سلامت نیوز:كتاب دوزیستان ایران، یك راهنمای جامع زیست‌شناسی، بوم‌شناسی و حفاظت است كه قریب ۱۰ سال كار میدانی مستمر پشتوانه به ثمر نشستن آن است.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ،نویسندگان كتاب، باربد صفایی مهرو و هانیه غفاری در این مجلد۳۵۲ صفحه‌ای اطلاعاتی منحصربه‌فرد را از دوزیستان ایران با خوانندگان سهیم شده‌اند كه بی‌اغراق شاید نمونه مشابه آن را كم‌تر بتوان در میان كتاب‌های مرجع حوزه محیط زیست سراغ گرفت.

یكی از ویژگی‌های این كتاب تمام رنگی این است كه مخاطبانش تنها دانشجویان و پژوهشگران رشته‌های مرتبط علوم طبیعی و حفاظت از تنوع زیستی نیستند بلكه عموم مردم هم می‌توانند از آن به عنوان دریچه‌ای به دنیای زیبای پیرامون‌شان بهره‌مند شوند. برای صحبت بیشتر در این مورد گفت‌وگویی با باربد صفایی مهرو، نویسنده ارشد این كتاب و رییس هیات مدیره موسسه خزنده‌شناسان پارس داشته‌ایم. آنچه در ادامه می‌خوانید، شرح كامل این گفت‌وگو و دریچه‌ای به دنیای شگفت‌انگیز دوزیستان ایران زمین است.
 
دوزیستان چه ویژگی منحصربه‌فردی دارند كه مورد توجه شما قرار گرفتند؟
واقعیتش من همیشه بیشتر به سمت سمندرها گرایش داشتم یعنی نوع زندگی و تاثیرات انسان بر زندگی آنها برایم جذابیت داشت. از این رو یك دهه هست كه روی پروژه حفاظت از سمندر كوهستانی كایزر (سمندر كوهستانی لرستان) فعالیت دارم، در سال ۹۱ هم پایان‌نامه كارشناسی ارشد خود را بر همین اساس دنبال كردم. اما آنچه در خلال گردآوری كتاب حاضر توجه من را جلب كرد، تفاوت‌های آوایی و رفتاری دوزیستان بود. بر اساس همین تفاوت‌های آوایی بود كه ما یك جنس‌ جدید از وزغ‌ها را در ایران معرفی كردیم.

البته یك جنس دیگر هم بر اساس صفات ریخت‌شناسی، رفتاری، زیستگاهی و جغرافیای زیستی معرفی كرده‌ایم همچنین جنس دیگری نیز بر اساس خصوصیات جمجمه‌ای تفكیك و به افتخار اسكندر فیروز، بنیانگذار سازمان حفاظت محیط زیست نامگذاری شد.
وقتی من عكاسی را برای این كتاب آغاز كردم، شب‌هایی كه تا صبح در زیستگاه می‌ماندم، برایم خیلی خاص بود و در آن اوقات به این فكر می‌كردم كه چطور قورباغه‌ها و وزغ‌ها همدیگر را اشتباه نمی‌گیرند؟ چطور است كه یك قورباغه با وزغ جفت‌گیری نمی‌كند؟ یا چرا وزغ‌هایی كه صدای‌شان با هم متفاوت است، می‌توانند در یك زیستگاه با یكدیگر زیست كنند؟اما زنگ تفاوت صداها در ذهن من در دو همایش، یكی همایش خزنده‌شناسی اروپا و دیگری همایش حفاظت از تنوع زیستی آسیا زده شد.

در یكی از این همایش‌ها محققان می‌گفتند كه چطور می‌توان گونه‌ها را بر اساس همین آواها از یكدیگر تفكیك كرد و با چه شرایط دمایی و با چه دستگاه‌هایی می‌توان این آواها را ثبت كرد و در همایش دیگر گفته شد كه چطور بر اساس همین آواها می‌توانید تخمین جمعیت انجام دهید یعنی برای برآورد جمعیت دوزیستان ضرورت ندارد كه شما حتما حیوان را از طبیعت صید كنید. همه اینها جذابیت‌هایی بود كه من را بیشتر به سمت دوزیستان سوق داد. وقتی كار ضبط صداها را آغاز كردم، ابتدا همه‌چیز خیلی عادی جلوه می‌كرد اما بعد از مدتی تفاوت‌ها اینقدر ملموس شد كه حتی می‌توانستم آنها را با گوش بشنوم یعنی اینطور نیست كه آواها فقط با استفاده از دستگاه‌های پیچیده‌ای قابل شنیدن باشند و این خارق‌العاده است.

