كمبود آهن و كم‌خونی فقر آهن یكی از مهم‌ترین مشكلات تغذیه‌ای و بهداشت عمومی در جهان به شمار می‌رود. براساس برآورد سازمان جهانی بهداشت در حدود دو میلیارد نفر از مردم جهان به كم‌خونی فقر آهن دچارند.

 مخصوصا كودكان زیر 5سال، نوجوانان (به خصوص دختران)، زنان سنین باروری (به‌ویژه زنان باردار و شیرده) از گروه‌های آسیب‌پذیر و در معرض خطر كم‌خونی فقر آهن هستند.

پیامدهای زیان‌بار كم‌خونی فقر آهن از جمله افزایش مرگ و میر مادران به هنگام زایمان، افزایش ابتلا به بیماری‌ها، كاهش ضریب هوشی و قدرت یادگیری، اختلال در رشد جسمی و نهایتاً كاهش توانمندی‌های ذهنی و جسمی، روند توسعه كشورها را به مخاطره می‌اندازد.

 از این رو یكی از برنامه‌های مهم در بهبود تغذیه جوامع، آهن‌یاری گروه‌های در معرض خطر كم‌خونی فقر آهن است.سازمان جهانی بهداشت، به كارگیری تركیبی از چهار استراتژی شامل آهن‌یاری، آموزش تغذیه، غنی‌سازی مواد غذایی و كنترل بیماری‌های عفونی و انگلی را توصیه كرده است.در كشور ما هم برنامه آهن‌یاری چند سالی است كه آغاز شده و گسترش یافته است. مقاله زیر، در قالب چند پرسش و پاسخ، جزئیات این برنامه را مرور كرده است.

برنامه آهن‌یاری باید برای كدام گروه‌های سنی اجرا شود؟
 در تعیین اولویت برای آهن‌یاری، گروه‌های هدف با توجه به احتمال كمبود آهن و مزایای بهداشت عمومی ناشی از كنترل آن انتخاب می‌شوند. زنان باردار و شیرده و كودكان 6 تا 24 ماهه از هر دو جنبه دارای اولویت هستند و در صورتی كه شیوع كم‌خونی بالا باشد (مثل كشور ما) آهن‌یاری در زنان سنین باروری، كودكان در سنین قبل از دبستان و دبستان و نوجوانان نیز توصیه شده است.

سازمان جهانی بهداشت با بررسی مطالعات انجام شده در كشورهای مختلف دنیا به آهن‌یاری روزانه در گروه‌های فوق تأكید كرده است، اما بسته به شرایط اقتصادی و فرهنگی، ممكن است آهن‌یاری هفته‌ای یك یا دو بار اجرا شود.

در ایران برنامه آهن یاری گروه‌های در معرض خطر از چه زمانی اجرا شد؟
 با توجه به برنامه WHO این طرح در مورد دختران دانش‌آموز دبیرستانی، در كشور ما نیز مورد مطالعه قرار گرفت. از جمله، در مطالعه انستیتو تحقیقات تغذیه در سال 1376، اثربخشی دوز هفتگی آهن در مدت 12 هفته بر كاهش شیوع كم‌خونی و كمبود آهن در دختران دانش‌آموز دبیرستانی در شهرستان زاهدان، رشت و اهواز بررسی شد.

بر این اساس، دفتر بهبود تغذیه جامعه در سال تحصیلی81-1380 اثربخشی دوز هفتگی آهن در دختران دبیرستانی با دو دوره 16 و 20 هفته را در منطقه ساوجبلاغ مطالعه كرد و نتایج این مطالعه نشان داد كه با آهن‌یاری به مدت 16 هفته بهبود ذخایر آهن بدن دختران مطلوب‌تر است و تفاوت معنی‌داری از این نظر بین 16 و 20 هفته وجود ندارد. پس از آن مقرر شد مرحله به مرحله این طرح گسترش یابد.

كدام تركیبات دارویی برای برنامه آهن‌یاری توصیه می‌شود؟
تركیبات سولفات فرو مانند سایر تركیبات آهن از قابلیت جذب خوبی برخوردار است و در مقایسه با سایر مكمل‌ها ارزان‌تر و به صرفه‌تر است.

