سلامت نیوز:«با این سبك نمی‌توانید استان را به صورت پایدار اداره كنید، زیرا باید نفتی كه می‌فروشید، برای مهار گرد و غبار هزینه كنید.» پیشنهاد اختصاص 100 میلیون دلار از صندوق توسعه به طرح مقابله با گرد و غبار در ردیف بودجه سال 99 به‌زعم «عیسی كلانتری»، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست در كارگروه استانی گرد و غبار (آذر 98) چندان گره‌ای نمی‌تواند از معضل گرد و غبار در استان خوزستان دوا كند، تاكنون تمام اقداماتی كه در استان خوزستان در جهت مقابله باگرد و غبار صورت گرفته، به زعم كلانتری «راهكارهای درمانی» است، نه اقدامات پیشگیرانه.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ، بهمن سال 95 بود كه گرد و غبار و باران خوزستان را تسلیم كرد، آب، گاز و برق در 12 شهرستان استان قطع شد و وضع فوق‌بحرانی هیات دولت را به ارایه طرح فوری برای مقابله با گرد و غبار در این استان واداشت.
از سال 95 تاكنون بودجه برای مقابله با گرد و غبار استان خوزستان مصوب شده است. سال 97350 میلیارد تومان برای مقابله با گرد و غبار به استان خوزستان تخصیص یافت، سال 98 نیز یك‌سوم كل اعتبارات ابلاغ شده برای مقابله با ریزگردها (236 میلیارد تومان) به استان خوزستان اختصاص یافت و این استان در ردیف بودجه سال 99 نیز سهمی از 100 میلیون یورو خواهد برد، اما نتیجه تخصیص این مبالغ به استان آیا دردی را دوا كرده است؟
«علی‌محمد طهماسبی بیرگانی»، رییس كارگروه ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط‌زیست كه در گفت‌وگوی تفصیلی از نحوه تخصیص بودجه به استان خوزستان خبر داده است، پیش از این اشاره كرده بود كه از ردیف بودجه سال 97، 291 میلیارد تومان دراختیار منابع طبیعی قرار گرفته اما تعهدات این سازمان همچنان باقی مانده است.
«احمد مطیعی» مدیرعامل وقت سازمان منابع طبیعی استان خوزستان گرچه از اقدامات این سازمان در زمان تخصیص بودجه دفاع می‌كند، معتقد است كه بودجه‌های تخصیص‌یافته برای مقابله با گرد و غبار در استان خوزستان اگر یك ایراد عمده داشته باشد، اجرا پیش از تصویب مطالعات است. «مریم محمدی روزبهانی»، استادیار گروه آلودگی‌های محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی می‌گوید: «تا زمانی كه مقابله با گرد و غبار از منظر علمی بررسی نشود، این بودجه‌های هنگفت بدون اثرگذاری تمام خواهند شد.»
بودجه‌های هنگفت مقابله با پدیدهگرد و غبار در استان خوزستان در حالی صرف نهالكاری و مالچ‌پاشی شده كه پس از گذشت سه سال همچناندو اقدام پایه‌ای مسكوت مانده است: تامین حقابه تالاب‌های استان و تصویب طرحی كه تمام این اقدامات و تخصیص بودجه‌ها باید طبق آن صورت می‌گرفت؛ طرح جامع مقابله با گرد و غبار استان خوزستان.
درختان تشنه
«درختكاری در عرصه‌هایی كه در گذشته تالاب بوده، باعث شد كه بخش‌های وسیعی از نهالكاری خشك شود.» «محمد درویش»، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع كشور آبان ماه امسال و در جمع انجمن‌های مردم‌نهاد خوزستان با اشاره به این موضوع، نهالكاری‌های گسترده در تالاب‌های خوزستان را معادل «حیف و میل شدن اعتبارات گرد و غبار» خوانده بود (ایرنا، 18 آبان 1398).
طرح مهار كانون‌های گرد و غبار در استان خوزستان با هزینه‌های میلیاردی صرف كاشتن نهال‌هایی شد كه حدود 7 هزار هكتار از این عرصه‌ها، به گفته «علی‌محمد طهماسبی بیرگانی»، مدیر كارگروه ملی مقابله با گرد و غبار در كانون فوق بحرانی ریزگرد در اهواز از بین رفتند (ایسنا، 11 تیر 1398). گرچه مقصر اصلی تخریب 45درصد از این تخریب‌ها، سیل سال 98 شناخته شد، اما همین سیل توانست سایه گرد و غبار را تا مدتی از سر خوزستان كم كند.
درویش در این نشست از نوع گونه‌های منتخب برای كشت نیز انتقاد كرده و گفته بود كه خشك شدن این نهال‌ها به این دلیل بود كه این مناطق استعداد نهالكاری ندارند. كاشت درخت نارنج یا حرا و چندل نمی‌توانست موثر باشد و این مساله از پیش مشخص بود.
