سلامت نیوز: چند سال است به‌دلیل کاهش بارندگی‌ها در کشور و مواجهه با مساله کم‌آبی، برداشت آب‌های زیرزمینی در کشور افزایش یافته است. این موضوعی است که چندی پیش زلزله‌شناسان درباره آن هشدارهایی دادند و احتمال تاثیرگذاری فرونشست زمین در بروز زلزله مطرح شد. گرچه در ظاهر به نظر می‌رسد فعالیت‌های بشری در مقیاس‌های زمین‌شناسی به‌قدری بزرگ نیست که بتواند باعث فعال کردن گسل‌های زمین شود، اما در مواردی مثل استخراج معادن یا سدسازی‌های عظیم ممکن است بر اثر تغییر تنش، پوسته زمین فعال شود.

به گزارش سلامت نیوز، جام جم نوشت: شاید هنوز نتوان از تاثیر مستقیم این فعالیت‌ها در بروز زمین لرزه با قطعیت سخن گفت، اما نباید این احتمالات را در نظر نداشت و فعالیت‌های انسانی را به‌طور کامل نادیده گرفت.

گرچه مسأله زلزله‌های اخیر ایران فقط به برداشت بی‌رویه آب از چاه‌های زیرزمینی خلاصه نمی‌شود، اما برداشت بیش از حد از چاه‌های عمیق می‌تواند باعث تحریک و بروز زلزله‌های کوچک شود و به نوبه خود فرآیند رخداد زلزله‌های بزرگ را تسریع کند. دکتر مهدی زارع، مدیر گروه زلزله‌شناسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، در مورد ارتباط فرونشست زمین و ایجاد تغییراتی در گسل‌ها و لایه‌های سطحی زمین، به جام‌جم می‌گوید: در مورد موضوع فرونشست و این که چقدر روی وضعیت شهر تاثیرگذار است، مساله عمده فرونشست تهران موضوع پمپاژ آب است که قسمت‌های غربی و جنوب غربی استان تهران بخصوص شهر تهران را تحت‌تاثیر خود قرار داده است.

این پمپاژ آب هم به دلیل حاشیه وسیع شهر تهران و هم به‌دلیل نیاز زیاد این منطقه به تامین آب است. در اوج مصرف به‌طور معمول حدود 30 درصد از آب مصرفی تهران باید از چاه‌ها تامین شود که در صورت نبود آب مورد نیاز، این نیاز می‌تواند به 50 تا 70 درصد هم برسد. این نوع برداشت آب درمنطقه غرب تهران باعث افت سطح زمین در حدود ده تا 12 متر در طول 30 سال گذشته شده است.

افت سطح زمین نیز باعث ایجاد تنش و فرونشست‌های بزرگ در منطقه غربی تهران شده است. در همین مناطق بخش‌هایی از گسل شمال تهران، ماهدشت در جنوب کرج، جنوب اشتهارد، ایوانکی و پیشوا، گسل‌هایی هستند که در معرض فرونشست زمین هستند. اما این به این معنا نیست که هر جا فرونشست باشد، زلزله اتفاق می‌افتد. فرونشست می‌تواند تنش ایجاد کند و تنش‌های محیطی ممکن است موجب تغییرات لرزه‌خیزی یا به هم خوردن ریتم زمان زلزله‌ها باشد.

سازه‌های دست انسان چقدر در وقوع زلزله تاثیرگذار است؟

ساخته شدن سازه‌های عظیم، یکی از دغدغه‌هایی است که در مورد تاثیر روی وقوع زلزله وجود دارد. در استان البرز گسل‌های شرقی، غربی، شمال‌غربی و جنوب شرقی با هم تلاقی دارند. این تلاقی‌ها باعث ایجاد پستی بلندی‌هایی می‌شود و با تجمع انسان در این مناطق، آسیب‌پذیری در برابر حوادث طبیعی مثل زلزله افزایش پیدا می‌کند. به گفته دکتر زارع در این شرایط نه می‌توان فرمان تخلیه شهرها را داد، نه می‌توان بی‌تفاوت بود؛ بنابراین باید برنامه‌ریزی‌های بلند مدت انجام شود و از سرریز جمعیت در البرز و تهران جلوگیری کرد. اما در نهایت نمی‌توان زمان زلزله را مشخص کرد. با توجه به زلزله‌خیز بودن کشور و تجربه زلزله‌های اخیر باید دستگاه‌های لرزه‌نگار بیشتر شود و سامانه‌های علمی در این زمینه در همه استان‌ها افزایش
پیدا کند.

مدیر گروه زلزله‌شناسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، در مورد این نگرانی در ساخت‌وسازهای غرب شهر تهران توضیح می‌دهد: دریاچه خلیج فارس گرچه از نظر مسائل محیط زیستی و سیل مشکلات جدی دارد، اما از نظر تحریک زمین لرزه، نقش تاثیرگذاری ندارد. این مسأله پمپاژ و تخلیه آب است که روی لرزه‌خیزی مناطق اطراف تهران و تشدید تغییرات تنش در نواحی اطراف تاثیر می‌گذارد. فرونشست به خودی خود موجب بروز زلزله نمی‌شود، اما می‌تواند ریتم‌های طبیعی زمین را بر هم بزند. بنابراین نکته‌ای که باید به آن توجه شود این است که در مناطقی که گسل‌های فعال و لرزه‌خیز وجود دارد، مطالعات میدانی با دقت بالا انجام شده و فرونشست‌ها و تغییراتی که در زمین به وجود می‌آورد، بررسی شود.

