سه‌شنبه ۶ خرداد ۱۳۹۹ - ۱۰:۲۳

یكی از راهكارهای پیشگیری از گسترش شیوع ویروس كووید ۱۹ ردیابی تماس‌های نزدیك افراد (contact tracing) است. این ردیابی می‌تواند از دو طریق غیردیجیتال (انسانی) (manual) و دیجیتال یعنی با استفاده از برنامه‌های تلفن همراه (application) صورت گیرد.

بررسی آثار حقوقی حاصل از شیوع یك ویروس

سلامت نیوز:یكی از راهكارهای پیشگیری از گسترش شیوع ویروس كووید ۱۹ ردیابی تماس‌های نزدیك افراد (contact tracing) است. این ردیابی می‌تواند از دو طریق غیردیجیتال (انسانی) (manual) و دیجیتال یعنی با استفاده از برنامه‌های تلفن همراه (application) صورت گیرد.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ،ردیابی غیردیجیتال مناسب مكان‌های جغرافیایی و جمعیتی كوچك است. برای مثال زمانی كه یكی از اساتید دانشگاه هاروارد در ابتدای شیوع ویروس به این بیماری مبتلا شد، مسوولان دانشگاه با توجه به محدود بودن اعضای دانشگاه و همچنین محدود بودن تعداد مبتلایان عضو دانشگاه در آن زمان، یعنی یك نفر توانستند دانشجویان و كاركنانی كه با شخص مبتلا در دانشگاه در تماس نزدیك بودند را مطلع كرده و آنان را به احتمال بیمار شدن و لزوم قرنطینه كردن خود آگاه كنند. 

اما با شیوع بیماری در مقیاس بالا شیوه ردیابی انسانی به ندرت قابل اجرا بوده و در نتیجه بسیاری از كشورها به استفاده از تكنولوژی برای آگاه‌سازی مردم از در معرض بیماری قرار گرفتن و الزام به قرنطینگی روی آوردند. با توجه به حجم استفاده بالای شهروندان از تلفن‌های همراه هوشمند، این ابزار میان پژوهشگران به عنوان بهترین گزینه برای عملی كردن ردیابی دیجیتال شناسایی شد و بسیاری از محققان به ساختن برنامه‌های تلفن همراه در این رابطه روی آورند.

برای مثال در این میان تایوان كه تجربه تلخ بیماری سارس را داشت با اقدام سریع و با وجود زیرساخت‌های قبلی موجود در این كشور تبدیل به یكی از مورد‌های موفق كنترل ویروس با استفاده از ردیاب‌های دیجیتال در تلفن همراه شد. حدود یك‌ماه پیش گوگل و اپل نیز كه دارای یكی از بزرگ‌ترین مخازن داده‌ها در جهان هستند، تصمیم گرفتند با همكاری با یكدیگر در این زمنیه به پیشبرد این برنامه‌ها كمك كنند.

در ایران نیز در همان ابتدای شیوع بیماری محققان كوشای دانشگاه صنعتی شریف اقدام به طراحی برنامه ردیابی به نام «ماسك» برای تلفن‌های همراه اپل و اندروید كردند كه هم‌اكنون شهروندان می‌توانند آن را روی تلفن همراه خود نصب كرده و از امكانات آن بهره‌مند شوند.  اما این برنامه‌ها به چه صورت می‌توانند به كاهش گسترش ویروس كمك كنند؟ هر چند مدل‌های مختلفی توسط محققان طراحی شد، اما امروزه شایع‌ترین مدل بر اساس استفاده از سنسور بلوتوث طراحی شده است.

جزییات هر برنامه با دیگری متفاوت است، اما به‌طور معمول استفاده از برنامه بدین صورت است كه فرد با نصب برنامه روی موبایل خود و فعال كردن آن در صورتی كه حدود پنج دقیقه در كنار شخص دیگری كه دارای این برنامه است، قرار گیرد، برنامه‌ها كدی بی‌نام را از طریق بلوتوث با یكدیگر به‌طور خودكار رد و بدل می‌كرده و در حافظه خود ذخیره می‌كند.

بدین‌ترتیب در صورتی كه یكی از این افراد بعد از مدتی به بیماری كووید ۱۹ مبتلا شود و بیماری خود را از طریق برنامه گزارش دهد، برنامه به تمامی افرادی كه بیمار طی چهارده روز گذشته برای بیش از پنج دقیقه با آنان در تماس بوده و كد ارتباطی آنان را در خود ذخیره كرده بوده است، اطلاع خواهد داد كه «شما با فردی در تماس بوده‌اید كه دچار بیماری كووید ۱۹ شده و در نتیجه خطر ابتلای شما بدین بیماری نیز وجود دارد.

بنابراین لازم است تا برای جلوگیری از گسترش رشته این بیماری شما به مدت دو هفته خود را در خانه قرنطینه كنید تا با اطمینان از سلامت كامل مجدد بتوانید از خانه خارج شوید.» 