طهماسبی نیز تیر ماه امسال علت از بین رفتن 55درصد عرصه‌های كاشت نهال را به دلیل عدم تطبیق نوع خاك و نوع گونه كاشته شده عنوان كرده بود. نهالكاری گرچه به‌عنوان راه‌حلی برای مقابله با گرد و خاك استان خوزستان درنظر گرفته شد، اما از خرداد سال 97 سالی كه كل بودجه ستاد مقابله با گرد و غبار كشور به استان خوزستان اختصاص یافت، هشدارهایی درمورد نحوه آبیاری این نهال‌ها از زبان «احمد رییس‌زاده»، قائم‌مقام اداره كل منابع طبیعی خوزستان به گوش می‌رسید.
تا آن زمان 6 میلیون و 250 هزار اصله نهال در كانون‌های گرد و غبار خوزستان كاشته شده بود اما رییس‌زاده معتقد بود: «در بحث مقابله با ریزگردها، مطالعات یك قدم از اجرا عقب‌تر است، اول طرح اجرا می‌شود و بعد مطالعه صورت می‌گیرد.»
تامین آب برای این نهال‌ها و تعیین تكلیف معارضین از بایدهایی بود كه آن زمان باید صورت می‌گرفت، اما صورت نگرفت و تخریب بخش عظیمی از این نهال‌های كاشته شده كه به معنای هدررفت بخش اعظمی از بودجه صندوق ارزی كشور بود نیز چندان تاثیری در روال كار نگذاشت.
رییس‌زاده در جلسه كارگروه تخصصی مخاطرات زیست‌محیطی خوزستان، از قطع شدن آب موردنیاز برای آبیاری نهال‌ها خبر داده و گفته بود: «در حال حاضر آب را قطع كرده‌اند. آیا بدون آب می‌شود نهالكاری كار كرد؟ آیا واقعا بدون مطالعات می‌شود كار كرد؟ نهال را كشت می‌كنند و آب با ای‌سی 20 هزار میكروموس برای آبیاری استفاده می‌كنند. آیا یك موجود زنده می‌تواند چنین آبی را تحمل كند؟»
3 سال تعویق در تصویب طرح جامع
آخرین روزهای سال 95 «عبدالمهدی بخشنده»، معاون وزیر جهاد كشاورزی از بودجه 100 میلیون دلاری برای مقابله با گرد و غبار خوزستان خبر داد (ایسنا، 11 اسفند 1395). بخشنده در جلسه شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان در 10 اسفند 95 از برنامه‌ای جامع برای 700 هزار هكتار كانون‌های داخلی ریزگرد و گرد و غبار استان خوزستان گفت و قرار بود این برنامه جامع «طی دو یا سه ماه آینده روی میز دولت گذاشته شود.»
این برنامه جامع تاكنون تصویب نشده است و اقدامات صورت گرفته برای مقابله با گرد و غبار در این استان مصوب با طرح جامع پیش نرفته‌اند. «علی‌محمد طهماسبی بیرگانی» در آخرین جلسه كارگروه استانی گرد و غبار كه با حضور «عیسی كلانتری»، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست همراه بود (ایرنا، 28 آذر 1398) با اشاره به تاخیر در تصویب طرح جامع مقابله با گرد و غبار خوزستان گفته بود:
«قرار بود طرح جامع مهار كانون‌های گرد و غبار كه توسط موسسه جنگل‌ها و مراتع كشور مطالعه شده است تا آبان 97 به اتمام برسد، اما اجرای طرح پیش از انجام مطالعات در اسفند 95 آغاز شده است.» این ادعا به تایید «احمد مطیعی»، مدیر كل سابق منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان، در گفت‌وگو با «اعتماد» می‌رسد.
