سلامت نیوز: موافقان روی این جمله کلیشه‌ای دست می‌گذارند: «هنوز ثابت نشده که تراریخته برای سلامت انسان یا محیط‌زیست ضرر دارد.» مخالفان هم در پاسخ می‌گویند: «چه کسی باید بی‌ضرربودن تراریخته را اثبات کند؟ خود تولیدکننده یا واردکنندگان.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از شهروند ،اما آنها این کار را نمی‌کنند، چون تبعات احتمالی تولید و استفاده محصولات دستکاری ژنتیکی در طولانی‌مدت ظاهر می‌شود.» منازعه تا آنجا پیش رفته که مثلا موافقان تولید محصولات دستکاری ژنتیکی‌شده، مخالفان را به آموزش در موسسه‌های خصوصی آمریکایی - اسراییلی متهم می‌کنند و «هراس‌افکنی‌ها» را «بهانه جلوگیری از تولید داخلی» می‌دانند و در عوض مخالفان، طرفداران این محصولات را به مافیای واردات متصل می‌دانند یا اینکه به چنین محتوایی استناد می‌کنند: «در سالیان اخیر، پدیده دُم درآوردن در محدوده شبه قاره هند که سال‌ها به کشت و مصرف محصولات تراریخته مبادرت دارند، بسیار فراوان شده است.»
تراریخته چیست؟
«گیاهان مورداستفاده در کشاورزی که DNA آنها با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک تغییر داده شده»، این تعریفی برای محصولات تراریخته است. محصولاتی که تولیدکنندگان می‌گویند تولیدش به صرفه‌تر است و البته با وجود مناقشاتی که بر سر مضربودن یا نبودن آن هست، در ایران وجود دارند: روغن‌های تراریخته، ذرت، دانه‌های روغنی و برنج؛ اینها مواردی است که اداره بهبود تغذیه وزارت بهداشت چند باری درباره وجود آنها هشدار داده بود. پیش از این اردیبهشت‌ماه دو‌سال پیش بود که رئیس سازمان غذا و دارو اعلام کرد فقط دو محصول سویا و ذرت به صورت تراریخته یا اصلاح ژنتیکی‌شده در بازار کشور وجود دارد و درج برچسب تراریخته روی این محصولات اجباری شده است. این برچسب‌ها اما هنوز به چشم هیچ خریداری نیامده است.
مخالفان و موافقان چه می‌گویند؟
جنگ مقاله‌های تحقیقاتی در دفاع یا رد استفاده از محصولات تراریخته، همه را گیج کرده است. با اینکه مقالات زیادی درباره تراریخته وجود دارد، اما اطلاعات آنها قابل بررسی و سنجش نیست. مخالفان می‌گویند واقعیت این است که ما با شرکت‌های تجاری طرف هستیم که ریسک استفاده از محصولاتی مشکوک را به جامعه تحمیل و ادعا می‌کنند اثرات تراریخته را برای مدت ٦ماه آزمایش کرده‌اند، درحالی‌که تبعات آن ٢٠سال بعد نمایان خواهد شد.
مونسانتو (Monsanto) یکی از بزرگترین شرکت‌های صنایع غذایی و بیوتکنولوژی در دنیاست. این شرکت به تولید محصولات جنجالی مثل سم «د.د.ت»، «پی.سی.بی» و «عامل نارنجی» معروف است. عامل نارنجی، سم قوی مورد استفاده آمریکا در جنگ ویتنام بود؛ جنگل‌های پناهگاه «ویت‌کنگ»ها را هدف قرار می‌گرفت و سرانجام آن مرگ غیرنظامیان و به دنیا آمدن نوزادان ناقص‌الخلقه تا سال‌ها پس از واقعه بود. تولید سمومی شبیه عامل نارنجی، د.د.ت و فسفر سفید به دلیل تاثیرات آن در سلامت انسان‌ها در طولانی‌مدت از سوی این شرکت سال‌ها پنهان می‌شد، اما سرانجام باعث محکومیت مونسانتو شد. حالا اما این موضوعی است که باعث هراس شده: مونسانتو اکنون در تولید بذر اصلاح‌شده ژنتیک گیاهان دست دارد. مخالفان تراریخته دست روی همین ماجرا می‌گذارند و می‌گویند: «آیا قابل قبول است که آدم‌ها با استفاده از تراریخته مورد آزمایش قرار بگیرند و سال‌ها بعد بفهمند چه بر سرشان رفته؟»
با این همه سازمان فائو معتقد است که این محصولات باعث افزایش تولید، تنوع و کیفیت محصولات غذایی و کاهش هزینه تولید و تخریب محیط‌زیست می‌شود، هرچند در عین حال نسبت به انحصار تولید بذر تراریخته در دست چند شرکت انتقاد دارد و تولید تراریخته را نخستین راه رفع گرسنگی و فقر نمی‌داند.