 به همین دلیل، سازمان جهانی بهداشت سولفات فرو را به عنوان مكمل آهن مناسب برای برنامه‌های آهن‌یاری در سطح وسیع توصیه می‌كند. در كشور ما نیز به دلیل امكان تولید سولفات فرو در داخل كشور و ارزان‌تر بودن آن در مقایسه با فومارات فرو كه تولید داخلی هم ندارد، مكمل یاری آهن با سولفات فرو توصیه شده است.

میزان داروی مصرفی باید چقدر باشد؟
WHO دوز پیشگیری‌كننده كمبود آهن در نوجوانان و زنان سنین باروری و زنان باردار و شیرده را 60میلی‌گرم آهن ‌المنتال توصیه كرده است. با توجه به اینكه قرص سولفات فرو تولیدی در داخل كشور حاوی 50 تا 55 میلی‌گرم آهن‌المنتال است، بنابراین می‌توان از قرص‌های تولیدی در داخل كشور در برنامه پیشگیری از كمبود آهن در گروه‌های سنی مذكور استفاده كرد.

 البته سازمان جهانی بهداشت توصیه كرده است كه مكمل‌های آهن به صورت تركیب با اسید فولیك مصرف شود (قرص آهن با 60 میلی‌گرم آهن‌المنتال و 400 میكروگرم اسید فولیك و در صورتی كه این نوع مكمل در دسترس نباشد، مكمل‌های حاوی 60 میلی‌گرم آهن و250 میكروگرم اسید فولیك برای زنان باردار و شیرده).

در كشور ما در حال حاضر قرص آهن بدون اسید فولیك تولید می‌شود و تا زمانی كه این قرص‌ها به صورت تركیب با اسید فولیك تولید شود، از قرص سولفات‌فرو موجود در كشور در برنامه‌های آهن‌یاری باید استفاده شود.

 بدیهی است در صورتی كه قرص آهن همراه با 250 یا400 میكروگرم اسید فولیك اهدایی یونیسف در دسترس باشد، استفاده از آنها بلامانع است. لازم به ذکر است که هر قطره سولفات‌فرو (قطره آهن كه برای كودكان بالای 6 ماه مصرف می‌شود) در حدود 25/1 میلی‌گرم آهن المنتال دارد.

برنامه آهن‌یاری در مادران باردار چگونه است؟
 با توجه به اینكه دریافت روزانه 400 میكروگرم فولات در حوالی زمان لقاح، بروز نقص در لوله عصبی را به میزان قابل توجهی كاهش می‌دهد، شروع مكمل فولات سه ماه قبل از تصمیم به بارداری و یا به محض اطلاع از بارداری به میزان قابل توجهی خطر بروز نقص لوله عصبی در جنین را كاهش می‌دهد.

به همین دلیل بهتر است مكمل‌های آهن حاوی 400 میكروگرم اسید فولیك در برنامه‌های آهن‌‌یاری مصرف شود و اگر چنین مكمل‌هایی در دسترس نباشد، باید مكمل‌های موجود آهن همراه با مكمل اسید فولیك مصرف شود. البته قرص های اسید فولیك موجود در كشور حاوی یك میلی‌گرم اسید فولیك است و بنابراین روزانه نصف قرص اسید فولیك و یا یك قرص، یك روز در میان توصیه می‌شود.

 زمان شروع قرص اسید فولیك، 3ماه قبل از تصمیم به بارداری و یا به محض اطلاع از بارداری تا هنگام زایمان است. در دوران بارداری علاوه بر اسیدفولیک، مصرف آهن هم توصیه می‌شود. زنان باردار از پایان ماه چهارم بارداری تا 3ماه پس از زایمان باید روزانه یك قرص سولفات فرو مصرف نمایند.

برنامه آهن‌یاری در زنان در سنین باروری چگونه است؟
برای زنان سنین باروری نیز مصرف قرص آهن در روزهای معینی از هفته در حد توصیه ارائه می‌شود كه احتمال فراموش كردن مصرف قرص كمتر شود. در مورد این گروه برنامه توزیع قرص آهن از طریق مراكز بهداشتی درمانی اجرا نمی‌شود، اما برنامه آهن‌یاری دختران دبیرستانی، 16 هفته در سال و هر هفته یك قرص آهن درحال اجراست.