چالش‌های اجرایی

 استفاده موثر از این برنامه‌ها با چالش‌های گوناگونی روبه‌رو است كه در اینجا تنها به برخی اشاره می‌شود: اولین چالش لزوم استفاده همگانی از این نرم‌افزار برای موثر بودن آن است. در غیر این صورت تنها تعداد محدودی از افراد با اطلاعات محدودی مواجه بوده كه نمی‌توانند با اطمینان كافی از برنامه استفاده كنند. این مساله به معنی لزوم دسترسی همگان به تلفن همراه هوشمند است، اما ممكن است بسیاری از افراد دارای تلفن هوشمند نباشند یا به دلیل گرانی از استفاده از آن محروم باشند.

در این صورت بخش قابل توجهی از جامعه نمی‌تواند از این برنامه استفاده كند كه این امر برخلاف عدالت اجتماعی و لزوم محافظت از سلامت همگان است.  سومین مساله اهمیت استفاده برنامه توسط اقشاری است كه بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری هستند. در این میان افراد مسن یكی از گروه‌های پرخطر هستند. حال آنكه میزان استفاده از تكنولوژی‌های جدید و تلفن‌های هوشمند در میان شهروندان مسن در جوامع كمتر از جوانان و میانسالان است.

بنابراین ممكن است این ابزار در میان كسانی كه بیشترین نیاز به آن را دارند كمتر مورد استفاده قرار گیرد. چهارمین نكته قابل توجه امكان گزارش‌های دروغ و ایجاد هراس بی‌مورد میان جامعه است. در این راستا بسیاری از این برنامه‌های ردیاب تایید پزشك یا وزارت بهداشت قبل از ارسال پیام هشدار به افرادی كه با فرد مبتلا در تماس بوده‌اند را ضروری می‌دانند تا امكان سوءاستفاده از برنامه را به حداقل برسانند.  فرهنگ‌های بومی هر جامعه نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

در جامعه‌ای كه رویكرد مثبتی به تكنولوژی وجود داشته یا دارای شركت‌های قابل اعتمادی بوده كه اقدام به طراحی چنین برنامه‌هایی می‌كنند، امكان اقبال بیشتر به برنامه و موفقیت این ابزار بیش از كشوری است كه اعتماد به تكنولوژی یا شركت‌های طراح در آنجا كمتر است. آخرین مساله قابل اشاره در این یادداشت چالش حفظ حریم خصوصی كاربران برنامه‌های ردیاب تماس‌های نزدیك است.

چالش حریم خصوصی كاربر

 در ابتدای طراحی این برنامه‌ها تكیه بر روشی بود كه بدون استفاده از بلوتوث و از طریق تبادل شماره تلفن همراه ردیابی میسر می‌شد. در این فرض این احتمال وجود داشت كه حتی سایر اطلاعات اولیه شخص با در اختیار قرار دادن شماره تلفن همراه خود با اشخاص ثالث، در معرض خطر افشا قرار گیرد

. اما با پیشرفت مدل‌های جدید و استفاده از سنسور بلوتوث برنامه‌ها بیشتر به گونه‌ای طراحی می‌شوند كه برای هر تلفن همراه كد مشخص بدون نام تعیین شده و تنها آن كد است كه میان دو تلفن همراه از طریق بلوتوث رد و بدل می‌شود. در این شرایط خطر تبادل سایر اطلاعات شخصی به افراد ناشناخته محدود می‌شود، اما ریسك نقض حریم خصوصی در ابعاد دیگر همچنان وجود دارد.

برای مثال ممكن است برخی از این برنامه‌ها اطلاعات شخصی كاربران را با دولت‌ها به اشتراك بگذارند. هرچند از یك سو سلامت جامعه لزوم مداخله و حمایت دولت در استفاده حداكثری از این برنامه‌ها را ضروری می‌كند، اما در كشورهایی كه به حقوق شهروندی احترام چندانی نمی‌گذارند و تضمینات حقوقی حمایتی كمتری وجود دارد، امكان سوءاستفاده از اطلاعات شهروندان بالاست.

به همین منظور طراحان این برنامه‌ها در تلاشند تا با بی‌نام كردن اطلاعات و تنها در اختیار قرار دادن اطلاعاتی كه برای پیشبرد برنامه ضروری است به حفظ حریم خصوصی و افزایش اعتماد كاربران كمك كنند. راهكار دیگری نیز كه به صورت گسترده در این راستا پیشنهاد شده استفاده از ‌بندی است كه به آن بند غروب خورشید (sunset provision) می‌گویند. با درج این بند در مقررات استفاده از برنامه تلفن همراه ردیاب، سازندگان برنامه متعهد می‌شوند در یك زمان مقرر تمام اطلاعات فرد را پاك كرده و مجدد به جمع‌آوری اطلاعات بپردازند.

این پاك شدن خودكار، برای مثال هر پانزده روز یك‌بار، از امكان سوءاستفاده از اطلاعات، جمع‌آوری داده‌ها و ردیابی غیرضروری شهروندان می‌كاهد. در نهایت تمامی این برنامه‌ها امروزه با كسب اجازه و رضایت كاربر نصب و مورد استفاده قرار می‌گیرد. هرچند برای مثال در كشور هند استفاده از این برنامه‌ها اجباری شده است كه خود چالش‌های دیگری را در حوزه مسوولیت دولت و حمایت از شهروندان به وجود می‌آورد كه در حجم كوتاه این یادداشت نمی‌گنجد. 