كار كتاب را از چه زمانی آغاز كردید؟
عكاسی ماكروگرافی برای این كتاب از سال ۲۰۰۹ میلادی آغاز شد. آن زمان دوربینی خریدم كه با استفاده از آن بتوانم عكس‌های ماكرو از دوزیستان بگیرم، خیلی از عكس‌هایی كه در كتاب مشاهده می‌كنید، ظرف همین سال‌های اخیر گرفته شده است.

عكاسی ماكرو چه ویژگی دارد كه به شما در انجام كارتان كمك كرد؟
عكاسی ماكرو در ایران خیلی مورد توجه نبوده و ما هم با آغاز كار متوجه شدیم كه عكس زیادی از گونه‌هایی كه می‌خواهیم روی آنها مطالعه كنیم، موجود نیستند یا اگر هم عكسی وجود داشت، كیفیت مطلوبی نداشت و صرفا عكاس از بالا تصویری را ثبت كرده بود كه اغلب زاویه مناسب هم نداشت. برای همین ماكروگرافی را روی گروه بزرگی از خزندگان و دوزیستان ایران شروع كردم و در خلال كارهای تحقیقاتی حتی از لاروها، تخم‌ها و زیستگاه آنها عكس می‌گرفتم.

در حال حاضر یك مجموعه 25 هزار فریمی جمع‌آوری شده كه بخشی از این عكس‌ها كه بیش از 450 فریم هستند در فصل اصلی كتاب شامل شناسایی تخم، لارو و بالغین مورد استفاده قرار گرفته. بعد دو سال كه عكاسی ماكرو را شروع كردم، صفحه‌آرایی كتاب نیز آغاز شد. در آن زمان به این جمع‌بندی رسیدیم كه تهیه عكس از كف دست، كف پا، غدد پاراتوئید، غدد پوستی روی بدن و زیر بدن، زبان، دندان و چشم هم اهمیت دارد به همین دلیل هم بخشی را در كتاب به این مورد اختصاص دادیم كه خواننده بتواند تمامی این مشخصات را به‌طور كامل و البته با جزییات به صورت واضح مشاهده كند.

طیف مخاطبان كتاب خیلی گسترده است، چرا؟
ما تصمیم گرفتیم با طیف وسیعی از مخاطبان ارتباط بگیریم چرا كه تنها از این طریق می‌توان قدمی هر چند كوچك در راه حفاظت از این زیستمندان باارزش برداشت. بنابراین مخاطب این كتاب می‌تواند كودكی باشد كه علاقه‌مند به شناسایی محیط اطرافش است، می‌تواند یك فرد حرفه‌ای یا حتی یك دانشجو باشد كه بخواهد نحوه مطالعه، بیومتری و حتی اصول اخلاقی حرفه‌ای را بیاموزد.

اگر كسی علاقه‌مند به مطالعه دوزیستان است، با كمك این كتاب می‌تواند نه‌تنها مراحل مختلف زندگی آنها را دنبال كند بلكه حتی صداهای‌شان را هم با استفاده از كیوباركدها بشنود. البته این صداها را به زودی روی سایت خزنده‌شناسان پارس هم بارگذاری خواهیم كرد.

داشتن صداها چه كمكی می‌كند؟
اگر شما در زمان و جای مناسب‌ باشید، با پخش این صداها می‌توانید پاسخ دریافت كنید. ما در این كتاب بر اساس تجربه مناطقی را معرفی كرده‌ایم كه یك فرد علاقه‌مند می‌تواند حتی ۵ یا ۶ گونه را ببیند یعنی با همین آواهای به ظاهر ساده امكان شناسایی درصد قابل توجهی از تنوع زیستی دوزیستان فراهم می‌شود. اینكه در برخی مناطق كسی بتواند ظرف تنها یكی دو شب نه‌تنها آواهای متفاوت را بشنود و حتی خود گونه را ببیند، یك دستاورد خیلی لذت‌بخش خواهد بود.

در حین گردآوری كتاب توانستیم همه این صداها را در بازه‌های متفاوت تست كنیم و بهترین چیزی كه ممكن بود را از نظر گراف در اختیار مخاطب قرار دهیم. از نظر آواشناسی نرم‌افزارهایی هست كه اجازه می‌دهد صداها را تبدیل به گراف كنیم و بر اساس گراف‌ها، فركانس‌ها و تواترهای مختلف آنها را آنالیز كنیم.

آواها یا تناوب بالایی دارند و زود قطع می‌شوند یا طولانی‌تر هستند و تناوب پایین‌تری دارند یا مانند جنس جدید Calliopersa هم تناوب بالایی دارند و هم بسیار طولانی هستند. همه اینها نشان می‌دهد كه این بحث موضوع خیلی مهمی در دوزیستان است چرا كه تمامی ارتباطات دوزیستان از نظر آوایی به این شكل است و به آنها اجازه می‌دهد كه حتی از كیلومترها دورتر ماده‌ها را به سمت بركه‌ها فرا بخوانند و این كلید زادآوری است؛ در نتیجه همین آواهای به ظاهر ساده ظرف میلیون‌ها سال به دوزیستان بدون دم كمك كرده‌اند تا بتوانند حضورشان را در طبیعت تثبیت كنند.

از نظر شما این كتاب چه جاهای خالی را جز مواردی كه اشاره كردید، در مطالعه دوزیستان پر كرده؟
پیش‌تر كلید شناسایی صحیح لاروها و تخم‌ها به صورت منسجم وجود نداشت و در این كتاب برای ایران و قسمتی از خاورمیانه كلیدهای مذكور را به صورت تفكیكی و مجزا آورده‌ایم كه علاقه‌مندان بتوانند با كمك آنها راحت‌تر شناسایی را انجام دهند. زیستگاه‌ها، تفاوت ریخت‌شناسی گونه‌ها، نحوه ثبت تفاوت‌ها، نحوه جفت‌گیری گونه‌ها، ساز و كارهای دفاعی و حفاظت از دوزیستان بخش اعظم این كتاب را تشكیل داده است.

در این كتاب تمام دوزیستان ایران شامل ۲۲ گونه و ۴ زیرگونه را به‌طور كامل تشریح كرده‌ایم. علاوه بر این باید اشاره كنم كه پراكنش‌ها جدای از كار میدانی نگارنده حاصل تلاش‌های قریب ۷۰ نفر است. این افراد كسانی هستند كه دوزیستان را در زیستگاه‌های مختلف مشاهده و ثبت كرده‌اند. در كتاب حاضر هر جایی كه عكسی دیدیم، از آن نگذشتیم و با اجازه تصویربرداران در بخش انتهایی كتاب (قریب 2240 ثبت) را در حدود ۴۰ صفحه با عنوان (Checklist of Taxonomy and distribution) مستند كردیم.

این را هم اضافه كنم كه گزارش‌های متعددی از نمونه‌هایی هست كه در موزه‌های مختلف دنیا (حدود 42 موزه بین‌المللی) ثبت شده‌اند یعنی اگر كسی بخواهد یك گونه دوزیست را در موزه‌های داخل یا خارج ایران مشاهده كند، از این طریق می‌تواند دسترسی راحت‌تری داشته باشد. ضمنا در انتهای كتاب در بخش پیوست‌ها توضیح جامعی درباره موزه‌ها و نام اشخاصی كه گونه را ثبت كرده‌اند، ارایه شده.وضعیت تاكسنومیك خیلی از گونه‌ها هم كه در مورد آنها شك و شبهاتی وجود داشت، در این كتاب تا حد زیادی مشخص شده به عنوان مثال یوهان فریدریش گملین كه سال ۱۱۷۰ ه.ش به ایران آمد، از یك قورباغه غول پیكر در شمال ایران به نام Rana gigas نام می‌برد كه این گونه مجدد مورد مطالعه قرار گرفت و وضعیت آن مشخص شد.