 لازم است بدانید، در صورتی كه خانمی در سن باروری مصرف قرص آهن در روز تعیین شده را فراموش كرد بهتر است فردای آن روز قرص آهن را بخورد. لازم به یادآوری است که مصرف قرص آهن (سولفات‌فرو) به مقدار یك قرص در هفته در یك دوره 4 ماهه (16 هفته در سال) برای كلیه زنان در سنین باروری (15 تا 49 سال) توصیه می‌شود.

برنامه آهن‌یاری برای نوزادان چگونه است؟
برای كودكان 6 تا 24 ماهه، اعم از شیر مادرخوار و شیرخشك‌خوار، تجویز قطره آهن به میزان روزانه 2میلی‌گرم به ازای كیلوگرم وزن بدن همزمان با شروع تغذیه تكمیلی توصیه می‌شود. براساس توصیه كمیته كشوری تغذیه كودكان و كمیته علمی آهن‌ یاری، تجویز روزانه 15قطره آهن دوز پیشگیری مناسبی برای كودكان این گروه سنی است.

 شروع قطره آهن قبل از 6ماهگی (بین 4 تا 6ماهگی) كه از سوی برخی از متخصصین كودكان و خون مطرح شده است، در جلسه كمیته علمی مطرح و مورد تأیید قرار نگرفت. براساس نظریات كمیته علمی، شروع قطره آهن قبل از 6 ماهگی با توجه به این نكته كه آهن رشد عوامل عفونی را تسریع می‌كند، درست نیست.

 زیرا آسیب‌پذیری و موارد ابتلا به عفونت در كودكان را از قبل از 6 ماهگی افزایش می‌دهد و بدین ترتیب شانس وارد شدن كودكان در چرخه سوءتغذیه و عفونت در فاصله زمانی كوتاه‌تری بعد از تولد، افزایش می‌یابد. تأكید می شود برای كودكانی كه رشد مطلوب دارند، قطره آهن از 6ماهگی (همزمان با شروع تغذیه تكمیلی) به مقدار 15قطره در روز تجویز شود. البته درمورد كودكانی كه بین 4تا 6ماهگی دچار اختلال رشد هستند و تغذیه تكمیلی قبل از 6ماهگی آغاز می‌شود، همزمان با شروع آن، قطره آهن به میزان 15قطره در روز آغاز و تا 24ماهگی داده شود.

در مورد کودکانی که با وزن کم (زیر 5/2 کیلوگرم) متولد می شوند، مکمل یاری به چه صورت است؟
 برای این نوزادان اعم از شیر مادرخوار و شیر خشك خوار توصیه می‌شود روزانه حداقل 2 میلی‌گرم آهن المنتال به ازای كیلوگرم وزن بدن، هر زمان كه وزن بدنشان به دو برابر وزن هنگام تولد رسید، داده شود و برای آنها با توجه به این كه هر قطره حاوی 25/1 میلی‌گرم آهن المنتال است، تعداد قطره آهن مورد نیاز روزانه نوزاد باید محاسبه شود.

به عنوان مثال، نوزادی كه با وزن 2 كیلوگرم به دنیا آمده است، هنگامی كه وزنش به 4 كیلوگرم رسید باید آهن‌ یاری به میزان (2میلی‌گرم ضرب در 2 كیلوگرم وزن= 4میلی‌گرم) آغاز شود و با توجه به این كه هر قطره حدود 25/1 میلی‌گرم آهن المنتال دارد، در حدود 5 قطره آهن در روز برای این نوزاد توصیه می‌شود. لازم به ذکر است که برحسب شدت كم‌خونی نوزاد و براساس توصیه پزشك مقدار آهن تجویز شده می‌تواند بیشتر باشد.

مناسب‌ترین زمان برای خوراندن قطره آهن به شیرخواران چه زمانی است؟
 قطره آهن بین دو وعده شیر و با یك قاشق مرباخوری، قطره چكان و یا سرنگ به كودك داده شود. در مورد كودكان شیر مادرخوار، به این نكته توجه شود كه لاكتوفرین موجود در شیر مادر، خود تسهیل كننده جذب آهن است. توجه کنید که برای جلوگیری از تیره شدن رنگ دندان‌ها، پس از دادن قطره آهن، مقداری آب به كودك داده و دندان‌ها را با یك پارچه تمیز پاك كنید.