آرش خیراندیش، فعال محیط‌زیست یکی از منتقدان تولید این محصولات به «شهروند» می‌گوید: «اصل اول سلامت غذایی، احتیاط است. نمی‌شود به بهانه انجام تحقیقات اولیه‌ای که نتوانسته مضربودن محصولی را اثبات کند، بدون قیدوشرط آن را در جامعه و محیط طبیعی استفاده کنیم. از طرف دیگر با فرض اثبات بی‌ضرربودن استفاده از تراریخته، چه کسی مسئولیت قبول این ریسک را خواهد پذیرفت؟»
این خطراتی است که کارشناسان محیط‌زیست مخالف تراریخته به آن اشاره می‌کنند: ریسک اکولوژیک، سلامتی و همین‌طور ریسک اجتماعی. آنها درباره مسأله خطرات اکولوژیکی می‌پرسند: «آیا می‌توان مطمئن بود که محصول تراریخته تولیدشده در گونه‌های وحشی موجود نزدیک به خود تغییراتی به وجود نمی‌آورد و اکوسیستم را از بین نمی‌برد؟» در حالی که کارشناسان بسیاری محصولات تراریخته را از تهدیدات محیط‌زیستی برمی‌شمارند و ارزیابی مخاطرات این محصولات باید از سوی اکولوژیست‌ها انجام شود، اما خیراندیش موضوع تازه‌ای را مطرح می‌کند: «از یکی از فعالان تراریخته پرسیدم شما اکولوژیست هستید؟ گفت خیر. گفتم پس چطور می‌گویید محصولات تولیدی را ارزیابی ریسک کرده‌اید؟» علاوه بر این، ریسک سلامتی هم موضوعی است که پزشکان باید بسنجند. تولیدکنندگان و واردکنندگان که خودشان تخصصی ندارند. اروپا هم به همین دلیل ریسک تولید و استفاده از این محصولات را نمی‌پذیرد. موضوع دیگر ریسک اجتماعی است: محصول تراریخته بذرهای عقیمی است که نمی‌توان از گیاهان آن دوباره بذر گرفت، بنابراین کشاورز مجبور است هر سال از یک شرکت بذر بخرد (بذری را که خودش پیش از این تولید می‌کرد). سرانجام این ماجرا وابستگی کشاورزان به یک شرکت انحصاری است و انحصار؛ ضدتولید و عدالت است. شرکت‌ها می‌توانند هر زمان که خواستند قیمت را بالا ببرند. در مستندی به نام «بذرهای نابودی» که درباره کشت پنبه تراریخته در هند است، به این موضوع اشاره می‌کند که ٣٠٠هزار کشاورز هندی با کاشت بذرهای تراریخته خودکشی کردند. نقد مخالفان این است که درنهایت امنیت غذایی یک جمعیت بزرگ به دست یک شرکت می‌افتد. از سوی دیگر درحالی‌که ایران از دیرباز مهد کشاورزی بوده و از نخستین اهلی‌کنندگان بذرهای خوراکی مثل گندم و جو، این هراس کشاورزان را هم دچار کرده است. از طرف دیگر کارشناسان محیط‌زیست دیگری هم معتقدند تراریخته با تولیدات تک‌محصولی، تنوع را در حوزه کشاورزی از بین می‌برد و برای ذخایر ژنتیکی یک تهدید خواهد بود. با از بین رفتن تنوع غذایی، سلامت غذایی هم از بین می‌رود. از بین رفتن تنوع غذایی را می‌توان در فست‌فودها دید؛ در شرکت‌های بزرگی که غذا را در گوشت و مرغ خلاصه کرده‌اند.
