سلامت نیوز:منتشر کردن عکس بچه‌های کوچک و تبلیغ کردن با آنها؛ یک مد جدید اینستاگرامی است؛ موضوعی که در بعضی از کشورهای جهان با واکنش روبه‌رو و حتی برایش قانون‌گذاری شده است. در ایران اما کم نیستند صفحه‌های اینستاگرامی که مادر و پدرها با گذاشتن عکس فرزندان کوچک‌شان، پرطرفدار می‌شوند و بعد با گرفتن تبلیغات از دیگر صفحه‌ها درآمدزایی می‌کنند.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از شهروند،«مرضیه» پرستار است و در یکی از بیمارستان‌های تهران كار می‌كند. عجله دارد و می‌خواهد خودش را به مهدكودك دخترش برساند. نخستین عكس‌هایش مربوط به سونوگرافی‌هاست. «از زمانی كه هنوز دنیا نیامده بود، عكس‌های سونوگرافی را در فیس‌بوكم منتشر می‌كردم و حرف‌هایی كه دوست داشتم به او بگویم را همان‌جا می‌نوشتم.» مرتب به ساعتش نگاه می‌كند. «بچه داشتن سخت‌ترین كار دنیاست، البته شیرینی‌های خودش را هم دارد.» از تاكسی پیاده می‌شود تا در انتهای كوچه خودش را به دخترش «لیلی» كه منتظر او است، برساند.
«حالا هم كه دنیا آمده و خانمی برای خودش شده این كار را ادامه می‌دهم. در گذشته هم پدر و مادرها سعی می‌كردند از حداقل امكاناتی كه در دست داشتند، عكس‌هایی از فرزندان‌شان ثبت كنند. حالا كه آلبوم از مد افتاده است و تكنولوژی این امكان را به ما داده، چرا لحظات شیرین آنها را ثبت نكنیم؟» «فاطمه» هم زنی است كه پنج‌سالی می‌شود طعم مادر بودن را چشیده است. همه كارهای مخصوص مهاجرتش را تمام كرده و به زودی شهروند كانادایی می‌شود. «از همان اول كه به دنیا آمد، عكس‌ها و فیلم‌هایش را در اینستاگرام می‌گذاشتم. همه‌جور عكس هم می‌گذارم.
با لباسهای شیك، موقع خواب و غذا خوردن یا زمان‌هایی كه حرف یا حركت بامزه‌ای انجام می‌دهد. خیلی از دوستانم عكس‌ها و فیلم‌های پسرم را دنبال می‌كنند. خواهر و برادرم مقیم كانادا هستند، عكس‌ها و فیلم‌های «یاسر» را در فیس‌بوك برای آنها می‌فرستم.» «فاطمه» نشر عكس‌ها و فیلم‌های كودك در فضای مجازی را سوءاستفاده نمی‌داند.
«چه سوءاستفاده‌ای؟ بیشتر آدم‌ها عاشق دنیای كودكی‌اند. عكس‌ها و فیلم‌هایی هم كه پدر و مادرها نشر می‌دهند، برای به اشتراك گذاشتن این لحظات شیرین با دیگران است. چرا همه چیز را این همه سخت می‌كنید! اگر قرار بر احقاق حقوق است، موارد زیادی وجود دارد كه می‌توان به آنها ورود پیدا كرد.» با عصبانیت دور می‌شود تا خود را به پایانه تاكسی‌ها برساند. «مینا» روی نیمكت به انتظار تاكسی نشسته است و كوله‌پشتی پسرش را زیرورو می‌كند تا بطری آب را دستش بدهد. «هرازگاهی عكس‌های یاشار را در اینستاگرام خودم می‌گذارم.
سوءاستفاده را مادرانی می‌كنند كه از بچه‌ها برای تبلیغات استفاده می‌كنند. پیج‌هایی كه کار مزون و آرایشگاه و لباس و ... را تبلیغ می‌كنند، البته من شاید ماهی یك‌بار عكسی از یاشار بگذارم، فیلم اصلا. البته اینستاگرام خیلی وقتم را می‌گرفت كلا برنامه‌اش را حذف كردم.» ساك بزرگش را به زحمت روی صندلی جابه‌جا می‌كند و باكس مدادهای چشم و كرم‌هایش را بیرون می‌آورد و شروع می‌كند به تبلیغ اجناسش. بعضی از خانم‌ها سر برمی‌گردانند تا اجناس را ورانداز كنند. مترو شلوغ می‌شود و برای كمی استراحت می‌نشیند.
