و رویكرد مذكور و پایداری آن و نهادسازی لازم، اصلاح و بهبود ساختار سازمانی مدیریت آب كشور را نیز عملیاتی كنند. این مهم پشتوانه و حمایت قانونی برنامه ششم توسعه كشور را هم به‌همراه دارد. مدیریت به‌هم پیوسته منابع آب در حوضه‌های آبریز، در بردارنده نگاه یكپارچه به كلیه مصرف‌كنندگان آب (اعم از شرب، محیط زیست، صنعت، كشاورزی و سایر مصارف)، ایجاد توازن بین منابع و مصارف آب، برقراری عدالت در تخصیص و برداشت آب در بالادست و پایین‌دست حوضه آبریز و توجه به اولویت‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و زیست‌محیطی عرضه و تقاضای توأمان آب است.
ظرفیت‌سازی و افزایش توانمندی نیروی انسانی حوزه مدیریت منابع آب به عنوان سرمایه‌ای بی‌بدیل، توسعه و بسط هر چه بیشتر مولفه‌های حكمرانی خوب آب در كشور مانند شفاف، صادق و پاسخگو بودن دستاندركاران، تقویت و تشكیل مستمر جلسات شورای هماهنگی مدیریت به‌هم پیوسته منابع آب حوضه‌های آبریز بحرانی با حضور كلیه دستاندركاران و ذی‌نفعان حوضه برای افزایش تعامل و همكاری در مدیریت منابع آب، پیگیری و مطالبه تدوین سند ملی آمایش سرزمین از سازمان برنامه و بودجه كشور و وزارت كشور با رعایت الزامات توسعه‌ای مربوط به محدودیت‌های منابع آب (با تاكید بر فعالیت‌های تولیدی، اقتصادی و خدماتی غیر آب‌بر)، پیگیری تهیه الگوی مصرف بهینه آب كشاورزی از وزارت جهاد كشاورزی، تقویت جنبه‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی مدیریت آب و توجه به الزامات توسعه پایدار با همكاری دستگاه‌های اجرایی و نهادهای مرتبط، پیگیری برای تشكیل یگان حفاظت منابع آب در ایران توسط نیروی انتظامی و قوه محترم قضاییه و سایر مراجع مسوول و در نهایت مطالبه و پیگیری تهیه طرح جامع بهبود الگوی كشت و فضای سبز از وزارت جهادكشاورزی و وزارت كشور، از انتظارت جامعه كارشناسی و افكار عمومی از وزیر نیروی آینده است.
*كارشناس‌ارشد مدیریت منابع آب
نظر شما