نگاهی به آینده: همكاری حقوقدانان و مهندسان

تجربه ویروس كووید ۱۹ و استفاده موفق از برنامه‌های دیجیتال ردیاب تماس‌های نزدیك در بسیاری از كشورها نشان داد كه می‌توان با استفاده صحیح از یك برنامه تلفن همراه مردمان بسیاری را از خطر ابتلا به مرگ نجات داد.

استفاده از برنامه‌های كامپیوتری یا موجود در تلفن‌های همراه كم‌كم تبدیل به بخشی اجتناب‌ناپذیر از زندگی مدرن شده است. تكیه بر این برنامه‌ها با گذشت زمان روز به روز افزایش نیز خواهد یافت. این مساله به خودی خود نه خوب است و نه بد، بلكه تنها بسته به نحوه عملكرد انسان در طراحی و استفاده از این برنامه‌ها می‌تواند به تجربه‌ای خوب یا بد تبدیل شود.

در این میان یكی از نكات حایز اهمیت لزوم گسترش استفاده از برنامه‌هایی است كه حمایت از حریم خصوصی مصرف‌كننده را در طراحی خود مورد توجه قرار می‌دهند. در ادبیات حقوقی نوین توجه به حمایت از حریم خصوصی در زمان ساخت و طراحی یك برنامه هوشمند را (privacy by design) می‌گویند كه می‌توان آن را به حریم خصوصی مبتنی بر طراحی ترجمه كرد.

یك نمونه استفاده از روش بی‌نام كردن اطلاعات و داده‌های كاربر در برنامه تلفن همراه است. رمزگذاری (encryption) نیز نمونه دیگری از این رویكرد است كه بسته به برنامه مورد نظر و حدود آن می‌تواند دارای آثار مثبت و منفی باشد.  رویكرد دیگر حمایت از حریم خصوصی بر اساس حریم خصوصی مبتنی بر تنظیمات اولیه (privacy by default) است.

یك مثال ساده این رویكرد تنظیمات اولیه (default settings) در برنامه‌های تلفن همراه است. این تنظیمات می‌تواند به گونه‌ای طراحی شود كه برای در اختیار قرار دادن اطلاعات كاربر با اشخاص ثالث رضایت كاربر را به صرف نصب برنامه روی تلفن همراه مفروض قرار دهد. از سوی دیگر تنظیمات می‌تواند به گونه‌ای طراحی شود كه برنامه برای در اختیار قرار دادن اطلاعات كاربر با اشخاص ثالث رضایت صریح وی را در برنامه جویا شود. در حالت دوم برنامه از ابتدا حمایت از حقوق كاربر را مورد توجه قرار داده است.

بدین‌ترتیب نه تنها ابزارهای حقوقی خارجی برای تضمین حقوق كاربران برنامه‌های دیجیتال و حمایت از حریم خصوصی در زمان استفاده از تكنولوژی‌های جدید ضروری است (مانند قوانین شفاف و به‌روز) بلكه طراحی نرم‌افزار‌های كامپیوتری و برنامه‌های تلفن‌های هوشمند مستلزم حضور مشاوران حقوقی در مراحل اولیه است. بدین صورت كه حقوقدانان با در ارتباط قرار گرفتن با مهندسان طراح در همان ابتدا با شناسایی چالش‌های حقوقی هر برنامه پیرامون حمایت از حریم خصوصی و ارایه راهكار‌ها برای بهبود آن به طراحی نرم‌افزارهایی كمك می‌كنند كه حفظ حریم خصوصی كاربران را در بطن خود جای داده‌اند.

  این امر مستلزم تعامل بیش از گذشته دو گروه مهندسی و حقوقدان با یكدیگر است. دانشكده‌های حقوق ‌باید با ارایه دروس مقدماتی آشنایی با علوم كامپیوتر در دوره كارشناسی (و نه صرفا در دوره‌های تحصیلات تكمیلی) زمینه رشد حقوقدانانی را فراهم آورند كه با مفاهیم ابتدایی تكنولوژی‌های جدید كامپیوتری آشنا هستند.

از سوی دیگر با ارایه دروس مقدماتی حفاظت از حریم خصوصی و قوانین پیرامون آن در دانشكده‌های مهندسی می‌توان مهندسانی را پرورش داد كه با آگاهی از لزوم حمایت از حریم خصوصی كاربران در هنگام برنامه‌نویسی از ابتدا ایده‌های خود را مبتنی بر حفظ حقوق شهروندی عملی می‌كنند.

این رویكرد آموزشی در درازمدت نه تنها می‌تواند نقض حقوق شهروندی را كاهش دهد، بلكه حفاظت از حریم خصوصی را تبدیل به یك هنجار اجتماعی در میان برنامه‌نویسان می‌كند. در نهایت با چنین رویكردی شاهد بازاری خواهیم بود كه در آن برنامه‌های تلفن همراه و كامپیوتری در رعایت حریم خصوصی مصرف‌كننده با یكدیگر رقابت می‌كنند.

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha