سلامت نیوز:ایران یكی از خشك‌ترین كشورهای جهان است و بالطبع كمبود آب یكی از مهم‌ترین نگرانی‌ها برای حفاظت از حیات وحش در كشورمان محسوب می‌شود.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ،كارشناسان در مطالعه‌ای كه در منطقه حفاظت شده بافق واقع در بخش مركزی ایران انجام شده، منابع آبی عمده را از نظر شاخص‌های فیزیكی شیمیایی و شاخص‌های ژئواكولوژیكی مورد بررسی قرار داده و تلاش كرده‌اند كه ارتباطی بین منابع آبی و دفعات مراجعه پستانداران درشت جثه پیدا كنند.
نتایج این مطالعه نشان داده كه شیب، ارتفاع، فاصله با سكونتگاه‌های انسانی، جاده‌ها، موقعیت مناطق حفاظت شده، فعالیت‌های كان‌كنی و ساخت و سازهای انسانی از جمله مهم‌ترین فاكتورها در انتخاب منبع آبی توسط پستانداران درشت جثه هستند.
در این گزارش به شما خواهیم گفت كه حیوانات مختلف در مناطق خشك كجاها به دنبال آب می‌گردند و چه كارهایی باید انجام شود كه حیوانات وحشی در فصول بحرانی با كمبود منابع آبی مواجه نشوند و برای تامین نیاز خود به سكونتگاه‌های انسانی جذب نشوند. بدیهی است كه مدیریت صحیح منابع آبی برای حیات وحش می‌تواند نقش بسزایی در كاهش تعارضات میان انسان و حیات وحش داشته باشد.
منابع آبی حیاتی در زیستگاه‌های خشك
منابع آبی سطحی، تجدیدپذیر و غیرقابل تجدید زیرزمینی همگی جزو منابع حیاتی برای حیات وحش در زیستگاه‌های خشك هستند. به‌طور مشخص هر تغییری در فراوانی و پراكنش آب می‌تواند به صورت منفی بر جمعیت‌های حیات وحش اثرگذار باشد و دلیل عمده آن هم احتمال شكل‌گیری تعارض بین نیازهای انسانی و حیات وحش بر سر منابع آبی است.
مثال بارز این اتفاق هم در پارك ملی كلاه قاضی استان اصفهان و زمانی رخ داد كه بنا به دلایل فعالیت‌های كشاورزی و انسانی از كیفیت منابع آبی كاسته شد. جواد نجفی، نویسنده ارشد مقاله «برنامه‌ریزی تخصیص منابع آبی برای پستانداران درشت جثه» می‌گوید: «پیش‌بینی و تخصیص حقابه حیات وحش از منابع آبی موجود نه‌تنها برای جمعیت‌های مختلف جانوری مفید است بلكه حتی جابه‌جایی و پراكنش آنها بالاخص در فصول خشك سال را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
هنوز مشخص نیست كه چرا حیوانات یكسری منابع آبی را بر سایر منابع آبی ترجیح می‌دهند اما پیش‌بینی اثرات جانبی احتمالی تغییر در دسترسی منابع آبی اكوسیستم اطراف به این منظور مهم است كه بتوانیم اهمیت اجزاء مربوط به منابع آبی زیستگاه را بهتر بشناسیم. ما در مطالعه خود پارامترهای فیزیكی شیمیایی نظیر میزان شوری، كلر، بیوكربنات، كربنات، كلسیم، سدیم، پتاسیم، منیزیم، كل جامدات محلول، اكسیژن محلول، درجه حرارت آب، رسانایی الكتریكی و pH و پارامترهای ژئواكولوژیكی مانند ارتفاع از سطح دریا، شیب، فاصله از سكونتگاه‌های انسانی شهری، فاصله از جاده، فاصله از نهر، وضعیت حفاظتی، فاصله از معدن، فاصله از ساخت و سازهای انسانی و میزان پوشش گیاهی گونه‌های مختلف را ارزیابی كردیم و به این جمع‌بندی رسیدیم كه گونه‌های جانوری مانند پلنگ، قوچ و میش، روباه، گربه وحشی و كل و بز در فصل گرما و تابستان به‌شدت وابسته به منابع آبی طبیعی هستند در حالی كه گونه‌هایی مانند آهو، كاراكال و شغال در طول همین فصول گرم هم می‌توانند از منابع آبی مصنوعی و دست‌ساز انسان بهره ببرند.» این محقق در ادامه می‌افزاید:
«منطقه حفاظت شده بافق كه ما مطالعات خود را در آن انجام دادیم، جزو مناطق با اقلیم خشك و خیلی خشك است كه متوسط درجه حرارت سالانه در آن ۱۶ درجه سلسیوس و متوسط بارندگی سالانه هم ۷۰ میلی‌متر برآورد شده است. چشمه‌ها، چاه‌ها، پمپ‌های هوا و سدهای كوچك در ارتفاعات بالا تنها منابع آبی موجود در این منطقه هستند.