«محبوبه» با اینكه همسرش كار می‌كند در مترو دستفروشی می‌كند تا از عهده مخارج اجاره‌خانه و ... بربیایند. «پسری ٦ساله دارم. در پیجم عكس‌ها و فیلم‌هایش را به اشتراك می‌گذارم. عكس‌ها و فیلم‌هایی از ترانه خواندن و رقصیدنش، چون خودم دوست دارم، برای دوستانم هم به اشتراك می‌گذارم. اگر چند روز این كار را نكنم، دوستانم سراغش را می‌گیرند.
حسین هم دوست دارد و با ذوق این كارها را می‌كند. مگر اشكالی دارد؟» وقتی داستان دختر اتریشی را می‌شنوند كه برای عكس‌هایی كه در بچگی پدر و مادرش از او در فیس‌بوك منتشر كرده‌اند، شكایت كرده، می‌گوید: «آن‌جا خارج است، ساختار خانوادگی آنها با ما فرق دارد، اما زمانی كه می‌شنود شاید در آینده فرزندش به جایگاه اجتماعی‌ای برسد كه دوست نداشته باشد از كودكی‌اش عكس‌ها و فیلم‌هایی باشد، به فكر فرو می‌رود و می‌گوید دیگر این كار را نمی‌كنم.» مسافر كنار دستی‌اش زن مسنی است. لرزش دستش را با تكیه بر عصایش پنهان می‌كند، اما چروك‌های دور چشمش حكایت از این دارند كه مرز ٧٠سالگی را گذرانده است و بی‌مقدمه می‌گوید: «من از این حرف‌هایی كه می‌زنید خیلی سردرنمی‌آورم، اما چه معنی دارد عكس و فیلم بچه‌‌ات را برای همه بگذاری؟ بچه چشم‌نظر می‌شود. عروسم هم از این كارها می‌كند. انگار مد
شده است.»
بخند مامان لایك بگیره
لباس‌هایش را با مادرش ست كرده و به لنز لبخند می‌زند. مدل‌موهایش به سوپراستارها شبیه است و كیف و گل‌سرش همرنگ‌اند. پیج را كه بالاوپایین می‌كنی او را در لباسهای مختلف و تیپ‌هایی می‌بینی كه هیچ شباهتی به دنیای كودكانه ندارد. یك‌جا تیپ بچه درس‌خوان‌ها را زده و از پشت عینك گرد و بزرگی كه به چشم دارد، به كتاب‌های حجیم خیره شده و در عكس دیگری تنها مای‌بی‌بی به تن دارد و مقابل آینه فیگور گرفته است. مدل‌های كوچولوی اینستاگرام كه نیاز به تناسب اندام ندارند و تنها تعداد لایك‌ها تعیین‌كننده است. مادران‌شان برای لایك گرفتن تصاویر آنها را در اینستاگرام و شبكه‌های مجازی نشر داده‌اند و حالا تعداد دنبال‌كنندگان‌شان رقم بالایی را نشان می‌دهد تا تولیدكنندگان لباسهای بچه به فكر تبلیغات تولیدات‌شان بیفتند و مادران آنها را مجاب كنند برای پوشاندن لباس‌ها به تن فرزندان‌شان و معرفی محصول‌شان تا هم مادران لایك بیشتری بگیرند و هم به درآمدزایی برسند.
آسیب‌ها را جدی بگیریم
عاطفه كیان‌نژاد، روانشناس كودك و مدرس دانشگاه در گفت‌و‌گو با «شهروند»از آسیب‌ها و مشكلاتی كه كودكان را در فضای مجازی تهدید می‌كنند، می‌گوید: «بیشتر افرادی كه در اینستاگرام خیلی فعال‌اند نظر دیگران نسبت به خودشان برای‌شان اهمیت دارد. پدرومادرهایی كه عكس‌وفیلم كودكان‌شان را در شبكه‌های مجازی نشر می‌دهند در ابتدای امر برای گرفتن كامنت‌ها و لایك‌هاست و بعدها بهانه‌ای می‌شود برای گرفتن تبلیغات.»