مطیعی گرچه صراحتا از نهالكاری در كانون‌های بحران، انتخاب گونه و نظارت بر آنها حمایت می‌كند، اما صحبت را به فروردین سال 96 برمی‌گرداند كه طبق مصوبه هیات دولت قرار بود طرح مبارزه با ریزگرد در استان خوزستان تهیه شود و كل تصمیم‌ها مطابق با این طرح گرفته شود: «سال 96 حدود15 هزار نهال كاشتیم، این نهالكاری از پیش مطالعه شده بود اما برای 310 هزار هكتار نهالكاری بعدی مطالعه‌ای صورت نگرفت یا اگر صورت گرفت، مصوب نشد.» مطیعی با انتقاد از تاخیر سه ساله در تصویب این طرح جامع می‌گوید:
«ستاد مقابله مستند هیات دولت را بنا به تشخیص افراد توزیع می‌كند، نه طرح جامع.» مدیر سابق منابع طبیعی استان خوزستان معتقد است تا زمانی كه این طرح تصویب و ابلاغ نشود، سایر اعتباراتی كه به استان در زمینه مبارزه با ریزگرد اعطا خواهد شد، احتمال به خطا رفتن خواهد داشت و پیش از هر تخصیص اعتباری، پیگیری سرنوشت این طرح جامع ضرورت دارد. او با اشاره به تخصیص بخشی از بودجه به وزارت نیرو می‌گوید: «وزارت نیرو در آب‌رسانی از كانال كوت‌امیر با ما همكاری داشت اما چرا برای ترمیم شبكه‌های برق باید بودجه بگیرد؟ برمبنای كدام طرح و مطالعه؟»
بودجه‌هایی بدون اثرگذاری
محل كانون‌های بحرانی گرد و غبار استان كجاست؟ داخل خوزستان یا خارج آن؟ علیرضا جمشیدیان، مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان در گفت‌وگو با «فارس» 90 درصد منشا گرد و غبار خوزستان را خارجی می‌داند. او ناكامی طرح نهالكاری را در این می‌داند كه گرد و غبار محلی در 7 كانون رخ می‌دهد و مابقی گرد و غباری است كه از سمت عراق، سوریه و عربستان وارد كشور می‌شود و «نهالكاری و سایر عملیات نمی‌تواند در این زمینه مشكل را كامل رفع كند.»
اما كانون‌های بحران داخلی استان خوزستان 350 هزار هكتار وسعت دارند و به‌زعم «مریم محمدی روزبهانی»، استادیار گروه آلودگی‌های محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز در گفت‌وگو با «اعتماد»، این موضوع كاملا برعكس است: «توده‌های عظیم گرد و غبار برخلاف چیزی كه عموما عنوان می‌شود، اغلب مربوط به كانون‌های داخلی هستند نه خارجی.»
پیش از این محمد درویش نیز این گفته را تایید كرده بود كه 90درصد ریزگردهایی كه ایجاد بحران می‌كنند و سبب می‌شوند شاخص آلودگی ده‌ها برابر از حد مجاز برسد، منشا داخلی دارند و كانون این ریزگردها در منطقه هندیجان، تالاب‌های شادگان و هورالعظیم، جاده اهواز-ماهشهر و مقداری از آنها مربوط به استان ایلام هستند. مریم محمدی، مدیریت این كانون‌های بحران را با تكیه صرف به نهالكاری و مالچ‌پاشی «غیرعلمی» می‌خواند و می‌گوید: «خصوصیات بافت خاك در كانون‌های داخلی ما با هم متفاوت است، به همین دلیل برای هر كانون باید راهكار متفاوتی صورت بگیرد و نمی‌توان یك نسخه را برای تمام آنها پیچید.»
محمدی نهال‌های كاشته شده در این استان را «حیف و میل بودجه» می‌خواند و تاكید می‌كند كه پیش از كاشت آنها باید به صورت علمی بررسی می‌شد كه آیا این نوع نهال‌ها دوام دارند یا خیر و از آن مهم‌تر، آیا راه مهار تمام این كانون‌ها كاشت نهال است؟ به زعم این استاد دانشگاه، بدنه علمی استان از خشك شدن و تخریب این نهال‌ها پیش از این مطمئن بودند، زیرا امكان آبیاری بسیاری از این نهال‌ها به‌دلیل وضعیت قرارگیری كانون‌های بحران از ابتدا ناممكن بود. محمدی اما به مالچ بیولوژیكی اشاره می‌كند كه از پساب‌های الكلی صنعت نیشكر گرفته شده و می‌تواند در مهار كانون‌ها بسیار موثر واقع شود.
طبق مطالعات او، مالچ بیولوژیكی هم می‌تواند نقش كود را برای خاك آلی خوزستان بازی كند و هم با هزینه و نگهداری كمتر از وقوع گرد و غبار جلوگیری كند، با این حال به گفته او به‌رغم وجود متخصصان در این استان، همچنان نظرات علمی در تدوین طرح‌های مقابله با گرد و غبار به كار گرفته نمی‌شود.
محمدی جنبه علمی اقدامات انجام شده در خوزستان را «بسیار ضعیف» ارزیابی می‌كند و می‌گوید: «تا زمانی كه مقابله با گرد و غبار از منظر علمی بررسی نشود، این بودجه‌های هنگفت بدون اثرگذاری تمام خواهند شد. با وقوع سیل و به دلیل نفوذ‌پذیری پایین خاك و سطح بالای آب‌های زیرزمینی امسال گرد و غبار كمتری داشتیم، اما با گذشت زمان، اگر میزان تبخیر این آب‌ها از آورد آب بیشتر شود، دوباره شاهد گرد و غبار خواهیم بود.»
حقابه تالاب‌ها و دستكاری دولتی
«خشكسالی، دستكاری انسان در طبیعت، ندادن حقابه تالاب‌ها و برخی موارد دیگر موجب بسته شدن مسیل‌ها شده است. در سیل اخیر شاهد بودیم كه برخی مسیل‌های پخش سیلاب مانند نهر بحره كه جهاد نصر در آن تصرف كرده، بسته شده بود.»
«كیامرث حاجی‌زاده»، مدیركل مدیریت بحران خوزستان در جلسه كارگروه استانی مقابله با گرد و غبار شهریور با اشاره به این موضوع، از تصرفات حوزه دولتی در رودخانه‌های استان و زمان سیل 98 گفته و اشاره كرده بود كه در رودخانه‌ها «علاوه بر تصرف خصوصی، تصرفات دولتی هم رخ داده است و همه این عوامل باعث شده بود كه مسیل‌های پخش سیلاب بسته شود.»
(ایسنا، 17 شهریور 1398) سیل 98 می‌توانست موهبتی باشد كه در كنار تمام بلایا و خساراتی كه به وجود آورد، می‌توانست با اقداماتی به وضعیت هورالعظیم جانی دوباره ببخشد كه چنین نشد. حاجی‌زاده در این جلسه از اصرار بر نهالكاری انتقاد كرده و گفته بود: «شهرداری اهواز باید طبق برنامه‌ریزی انجام شده جهت نهالكاری و ایجاد كمربند سبز اهواز اقدام كند و اگر توانایی كار ندارد، اعتبارات را برگرداند.
همچنین مبلغ معین شده برای نهالكاری در هر هكتار باید معقول باشد، زیرا قرار نیست كمربند سبز اهواز، پارك باشد بلكه در این كمربند، تنها درخت‌ها كشت و آبیاری می‌شوند.»
اما تمام این نهال‌هایی كه بودجه‌های میلیاردی صرف ساختن آنها شده بود، به گفته حاجی‌زاده در سه سال گذشته با آب شرب آبیاری می‌شده است، در حالی كه بهبود شرایط تالاب‌های شادگان، هورالعظیم، بامدژ و میانگران به تامین حقابه وابسته است و یكی از كلیدی‌تری عوامل شكل‌گیری بحران‌های زیست‌محیطی در این استان، خشكسالی عنوان شده است. آبیاری نهال‌های خشك شده با آب شرب به مدت سه سال امری متناقض است كه تاكنون وزارت نیرو پاسخی نسبت به این امر منتشر نكرده است.
مساله تامین حقابه تالاب‌های خوزستان گرچه با سیل فروردین ماه سال جاری برای مدتی از كلام مدیركل مدیریت بحران خوزستان به دور مانده است، اما همین مساله در سخن كارشناسان به عنوان «تنها راهكار پایدار حل مساله ریزگردها» عنوان شده است. «شبنم قنواتی‌زاده»، مدیرعامل انجمن دید‌بان جلگه سبز خوزستان، با انتقاد از تمركز اقدامات روی نهالكاری و مالچ‌پاشی می‌گوید: «بودجه استان صرف نهالكاری شد، درصورتی‌كه گرفتن حقابه تالاب‌های استان می‌توانست گزینه مطلوب‌تری باشد. تالاب‌های فصلی در جنوب‌شرق اهواز خشك شده‌اند و دلیل آن كاهش آورد رودخانه است.»
به‌زعم قنواتی‌زاده، نگاه‌های كاسب‌كارانه به احداث سد مانع آورد رودخانه به جلگه خوزستان شده است و احداث مكرر سدها توانسته اثرات گلخانه‌ای بر جای بگذارد: «سطح تبخیر سدهای استان بالاست، این تبخیر سرعت ذوب شدن یخ‌های ذخیره شدن در ارتفاعات چهارمحال‌وبختیاری را افزایش می‌دهد.»
او با انتقاد از اینكه بودجه‌های تخصیص داده شده به استان «هدر می‌رود»، اشاره می‌كند تصمیماتی كه فارغ از نگاه‌های كارشناسی گرفته می‌شوند، نتیجه نهایی آنها این است كه: «به‌جای گرفتن حقابه، در همین تالاب‌ها نهالكاری می‌كنند، ما توانستیم از محل كاشت این نهال‌ها صدف‌های دوكفه‌ای پیدا كنیم، تالاب جنوب‌شرق اهواز به‌جای باززنده‌سازی با كاشت نهال عملا از بین خواهد رفت.»
مطیعی، مدیر سابق منابع طبیعی استان خوزستان:تا زمانی كه طرح نهالكاری تصویب و ابلاغ نشود، سایر اعتباراتی كه به استان در زمینه مبارزه با ریزگرد اعطا خواهد شد احتمال به خطا رفتن خواهد داشت.
نظر شما