سلامت نیوز:گوزن زرد ایرانی (Dama mesopotamica) همانطور كه از نامش برمیآید، بومی ایران است اما در گذشته پراكنش وسیعی از شرق سواحل مدیترانه و شمالشرقی آفریقا تا بینالنهرین و جنوب تركیه كنونی، غرب و جنوب غربی ایران داشته و آخرین بازماندگانش هم در خوزستان یافت شدند.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ،این حیوان خجالتی و پنهانكار، سالهاست از این قلمرو وسیع ناپدید شده و براساس گزارشها ابتدا یكبار در سال ۱۲۵۴ ه. ش. در حواشی جنگلها و رودخانههای خوزستان و بار دیگر در سال ۱۳۳۵ در منطقه دز و كرخه توسط كارشناسان مشاهده و حضورش تایید شده است، اما بعد از قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی دیگر هیچگاه در قلمرو غربی رویت نشد و بدین ترتیب پراكنش طبیعی آن صرفا محدود به دز و كرخه شد.
شناسایی گوزن زرد در منطقه دز و كرخه در سال ۱۳۳۵، تب حفاظت از این حیوان را بهشدت بالا برد. چنانچه در سال ۱۳۳۷ دو گوزن زرد ایرانی از كرخه به باغوحش اپل كرونبرگ منتقل شدند و نهایتا در سال ۱۳۴۲، سازمان حفاظت محیطزیست با انتقال 6 راس از گوزنهای كرخه به دشت ناز ساری، پروژهای را با نام تكثیر در اسارت آغاز كرد.
گوزن زرد ایرانی از نظر موقعیت حفاظت جهانی، در رده آسیبپذیر (Vulnerable) قرار دارد. در سال ۲۰۱۴ میلادی، برمبنای دادههای سازمان حفاظت محیطزیست، جمعیت این گونه در ایران ۴۰۵ فرد در ۱۳ جمعیت محصور (محوطههای فنسكشی شده یا جزایر) برآورد شد كه از این میان تنها یك جمعیت خیلی كوچك (با تعداد نامشخص) به صورت آزاد در پناهگاه حیاتوحش دز زیست میكرد، اما همین جمعیت آزاد هم یك سال پیشتر، نخست توسط كنههای خونخوار و سپس توسط مگس میاز با نام علمی (Chrysomya bezziana) مورد حمله قرار گرفت و فاجعهای بیسابقه رقم خورد.
این روزها بار دیگر موضوع كاهش جمعیت گوزنهای زرد در جزیره اشك، خبرساز شده. اما آیا این اتفاق تازگی دارد؟ حجت جباری، معاون فنی حفاظت محیطزیست آذربایجانغربی در گفتوگو با خبرنگار مهر، جمعیت فعلی گوزن زرد ایرانی را حدود ۶۴ فرد عنوان و خاطرنشان كرده كه متاسفانه بهدلیل شرایط نامناسب ازجمله حضور گونههایی چون پلنگ، شغال و شرایط جزایر دریاچه پیشبینی میشود كه جمعیت گوزن زرد ایرانی در این جزیره كمتر از این تعداد هم باشد.
مساله اینجاست كه موضوع تكثیر در اسارت گوزن زرد كه همواره توسط سازمان حفاظت محیطزیست موقعیتی ممتاز و موفق تلقی شدهتا به امروز با چالشهای زیادی مواجه بوده و بارها از آفات بسیاری زخم خورده و تا لبه پرتگاه پیش رفته است. در متن حاضر، ضمن مرور گزارش جمعی از كارشناسان خارجی و یكی از كارشناسان حیاتوحش ایرانی بررسی خواهیم كرد كه وضعیت گوزن زرد در جزیره اشك چقدر بحرانی است؟ آیا اساسا هنوز امیدی به بقای گوزنهای زرد در این جزیره هست یا خیر؟
انتقال گوزن زرد به جزیره اشك
حضور گوزنهای زرد در جزیره اشك دریاچه ارومیه، داستانی طولانی دارد و برای بیان آن نخست باید موقعیت جزیره را تشریح كرد. نخست اینكه دریاچه ارومیه را سازمان شكاربانی و نظارت بر صید در سال ۱۳۴۶ منطقه حفاظت شده اعلام كرد و سالها بعد بود كه سازمان حفاظت محیطزیست آن را پارك ملی نامید.
یونسكو در سال ۱۳۵۵، ارومیه را در فهرست مناطق زیستكره MAB قرار داد. در آن زمان كل مساحت دریاچه ۴۶۰ هزار هكتار بود و ۱۰۲ جزیره داشت كه برخی از آنها جزیرههای صخرهای كوچك بودند. كبودان با مساحت 3 هزار و 200 هكتار، بزرگترین جزیره دریاچه ارومیه است اما ۳ جزیره نسبتا بزرگ دیگر به نامهای آرزو، اسپیر و اشك هم از اهمیت اكولوژیكی ویژهای برخوردارند.
جزیره اشك در حوضه جنوبی دریاچه ارومیه واقع شده و وسعت آن بسته به سطح آب دریاچه، بین 2 هزار و 300 الی 2 هزار و 500 هكتار متغیر است. متوسط میزان بارندگی در این جزیره ۳۷۰ میلیمتر است كه بخش اعظم آن در زمستان و به صورت برف میبارد. خاك این جزیره، صخرهای و حاصلخیزی آن متوسط تا حداكثر گزارش شده است. در حد فاصل سالهای ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۹ میلادی، در مجموع ۵۸ گوزن زرد به این جزیره منتقل شدند.
براساس گزارشها تنها تعداد كمی (۶ فرد) مجدد از اشك به كبودان منتقل و بیش از ۵۰ فرد نیز زمانی كه تلاش كردهاند جزیره را در دورانهایی كه سطح آب خیلی پایین آمده ترك كنند، تلف شدهاند. در نوامبر سال ۲۰۱۴،(International Conservation Services, ICS) گزارشی جامع را درباره وضعیت گوزن زرد در ایران تنظیم كرد. در این گزارش آمده كه جزیره اشك تنها مكانی در كشور است كه جمعیت وحشی گوزن زرد آن در شرایطی مثبت قرار دارد. در آن زمان جمعیت گوزن زرد در اشك ۲۵۰ فرد بوده و كارشناسان آن را بزرگترین جمعیت تك از این حیوان در دنیا نامیدهاند.
عوامل محدودكننده جمعیت گوزن زرد را در این جزیره سالهای خشكسالی، كمبود منابع غذایی، شوری، توفانها، بیماری، جنگ با رقبا، خشك شدن دریاچه و مناطق باتلاقی عنوان میكنند اما به گفته كارشناسان (ICS) وضعیت جزیرهبه گونهای بود كه جمعیت گوزن زرد در سال ۲۰۱۱ در آن به ۳۵۰ فرد رسید و پس از آن روندی كاهشی را تجربه كرد. در گزارش كارشناسان (ICS) آمده كه براساس یك تخمین، ظرفیت برد اكولوژیكی این جزیره ۳۵۰ برآورد شده و اگر این تخمین درست باشد، برای داشتن حداكثر پایداری، جمعیت گوزن زرد باید تا مرز ۱۷۵ فرد یا نصف ظرفیت برد اكولوژیكی كاهش پیدا كند.
به گفته این كارشناسان، درست است كه گوزنهای زرد در جزیره اشك این مزیت را دارند كه اگر قرار باشد روزی در طبیعت وحشی رهاسازی شوند، نیاز چندانی به وحشیسازی (Rewilding) ندارند اما به هر صورت باید هر چه سریعتر مدیریت تطبیقی(Adaptive Management) برای آنها اتخاذ شود. در گزارش كارشناسان (ICS) به ۶ ماه عدم دسترسی به جزیره اشك به عنوان نقطه ضعف اشاره و عنوان شده كه وضعیت جزیره هر ماه یكبار باید بررسی شود یعنی كارشناسان باید بتوانند تعداد جمعیت و نسبت سنی و جنسی را بهطور مرتب و درست ارزیابی كنند و نسبت جنسی هم باید به صورت یك نر بالغ بهازای۶ ماده بالغ حفظ شود.
در این گزارش توصیه شده كه همه قوچهای ارمنی كه در این جزیره هستند، جابهجا شوند و به كبودان برده نشوند، بلكه در سایر زیستگاهها براساس ارزیابیها رهاسازی شوند. در مجموع موارد و پیشنهادهای اجرایی متعددی در این گزارش هست كه جای خالی آنها را میتوان در وضعیت كنونی جزیره احساس كرد.
روند كاهش جمعیت از كی آغاز شده؟
فرشاد اسكندری، یكی از كارشناسان حیاتوحش است كه سالها در این زمینه فعالیت میدانی انجام داده و با وضعیت جزیره اشك نیز آشنایی دارد. این محقق حیاتوحش روند كاهشی جمعیت گوزن زرد در جزیره اشك از چه زمانی شروع شده، میگوید: «چند سالی آمار از وضعیت گوزن زرد در جزیره وجود نداشت.