خیراندیش از سوی دیگر می‌گوید: «کسانی که ادعای تولید دارند، می‌خواهند انحصار تولید محصولات تراریخته را به دست بگیرند. تولید تراریخته در دنیا هم یک تجارت بزرگ به راه انداخته است. واردکننده‌ها هم که می‌بینند محصولات تراریخته ارزان‌تر است، پیگیر واردات و فروش آنها می‌شوند؛ محصولات بی‌کیفیت و ارزان. این جنگ در ایران بین واردکننده و تولیدکننده نیست، چون تولیدکنندگان ایران اغلب وارد کننده‌اند و محصولشان را به اسم تولید داخل می‌فروشند؛ تکنولوژی تولید تراریخته پیشرفته است و ما هنوز مجهز به آن نیستیم.» از سوی دیگر وجود این محصولات در ایران درحالی است که با وجود شباهت زیاد محصولات تراریخته و طبیعی، تشخیص تراریخته بودن محصول غیرممکن است و در عین حال این حق انتخاب برای مصرف‌کنندگان هم وجود ندارد، چون هیچ برچسبی به آنها نزده‌اند. با این همه درحالی‌که طرفداران تراریخته، جنگ با این محصولات را جنگ با تکنولوژی می‌دانند پاسخ منتقدان این است که هر تکنولوژی مجازی بی‌ضرر نیست. مثال‌ها هم بسیارند: پیشرفته‌ترین سلاح‌های اتمی و شیمیایی، موادمخدر صنعتی و....
کارشناسان ژنتیک طرفدار می‌گویند تراریخته راه نجات جهان از فقر و گرسنگی است؛ حال آنکه ٣٠درصد مواد غذایی دنیا دور ریخته می‌شود و تولیدکنندگان به دنبال فروش بیشتر هستند. راه‌‌حل از نظر کارشناسان محیط‌زیست این است که دورریز موادغذایی کمتر شود و در کنار توزیع عادلانه غذا در جهان، مصرف کنندگان لایف استایلشان را تغییر دهند. این درحالی است که ایران از نظر تولید غذا کشور فقیری نیست.
پروتكل های بین المللی در خصوص محصولات تراریخته
پروتكل ایمنی زیستی كارتاهنا - مصوب ٢٠٠٠
هدف: كمك برای تضمین حفاظت در زمینه انتقال و استفاده ایمن از موجودات زنده تغییر شكل یافته(تراریخته) كه حاصل فناوری زیستی جدید هستند و ممكن است برای سلامت انسان مخاطره‌آمیز باشند و با نقل و انتقالات برون مرزی آثار زیان‌آوری بر حفظ و استفاده پایدار از تنوع زیستی داشته باشد. اعضا تضمین می‌كنند كه توسعه، جابه‌جایی، حمل ونقل، كاربرد و رهاسازی موجودات زنده تغییر شكل یافته به گونه‌ای انجام می‌شود كه با در نظر گرفتن مخاطرات آن برای سلامت انسان، از خطرات آن برای تنوع زیستی جلوگیری می‌كند یا آنها را كاهش می‌دهد.
این پروتكل، در زمینه قانونگذاری نقل وانتقالات فرامرزیGMO ، «اصول احتیاطی» را تصویب كرده كه چنانچه هیچ اطلاعات كافی یا قطعی نسبت به ایمنی GMO ها وجود نداشته باشد، حق محدودیت یا منع واردات آنها را به اعضا می‌دهد.
پروتكل ناگویا - مصوب ٢٠١٠
هدف: تسهیم منصفانه و عادلانه منافع حاصل از استفاده منابع ژنتیكی. از طریق دسترسی مناسب به منابع ژنتیكی و انتقال مناسب فناوری‌های مربوط، با در نظر گرفتن تمام حقوق مربوط به منابع و فناوری‌های مزبور و تأمین كمك‌های مالی مناسب به حفاظت از تنوع زیستی و استفاده پایدار از اجزای آن كمك می‌كند.