این روانشناس كودك بر این باور است كه بهترین راهكار این است كه برای كودكان صفحه شخصی‌ای درست نكنیم و ادامه می‌دهد: «یكی از مواردی كه شاید در بعضی خانواده‌ها موردتوجه قرار نگیرد این است كه با افراد مهم زندگی‌شان مانند همسر و فرزندشان به‌عنوان یك انسان برخورد نكنند بلكه نگاهی كالایی به آنها دارند؛ در جهت برآورده شدن یكسری منافع. این خانواده‌ها زمانی كه از عكس فرزندان‌شان برای تبلیغات و درآمدزایی استفاده می‌كنند در گام اول متوجه حواشی و مسائلی كه برای فرزندشان به وجود می‌آورند، نیستند. لطمه‌های روحی و احساسی. درواقع این نوع برخورد ابزاری با كودكان است كه می‌تواند مضر باشد و این احتمال با‌درصد بالایی وجود دارد كه این كودك در بزرگسالی احساس سوءاستفاده از جانب خانواده را پیدا كند، البته این امكان هم وجود دارد که كودكی در چنین شرایطی رشد كند و چنین آسیب‌هایی را نبیند چون بستگی به سایر فاكتورهای تربیتی دارد اما این مسأله هم باعث نمی‌شود آسیب‌های احتمالی را نادیده گرفت.»
مادرانی كه با انتشار تصاویر كودكان‌شان دنبال‌كننده‌های زیادی را با خود همراه می‌كنند و در نهایت به درآمدزایی می‌رسند؛ كودكانی را تربیت می‌كنند كه ناخواسته به دنیای مدلینگ راه یافته‌اند، همین مسأله سبب می‌شود در این مسیر اختلالات و آسیب‌هایی را تجربه كنند. این مدرس دانشگاه در این مورد می‌گوید: «در شبكه‌های مجازی ما فیلم‌ها و عكس‌هایی از كودكان می‌بینیم كه دست‌به‌دست می‌شوند و باعث می‌شوند این كودكان معروف شوند. درواقع این كودكان می‌آموزند كه بی‌هیچ تلاشی می‌توان به موفقیت‌هایی رسید و شهرت یافت. چنین شرایطی در ظاهر خوشایند به‌نظر می‌رسد اما در باطن تاثیر منفی خود را می‌گذارد چون ناخواسته این كودكان می‌آموزند می‌توان تنها با یك ژست خاص یا نحوه خاصی از صحبت كردن موردتوجه قرار گرفت.
درواقع خانواده‌ها مكانیزم تلاش را از این كودكان می‌گیرند؛ بزرگ‌ترین آسیبی كه در بزرگسالی متوجه كودك خواهد شد.»
یكی دیگر از خطرات و سوءاستفاده‌هایی كه كودكان را در فضای مجازی تهدید می‌كند سوءاستفاده جنسی و احساسی است. اگرچه این سوءاستفاده در هر سنی می‌تواند وجود داشته باشد اما با توجه به اینكه كودكان توانایی تشخیص آن را ندارند این مسأله در مورد آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است.
كیان‌نژاد در این زمینه می‌گوید: «تمایل جنسی به كودكان مسأله‌ای است كه نمی‌توان آن را كتمان كرد و این بیماران در جوامع به چشم می‌خورند. این افراد اغلب طرفدار پیج كودكان‌اند و به واسطه این پیج‌ها با این كودكان خیال‌پردازی‌هایی دارند و تمایل دارند این كودكان را از نزدیك ببینند.
البته نباید از یاد برد كه بعضی از كودكان ١٠-١١ساله مدیریت پیج‌های‌شان را برعهده دارند و بیشتر در معرض این خطر قرار می‌گیرند چون این افراد بیمار می‌توانند در قالب دوست و همسن با كودك ارتباط بگیرند تا در فرصت مناسب به نیت شوم خود دست بیابند. درواقع شبكه‌های مجازی فضایی دم‌دستی برای این افراد سودجو است.»