منطقه حفاظت شده بافق، یكسری بدنه‌های آبی عمده دارد كه حیات وحش اغلب برای رفع نیاز به آنها سركشی می‌كنند اما منابع آبی طبیعی در این منطقه، به‌شدت تحت‌تاثیر فعالیت‌های انسانی مانند تغییر مسیر آب، زهكشی و ذخیره آب در پشت سدها هستند؛بنابراین یك تعارض آشكار میان انسان و حیات‌وحش در این منطقه شكل می‌گیرد و برای حفاظت از حیات وحش لازم است كه درك بهتری از شرایط منابع آبی داشته باشیم تا بتوانیم نه‌تنها خطرات را برای حیات وحش بلكه حتی برای انسان‌هایی كه ممكن است در زندگی روزمره‌شان با یك حیوان وحشی مواجه شوند، به حداقل برسانیم.»
تفاوت‌های میان گوشتخواران و گیاهخواران در استفاده از منابع آبی
جواد نجفی درباره تفاوت‌های میان مصرف آب در میان گوشتخواران و گیاهخواران می‌گوید: «تحقیقات ما در منطقه حفاظت شده بافق نشان داد كه گونه‌های مختلف پستاندار درشت جثه دفعات مختلف از منابع آبی بازدید می‌كنند. به‌رغم ابعاد جمعیتی این‌گونه‌ها، وابستگی علفخواران به منابع آبی خیلی بیشتر از گوشتخواران است.
به‌طور كلی نیازهای آبی برای علفخواران خیلی بیشتر است و پس از آنها همه‌چیزخواران هستند كه حدوسط را دارند و در آخر هم گوشتخواران هستند. در نتیجه باید در نظر داشت كه كمبود آب گوشتخواران را كم‌تر تحت‌تاثیر قرار می‌دهد چرا كه آنها بخش اعظم نیاز خود را از طعمه‌هایشان تامین می‌كنند. اما وقتی آب كمیاب و كمیاب‌تر می‌شود، تعداد طعمه‌ها هم كاهش پیدا می‌كند، در نتیجه كمین نشستن گوشتخواران هم در مجاورت منابع آبی كه طعمه‌ها به آنها سركشی می‌كنند، خیلی بیشتر می‌شود.
طبیعی است كه در این مواقع امكان تعارض گوشتخواران با انسان نیز زیاد می‌شود.» نجفی همچنین می‌افزاید: «بررسی‌ها نشان می‌دهد كه حیواناتی مانند پازن، آهو، قوچ و میش، گربه وحشی و پلنگ منابع آبی را ترجیح می‌دهند كه در ارتفاعات پایین‌تر واقع شده‌اند و شیب آنها هم متوسط است در حالی كه برای گونه‌هایی مانند روباه، شغال و كاراكال بالعكس متغیرهای توپوگرافیك مثل شیب و ارتفاع آن قدرها مهم نیستند.»
سوال‌های بی‌جواب
جواد نجفی در پاسخ به این سوال كه ساخت منابع آبی مصنوعی نظیر آبشخورها تا چه اندازه در فعالیت‌های مدیریتی و حفاظتی موثر هستند، می‌گوید: «منابع آبی در هر فعالیت حفاظتی و مدیریت حیات وحش از اهمیت بسزایی برخوردار هستند، در كنار آنها ساخت منابع آبی مصنوعی هم برای حفاظت از جمعیت‌های مختلف مهم است. از نظر علمی ما در بافق به این جمع‌بندی رسیدیم كه نیاز آبی پلنگ و پازن یك رگرسیون منطقی كم و بیش مشابه دارند اما این رگرسیون با گونه‌ای مثل قوچ و میش متفاوت است.
از این دستاورد می‌توان دو استنباط داشت؛ استنباط اول این است كه به‌رغم اینكه پلنگ از گونه‌های مختلف مثل گوزن، آهو، پستانداران كوچك، پرندگان و حتی حشرات تغذیه می‌كند اما طعمه اصلی این‌گونه در ایران پازن است بنابراین پراكنش بزهای وحشی نقش مهمی در تعیین پراكندگی پلنگ دارد.
دوم اینكه خیلی از مطالعات نشان می‌دهند پلنگ و پازن از تیپ‌های زیستگاهی مشابهی استفاده می‌كنند و اغلب هم در كوهستان‌های صخره‌ای پراكندگی دارند كه این مورد هم با نتیجه مطالعات ما در بافق همخوانی داشت.»
این پژوهشگر حیات وحش می‌افزاید: «وقتی گفته می‌شود كه برای رفع تعارضات انسان و گوشتخواران باید اولویت‌ها مشخص و تصمیم‌گیری‌ها می‌بایست بر اساس كار درست و اصولی انجام شود، یعنی دقیقا چنین مسائلی باید مدنظر مدیران باشد. اگر ما حفاظت از زیستگاه‌های دردسترس برای گوشتخواران مخصوصا آن زیستگاه‌هایی كه خارج از مناطق حفاظت شده هستند را یك اولویت مهم فرض كنیم، لازم است كه مطالعاتی نظیر آنچه در بافق انجام شد، دنبال شود تا مشخص شود كه دقیقا كدام زیستگاه‌ها بیشتر استفاده می‌شوند و از این میان كدامیك می‌توانند ظرفیت ایجاد تعارض داشته باشند.
حال آنكه تصمیم‌گیری‌های مدیریتی ما در زمینه حیات‌وحش اغلب بر حسب وقوع یك اتفاق و كم‌تر بر پایه شناخت مستند از زیستگاه‌ها است كه این كار از اساس مشكلی را حل نمی‌كند بلكه باعث می‌شود كه یك اتفاق چندین بار در چند جای مختلف تكرار شود.» یكی دیگر از یافته‌های جالب توجه در منطقه حفاظت‌شده بافق این است كه مشخص شده پارامترهای فیزیكی شیمیایی مانند میزان شوری، كلر، بیوكربنات، كربنات، اكسیژن محلول، درجه حرارت و رسانایی الكتریكی نقشی در انتخاب منبع آبی توسط گونه‌های پستاندار ندارند.
نویسنده ارشد این مقاله می‌گوید: «بر اساس یافته‌های ما مدرك مشخصی به دست نیامده كه بتوانیم بگوییم تغییرات كیفی ناشی از فعالیت‌های انسانی در بدنه‌های آبی برای حیات وحش مشكل‌ساز شده‌اند. ضمن اینكه شاخص‌ها نشان می‌دهند كه منابع آب مصنوعی در نواحی خشك برای حیات وحش یك نوع تهدید سلامت محسوب نمی‌شوند.
البته این احتمال هم وجود دارد كه عناصر خاصی در آب با راهنماهای كیفیت آب برای احشام سازگاری نداشته باشد اما این موارد هم به ندرت اتفاق می‌افتد.» او می‌گوید: «بر اساس تحقیقات برای منطقه بافق پیشنهاد كردیم كه آبگیرهایی به منظور جمع‌آوری آب باران در ارتفاعات پایین و شیب‌های تند ایجاد شوند.
ضمن اینكه پیشنهاد كردیم این آبگیرها نزدیك معادن و دور از جاده‌ها، سكونتگاه‌های انسانی و هر گونه ساخت و ساز انسانی باشند. نباید فراموش كرد كه كشور ما یك كشور گرم و خشك است و در سال‌های اخیر هم گزارشاتی از مرگ و میر حیات وحش به واسطه كمبود آب داشته‌ایم بنابراین ایجاد یك شبكه آبی در داخل مناطق حفاظت شده كشور یك امر خیلی حیاتی است.»
«بر اساس تحقیقات برای منطقه بافق پیشنهاد كردیم كه آبگیرهایی به منظور جمع‌آوری آب باران در ارتفاعات پایین و شیب‌های تند ایجاد شوند. ضمن اینكه پیشنهاد كردیم این آبگیرها نزدیك معادن و دور از جاده‌ها، سكونتگاه‌های انسانی و هر گونه ساخت و ساز انسانی باشند.»
نظر شما