قوانین جهانی محصولات تراریخته
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «مطالعه قوانین کشورهای منتخب در حوزه محصولات تراریخته» آذر ٩٦ از سوی معاونت پژوهش‌های زیربنایی و امور تولیدی منتشر شد. مطالعه قوانین و مقررات كشورهای منتخب در این گزارش نشان می‌دهد كه بیشتر كشورهای جهان در زمینه ایمنی زیستی و مدیریت ریسك تولید، واردات، صادرات، برچسب گذاری و آگاهی‌رسانی محصولات تراریخته به مصرف‌كنندگان، سیاست‌ها، قوانین و مقررات خاصی دارند.
طبق گزارش موسسه خدمات بین‌المللی بیوتكنولوژی كشاورزی ISAAA سطح زیركشت گیاهان تراریخته در جهان از‌سال ١٩٩٦ روند افزایشی داشته و تا ٢٠١٦ به بیش از٢میلیارد هكتار رسیده است. حدود ٩٩درصد سطح زیركشت گیاهان تراریخته، به گیاهان روغنی شامل سویا، ذرت، پنبه و كانولا (كلزا) اختصاص دارد و سایر محصولات عمدتا برای مصارف صنعتی یا به صورت گل‌های تزیینی تولید می‌شوند.
در فهرست گیاهان تراریخته كشت شده در جهان تا سال ٢٠١٦ این موارد آمده است:
یونجه، سیب، کلزای آرژانتین، لوبیا، میخک، کاسنی، پنبه، چمن، بادمجان، اکالیپتوس، کتان، ذرت، خربزه، پاپایا، اطلسی، آلو، کانولای لهستان، صنوبر، سیب‌زمینی، برنج، رز، سویا، کدو، چغندرقند، نیشکر، فلفل شیرین، توتون، گوجه فرنگی و گندم نان.
تولید گیاهان تراریخته، تنها در ٢٨ كشور جهان صورت می‌گیرد. از طرف دیگر، برای واردات محصولات تراریخته در كشورهای مختلف، ارزیابی ایمنی و اخذ مجوز الزامی است. رعایت حقوق مصرف‌كنندگان از طریق برچسب‌گذاری محصولات تراریخته و اطلاع‌رسانی به مردم، از دیگر اقدامات كشورهای مورد بررسی در حوزه قانونگذاری محصولات تراریخته است. این درحالی است که بررسی وضعیت محصولات تراریخته در كشور نشان می‌دهد كه با وجود قوانین مرتبط، تنها از تولید تجاری گیاهان تراریخته در كشور جلوگیری به عمل آمده، ولی درخصوص واردات این نوع محصولات كنترل و نظارتی صورت نگرفته است.
جدول کشورهای تولیدکننده گیاهان تراریخته در‌سال ٢٠١٦
طبق این جدول، بیشتر كشورهای تولیدكننده گیاهان تراریخته در قاره آمریكا قرار دارند. در قاره اروپا، تنها اسپانیا به كشت انبوه گیاهان تراریخته با سطح كشت معادل یا بیش از ٥٠هزار هكتار می‌پردازد. پنج كشور عمده تولیدكننده گیاهان تراریخته عبارتند از: آمریكا (با ٩ / ٧٢ میلیون هكتار سطح زیركشت(، برزیل (با ١ / ٤٩ میلیون هكتار)، آرژانتین (با ٨ / ٢٣ میلیون هكتار)، هند و كانادا هم هر كدام با حدود ١١میلیون هكتار. در كل ١ / ١٨٥میلیون هكتار از سطح كشت جهان در‌سال ٢٠١٦ به كشت گیاهان تراریخته اختصاص یافته و در مجموع بیش از ٢ میلیارد هكتار از زمین‌های زراعی از سوی حدود٢٨ كشور از‌سال ١٩٩٦ تا ٢٠١٦ به زیر كشت گیاهان تراریخته رفته است.
نظر شما