كیان‌نژاد با تاكید بر این نكته كه هویت مسأله مهمی است كه باید در طول زمان ذره‌ذره شكل بگیرد و حتی تا اواخر سنین نوجوانی این هویت به رشد خود ادامه می‌دهد، می‌گوید: «كودكی كه هویت مجازی می‌یابد رشد این هویت به همان دوران كودكی معطوف و بسته می‌شود. درواقع محبوبیت و شهرتی كه می‌یابد را تعریفی از خود و جزوی از شخصیتش می‌داند. این كودك حتی برای ساختن شخصیت خود از عناصر دیگر بهره نمی‌برد. از آن جایی كه هویتی كه ساخته می‌شود تقریبا یك‌شبه است و هویتی است که فضای مجازی به آن بچه می‌دهد نه آن چه كودك طی رشد به آن دست می‌یابد می‌تواند هویتی مصنوعی و ظاهری و سطحی باشد و خود این موضوع می‌تواند كودك را آسیب‌پذیر كند.»
این روانشناس یكی دیگر از این آسیب‌ها را نداشتن تحمل سختی‌ها می‌داند و می‌گوید: «كودكانی كه در چنین فضاهایی به محبوبیت می‌رسند تحمل سختی‌ها را ندارند و این احتمال وجود دارد که در بزرگسالی دچار افسردگی شوند. این كودكان با این باور رشد می‌كنند كه فرد خاصی‌اند و برای همین نمی‌توانند شكست‌ها را قبول كنند و منتظر زندگی خاص هم هستند. خودشیفتگی هم یكی دیگر از آسیب‌هایی است كه این كودكان را تهدید می‌كند.»
حریم خصوصی كودكان كجای این ماجراست؟
زمانی دیدن عكس یا فیلم كودكی درحال شیطنت، غذا خوردن یا خوابیدن عجیب به‌نظر می‌رسید اما حالا این تصاویر و فیلم‌ها بخشی از شبكه‌های مجازی شده‌اند بی‌آن كه كسی بپرسد حریم خصوصی كودكان كجای این ماجراست؟ و این در حالی است كه نباید از یاد برد والدین مالك بچه‌ها نیستند و حفظ حریم خصوصی یكی از وظایف آنهاست تا فرزندان‌شان را از هر آسیبی محافظت كنند اما متاسفانه بسیاری از والدین ناآگاهانه اقدام به انتشار تصاویر و فیلم‌های كودكان‌شان می‌كنند بدون اینكه عواقب آن را در نظر بگیرند و به این مسأله واقف باشند هویت مجازی او را هرطور كه خودشان می‌خواهند، می‌سازند. نخستین نسل از کودکانی که در عصر رسانه‌های اجتماعی بزرگ شده‌اند اکنون به سن بلوغ رسیده‌اند و تازه درحال ورود به بزرگسالی و بازار کار هستند و باید نسبت به این مسأله تأمل داشت كه هویت مجازی‌ای كه برای آنها ساخته‌ایم در آینده آنها و جایگاه اجتماعی‌شان چه تاثیری خواهد داشت.
یكی دیگر از واقعیت‌ها این است كه در جهان امروز شنیدن اخباری از جنس زلزله، جنگ، سیل و ... به امری متداول بدل شده است، اخباری كه برای تاثیرگذاری بر مخاطب و برانگیختن احساسات مردم از عكس كودكان بهره می‌برند در حالی كه بعضی از فعالان حقوق كودك معتقدند انتشار عكس‌های كودكان حتی برای برانگیختن احساسات مخاطبان، سوءاستفاده از كودكان محسوب می‌شود، البته ایران هم جزو كشورهایی است كه رسما در کنوانسیون حقوق کودک عضویت دارد- اسفند٧٢- البته در قوانین داخلی قانون صریح و جامعی پیرامون صیانت و حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی وجود ندارد.
تنها در بعضی قوانین ازجمله ماده ٢٨ قانون جرایم رایانهای مصوب ٥/٣/١٣٨٨ مجلس شورای اسلامی در راستای صیانت از حقوق کودکان در فضای مجازی مقرر شده است: «جرایم رایانهای متضمن سوءاستفاده از اشخاص کمتر از ١٨ سال، اعم از آن‌که مرتکب یا بزهدیده ایرانی یا غیرایرانی باشد. با توجه به آن چه گفته شد، ضرورت پیشگیری از آسیب‌های مادی و معنوی کودکان در برابر فضای مجازی اهمیتی دو چندان پیدا می‌کند که دو بازوی سواد رسانه‌ای و آگاهی‌بخشی در راستای حقوق کودکان، کمک چشمگیری در کاهش سطح آن خواهد داشت و امید آن می‌رود که مسئولان مربوطه، توجه خاصی به آن اختصاص دهند.
نظر شما