آمار گوزنهای زرد در جزیره اشك در سال 86، حدود 350 راس برآورد میشد اما در سالهای بعد و با پایین آمدن سطح آب دریاچه و اتصال جزیره اشك به خشكیهای اطراف تعدادی از گوزنها از جزیره خارج شدند كه برخی از آنها در گل گیر كرده و تلف شدند و برخی دیگر نیز كه موفق به خروج از دریاچه شدند، به سرنوشتی نامعلوم دچار شدند.
در سال ۹۲ بار دیگر سرشماری انجام شد، آن سال جمعیت حدود ۱۴۰ الی ۱۵۰ فرد برآورد شد. در آن زمان كارشناسان سازمان و افراد شركتكننده در سرشماری، تعداد زیادی هم لاشه دیده بودند كه در گل گیر افتاده بودند، در نتیجه از همان سال وضعیت اصلا مناسب نبود و از نظر من شكست جمعیت از همان سال اتفاق افتاد.» اسكندری در ادامه صحبتهایش میافزاید: «برخلاف آنچه در بسیاری از خبرها عنوان شده، نصف شدن جمعیت در فاصله سالهایی كه آب دریاچه پایین رفت، رخ داد.
در آن بازه زمانی چند اتفاق افتاد؛ اول اینكه پوشش گیاهی جزیره شروع به خشك شدن كرد، دوم اینكه تعدادی قوچ و میش وارد جزیره شدند، سوم اینكه تعداد زیادی از چشمهها خشك شدند و چهارم اینكه تعدادی گوزن زرد هم از جزیره خارج شدند و آن زمان ما حتی گزارشاتی از حضور گوزن زرد در مزارع كشاورزی داشتیم، بنابراین شواهد نشان میدهد كه شكست جمعیت گوزن زرد به تازگی اتفاق نیفتاده و آن آسیب اولیه آسیب بزرگی بوده.»
این محقق حیاتوحش در مورد سرشماریها و پایشهای جمعیت در جزیره اشك میگوید: «در زمانهایی از سال ورود به جزیره اشك، خیلی سخت میشود یعنی اگر شما مجبور باشید كه۷ الی ۱۰ كیلومتر در گل و لای پیادهروی كنید و تازه به جزیره برسید، طبیعتا سرشماری معنی ندارد. در مورد گوزن زرد یك مساله و مشكل جدی هم كه وجود دارد، اخلاق این حیوان است، چراكه بسیار موجود مخفیكاری است. برای سرشماری گوزن زرد از روش جرگه كردن و مشاهده مستقیم استفاده میشود، بنابراین بارها اتفاق افتاده كه ما گوزن زرد را در فاصله نزدیك حدود ۲ متری دیدهایم درحالی كه قبلش اصلا متوجه حضورش نشده بودیم.» او در ادامه به این نكته هم اشاره میكند كه سرشماری گوزن زرد با قوچ و میش تفاوت دارد:
«گوزن زرد مثل قوچ و میش نیست كه وقتی جرگه میكنید از كنارتان رد شود، بلكه تا حدامكان خودش را مخفی میكند. سرشماری گوزن زرد در جزیره اشك سالانه است و این چند سال اخیر هم این كار را در فصل خرداد كه آب خیلی بالاست، انجام میدهند، چراكه در این زمان قایق میتواند در ساحل جزیره پهلو بگیرد. البته قبل از آن هم همینطور بود اما باز هم تاكید میكنم كه در بازه زمانی ۸۹ تا ۹۲ هیچ سرشماری انجام نشد.»
كدام خبرها را باور كنیم؟
فرشاد اسكندری ضمن انتقاد از برخی رسانهها درباره وضعیت كنونی گوزن زرد در جزیره اشك میگوید: «اولین نقطه ضعفی كه من این روزها در بسیاری از خبرها میبینم، این است كه عنوان میكنند جمعیت گوزن زرد در اشك ظرف یك یا ۲ سال اخیر از ۳۵۰ به ۵۰ رسیده، در صورتی كه این اتفاق همانطور كه گفتم اصلا جدید نیست و در سالهای حدفاصل ۸۶ تا ۹۱ هم آسیب جدی به واسطه تغییر اقلیم به جمعیت گوزن زرد در اشك وارد شده است. مساله بعدی این است كه بعضی رسانهها عنوان میكنند این جمعیت به واسطه شكار كم شده در حالی كه عوامل اصلی كاهش جمعیت گوزن زرد خیلی متفاوت است. ما گوزنهایی را داشتهایم كه از جزیره خارج و در گل گیر كردهاند، تعدادی به صورت موفق خارج شدهاند و معلوم نیست چه بلایی سر آنها آمده، پوشش گیاهی جزیره به شدت ضعیف شده، قوچ و میش وارد جزیره شده و رقابت غذایی هم به واسطه حضور آنها شكل گرفته، منابع آبی كم شده، تازه بعد از همه اینها ما حضور گوشتخواران را داشتهایم و بعد از آن است كه میتوان به مورد تهدید ناشی از حضور شكارچیها اشاره كرد.» اسكندری معتقد است كه شكارچیان نمیتوانند تا این اندازه بر كاهش جمعیت گوزن زرد در اشك تاثیرگذار باشند؛ «دسترسی به جزیره اشك بسیار سخت است، بنابراین اینكه عنوان شود حضور شكارچی تنها دلیل این اتفاق یعنی كاهش جمعیت است، از واقعیتهای موجود به دور است.»