بروز شکست در اعماق زمین

خاک منطقه، نوع زلزله و نوع سازه هنگام وقوع زلزله از جمله موضوعاتی است که در میزان تخریب یک زلزله موثر است. اما آیا دست بردن انسان در طبیعت نیز احتمال بروز زلزله را افزایش می‌دهد؟ دکتر فریبرز ناطقی الهی، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و متخصص مقاوم‌سازی و مدیریت بحران، در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: در علوم نوین نمی‌توان به‌صورت منسجم نقش انسان در بروز زلزله را تاثیرگذار دانست، اما بحث روی فعالیت‌هایی است که انسان در طبیعت انجام می‌دهد. در این زمینه، زمین‌شناسان و مهندسان زلزله دیدگاه‌های متفاوتی دارند که البته این تفاوت به رشد این علم در هر دو جهت زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله کمک می‌کند. زلزله‌شناسان درباره گسل‌ها و بخش‌های زمین‌شناختی آن مطالعه می‌کنند و براساس مطالعات احتمالی و آماری نتایج کار خود را اعلام می‌کنند. این در حالی است که مهندسان زلزله و سازه با در نظر گرفتن پارامترهای زلزله، مدل‌ها را طراحی می‌کنند.

در مساله آب‌های زیرزمینی عده‌ای از متخصصان معتقدند با برداشت آب‌های زیرزمینی، خلل و فرج زمین و تراکم خاک به هم خورده و روی زلزله تاثیرگذار است. اما مهندسان زلزله معتقدند عکس این موضوع می‌تواند احتمال بیشتری داشته باشد. یعنی اگر خاک سست باشد، این اتفاق تشدید را در ساختمان بیشتر می‌کند و می‌تواند اثرات به مراتب مخرب‌تری داشته باشد. به این نکته نیز باید توجه داشته باشیم خود زلزله تاثیر مستقیم روی آب‌های زیرزمینی دارد، زیرا بروز شکست در اعماق زمین، باعث نفوذ آب می‌شود.

وی می‌افزاید: از طرف دیگر باید توجه کنیم آب‌های زیرزمینی معمولا نزدیک به سطح زمین هستند و در اعماق زمین (جایی که معمولا زلزله‌های بزرگ رخ می‌دهد)، آب‌های زیرزمینی نقش بسزایی ندارند. اما آب‌های ژرف در اعماق بیشتر وجود دارند که البته در این مورد هم اطلاعات دقیقی از تاثیر آب‌های ژرف روی زلزله وجود ندارد. اما اکنون مطالعاتی در این زمینه در حال انجام است و در دنیا از آب‌های ژرف بندرت استفاده شده است. آب‌های سطحی که در پنج تا شش کیلومتر سطح زمین است، می‌تواند خاک را سست و پدیده زلزله را تشدید کند. با این حال در مقابل عده‌ای معتقدند آب‌های سطحی فقط مقاومت خاک را تضعیف و تخریب را زیاد می‌کنند، اما در ایجاد زلزله تاثیر خاصی ندارند.

نقش استخراج معادن
و گرمایش جهانی

سدسازی، استخراج عظیم معادن، استخراج نفت و گاز و ساخت آسمان‌خراش‌ها از جمله عواملی هستند که در مواردی از آنها به‌عنوان عوامل موثر در زلزله یاد می‌شود. دکتر ناطقی الهی، تائید این موارد را ملزم به انجام مطالعات و به‌دست آوردن مستندات بیشتر عنوان می‌کند. او در ادامه توضیح می‌دهد: در مورد تاثیر استخراج معادن روی افزایش لرزه‌خیزی زمین، بستگی به عمق و پهنه‌ای دارد که به آن وارد می‌شویم. اگر منطقه‌ای که استخراج می‌شود، دارای گسل‌های فعال باشد، ممکن است در عمق زیاد تحت تاثیر قرار گیرد، اما در این مورد نمی‌توان با اطمینان صحبت کرد و نیاز به بررسی همه شرایط دارد.

در مورد گرمایش جهانی، دیدگاهی معتقد است ارتباطی بین زمین و آسمان وجود ندارد، اما می‌توان فرض کرد وقتی پهنه‌ها به سمت خشک شدن بیشتر می‌روند، فعل و انفعالاتی رخ می‌دهد که روی وقوع زلزله تاثیر می‌گذارد. اما از نظر علمی مدرکی وجود ندارد که این فعل و انفعالات مستقیم روی وقوع زلزله تاثیر می‌گذارد.

در مورد سازه‌های عظیم و بزرگ هم خاک منطقه و نوع سازه در محیطی که سازه ساخته شده اثرگذار است، اما این که چقدر این سازه‌ها در رخداد زلزله تاثیرگذار باشند، مشخص نیست.

سدها چقدر برای زلزله‌آفرینی خطرناک هستند؟

جمع شدن حجم آب زیاد پشت دریاچه سد می‌تواند فشار زیادی به پوسته زمین وارد کند. بر اثر این فشار، تنش تغییر پیدا کرده و ممکن است باعث وقوع زمین لرزه شود. دکتر ناطقی‌الهی در مورد سدسازی و تاثیر آن روی ایجاد تنش در زمین می‌افزاید: درخصوص سدها وقوع بعضی زلزله‌های بزرگ که در دنیا رخ داده را به سدهای بزرگ مرتبط دانسته‌اند که حجم زیادی از آب را در خود نگه می‌دارد. وقتی حجم سنگین آب در جایی تجمع می‌کند، به نوعی شاید بتواند گسل‌های منطقه را تحریک کند. اما در مجموع نقش انسان به‌طور دقیق روی وقوع زلزله مشخص نیست. ما همچنان نیاز به مستندات قوی و قابل استناد داریم که بتوان به آن ارجاع داد و با شواهد کافی در این باره صحبت کرد.