نحوه آهن‌یاری در کودکان 2 تا 6 و 7 تا 14 سال چگونه است؟
برای پیشگیری از كمبود آهن در كودكان 2 تا 6سال، هر هفته در حدود 30 قطره سولفات فرو را در یك قاشق مرباخوری ریخته و به كودك بدهید. می‌توان به جای قطره از شربت آهن استفاده كرد. در این صورت با قاشق 5/1میلی‌لیتری پیمانه موجود در شربت، به میزان 2قاشق شربت هفته‌ای یك‌بار (ترجیحاً در دو وعده) به مدت 3ماه در سال توصیه می‌شود.

برای كودكان 7 تا 14 سال دختر و پسر، یك قرص سولفات‌فرو در هفته در یك دوره 3 ماهه در سال توصیه می‌شود. بهترین زمان مصرف قرص آهن از شروع سال تحصیلی به مدت 3 ماه (12 هفته) است.

 آیا برنامه مکمل یاری خاصی برای دوران بلوغ وجود دارد؟
برای نوجوانان دختر (19- 14 سال) و نوجوانان پسر (19-15) در سنین بلوغ یك قرص سولفات فرو در هفته و در یك دوره 4 ماهه (16 هفته در سال) توصیه می‌شود. به علت جهش رشد نوجوانی در دختران و پسران نوجوان و همچنین شروع عادت ماهیانه در دختران نوجوان، این گروه سنی به سرعت در معرض خطر كمبود آهن و كم‌خونی ناشی از آن قرار می‌گیرند و مصرف قرص آهن هفته‌ای یك بار برای پیشگیری از كمبود آهن در این گروه سنی ضروری است.

 بهترین زمان شروع مصرف قرص آهن هفتگی در این گروه از شروع سال تحصیلی به مدت 4ماه (16هفته) است. مدت 16 هفته با اجرای یك طرح تحقیقاتی در منطقه ساوجبلاغ در استان تهران بر روی دختران دانش‌آموز دبیرستانی به عنوان دوره مناسب آهن‌یاری كه بهبود ذخایر آهن بدن را به دنبال داشت، تعیین شد.

بهترین زمان تجویز قرص آهن در كودكان و نوجوانان چه زمانی است؟
بهترین زمان تجویز قرص آهن در كودكان و نوجوانان (دانش‌آموزان، مقطع ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان) ابتدای سال تحصیلی است. می‌توان به دانش‌آموزان توصیه كرد كه یك روز مشخص و ثابت را در هفته برای مصرف قرص آهن در نظر بگیرند.

در حال حاضر فقط دختران دانش‌آموز دبیرستانی از طریق مراكز بهداشت استان تحت پوشش برنامه آهن یاری قرار دارند و قرص آهن به‌طور رایگان در مدارس توزیع می‌شود. برای سایر گروه‌ها آهن‌یاری در حد توصیه به والدین و دانش‌آموزان بوده و برنامه توزیع آهن در مدارس ابتدایی و راهنمایی اجرا نمی‌شود.

آیا مواد غذایی مصرفی روزانه، تاثیری در افزایش یا کاهش جذب آهن دارند؟
 مصرف چای، قهوه، كاكائو و همچنین شیر، پنیر و به‌طور كلی تركیبات كلسیم‌دار همراه با قرص‌ آهن جذب آن را مختل می‌كند. بنابراین حداقل یك ساعت قبل و 2 ساعت پس از مصرف مكمل آهن، از خوردن مواد فوق‌الذكر كه جذب آهن مكمل را كاهش می‌دهد خودداری شود.

البته مصرف ماست به علت داشتن اسید لاكتیك كه خود، افزایش دهنده جذب آهن است بلامانع است. همچنین ،خوردن آب میوه و یا میوه به خصوص مركبات همراه با مكمل آهن به دلیل داشتن ویتامین C جذب آن را افزایش می‌دهد.

برخی افراد، پس از مصرف قرص های آهن دچار تهوع و دل پیچه می‌شوند. برای پیشگیری از این موضوع چه باید کرد؟
در صورت بروز اختلال گوارشی (درد معده، تهوع، اسهال و یا یبوست) كه البته در درصد كمی از افراد ایجاد می‌شود، قرص آهن بعد از غذا مصرف شود. به‌طور كلی مصرف قرص آهن با معده خالی به این دلیل كه اختلالات گوارشی را تشدید می‌كند توصیه نمی‌شود. البته با مصرف مكمل آهن، مدفوع تیره رنگ می‌شود. این موضوع طبیعی بوده و جای نگرانی نیست.