آیا امیدی به آینده وجود دارد؟
فرشاد اسكندری نظر حجت جباری، معاون فنی حفاظت محیطزیست آذربایجانغربی را در این مورد كه اندازه جمعیت در جزیره اشك زیر۱۰۰ فرد است، تایید كرده و میگوید: «جمعیت قطعا زیر ۱۰۰ فرد است. چند عامل وجود دارد كه ما را نسبت به كاهش جمعیت مطمئن میكند؛ یكی از این عوامل تغییر اقلیم است، اگر اتفاقاتی كه باتوجه به بارندگیها رخ داده، ادامهدار باشد و امكان تردد گوزن زرد به خارج نباشد، قطعا میتواند به احیای جمعیت كمك كند، ضمن اینكه بارندگیهای اخیر پوشش گیاهی را بهتر كرده، از طرف دیگر منابع آبی را در جزیره اشك تقویت كردهاند. خیلی از چشمهها خشك شده بودند و خیلیها سطحشان پایین آمده بود و این منابع برای گوزن زرد و قوچ و میش كافی نبود اما الان منابع تقویت شدهاند و منبع ذخیره آب گذاشتهاند كه با استفاده از شیروانیهایی آب باران را ذخیره میكنند و این آب در فصل تابستان برای تغذیه نشخواركنندگان خیلی كمك میكند.» این كارشناس حیات وحش در خاتمه صحبتهایش میگوید: «بحث اصلی خارج كردن قوچ و میش از جزیره است، یعنی باید تا حدامكان اشك را برای گوزن زرد بگذارند. الان نزدیك۲۰۰ یا ۳۰۰ فرد قوچ و میش در اشك حضور دارند، این قوچ و میشها را میتوان زندهگیری و به سایر زیستگاههای مستعد در استان منتقل كرد. اما در بحث گوشتخواران هم پلنگ را باید از جزیره خارج كنند و جمعیت شغال را نیز كنترل كنند. پلنگ جزیره اشك، در رفت و آمد است و از كبودان به اشك میرود و برمیگردد، اگر این حیوان در جزیره كبودان باقی میماند و آب پایین نمیآمد، خوب بود چون جمعیت قوچ و میش را كنترل میكرد اما باتوجه به اینكه سیاست فعلی تكثیر و احیای گوزن زرد در نیمه اسارت است، باید همه تعارضات ازجمله گوشتخواران حذف شود. اگر هدف تكثیر در نیمه اسارت است، نمیتوانیم حیوان گوشتخوار داشته باشیم و هدف به ما میگوید كه تعارض در اشك باید به صفر برسد.»
فرشاد اسكندری، یكی از كارشناسان حیاتوحش است كه سالها در این زمینه فعالیت میدانی انجام داده و با وضعیت جزیره اشك نیز آشنایی دارد. این محقق حیاتوحش در پاسخ به این سوال «اعتماد» كه روند كاهشی جمعیت گوزن زرد در جزیره اشك از چه زمانی شروع شده، میگوید: «چند سالی آمار از وضعیت گوزن زرد در جزیره وجود نداشت. آمار گوزنهای زرد در جزیره اشك در سال 86، حدود 350 راس برآورد میشد اما در سالهای بعد و با پایین آمدن سطح آب دریاچه و اتصال جزیره اشك به خشكیهای اطراف تعدادی از گوزنها از جزیره خارج شدند كه برخی از آنها در گل گیر كرده و تلف شدند و برخی دیگر نیز كه موفق به خروج از دریاچه شدند، به سرنوشتی نامعلوم دچار شدند. در سال ۹۲ بار دیگر سرشماری انجام شد، آن سال جمعیت حدود ۱۴۰ الی ۱۵۰ فرد برآورد شد.»
نظر شما