منابع كتاب هم خیلی زیاد است، دلیل چیست؟
در واقع ما از سال ۱۷۷۰ میلادی هر آنچه درباره دوزیستان ایران وجود داشت را به عنوان منبع مورد استفاده قرار دادیم و منابع همگی در كتاب استفاده شده‌اند.

دوزیستان ایران بیشتر در چه مناطقی زیست می‌كنند؟
ما در مجموع بیش از ۲۲۴۰ نقطه از حضور دوزیستان را در ایران ثبت كرده‌ایم و نقشه‌ها هم بر اساس ركوردهای مستند تنظیم شده. قریب اتفاق ركوردها در مناطق زاگرس، البرز، نوبوسیندی (جنوب كشور) و شمال تا شرق فلات مركزی ثبت شده‌اند گرچه ما در مناطق كویری تقریبا هیچ ركوردی از دوزیستان نداریم چرا كه در این مناطق به دلیل خشكی بیش از آستانه تحمل دوزیستان پراكنش آنها بسیار محدود می‌شود.

كمی هم در مورد الزامات اخلاقی كه در كتاب آمده، صحبت كنید.اغلب دانشجویان تصور می‌كنند كه باید گونه‌ها را از طبیعت گرفته و آنها را به آزمایشگاه منتقل كنند كه همین امر به‌شدت ایجاد دردسر می‌كند. معمولا گونه‌های مختلف دوزیستان وضعیت حساس دارند در نتیجه برداشت بی‌رویه آنها از طبیعت، یك صدمه جدی است. بر همین اساس الزامات اخلاقی میدانی را تشریح كردیم.

به معرفی جنس‌های جدیدی كه در این كتاب معرفی كردید، بازگردیم. اهمیت این موضوع چقدر است؟
ما دو جنس وزغ جدید برای ایران و جهان در این كتاب معرفی كردیم، البته نمونه‌های آنها را قبلا هم داشتیم اما این نمونه‌ها در جنس‌های دیگر قرار گرفته بودند. این نمونه‌ها تفاوت‌های آوایی، رفتاری، مورفولوژیكی و ژنتیكی زیادی با بقیه داشتند.

همین تفاوت‌ها آنها را از گروه وزغ‌های سبز و گروه وزغ‌های مربوط به هندوستان كه در جنوب شرقی ایران داشتیم، جدا كرد و بر اساس همین صفات دو جنس جدید معرفی شد. یكی را به افتخار اسكندر فیروز، بنیانگذار سازمان حفاظت محیط زیست با نام (Firouzophrinus) و دیگری را به دلیل صدای بسیار شگفت‌انگیز و منحصربه فرد (Calliopersa) نامگذاری كردیم. فرینه به معنای وزغ است و كالیوپه هم خدای شعر و موسیقی در اساطیر یونانی است، به‌علاوه محل كشف گونه را هم با نام پرسا یعنی ایران مشخص كردیم.

جنس دوم صدای بسیار زیبایی دارد و البته جثه‌اش هم نسبتا كوچك است. وزغ‌های خوش‌نوای پارسی یا Calliopersa در محلی زندگی می‌كنند كه تنها سالی چند روز ممكن است، آب داشته باشد بنابراین رفتارهای شگفت‌آوری از خود نشان می‌دهند. این رفتارها گاهی به قدری تخصصی است كه شما هیچ گونه دیگری را در آن زیستگاه نمی‌بینید یعنی شرایط زیستگاهی برای هیچ گونه دیگری مساعد نیست.

این‌گونه‌ها با رفتارهای تخصصی‌شان توانسته‌اند در محیط‌هایی كه شرایط بسیار دشواری دارد، دوام بیاورند. وزغ‌های خوش‌نوا چاله حفر و لانه درست می‌كنند برای اینكه تنها در «كال»‌ها از آن چند روز كه شرایط مساعد است، بهترین استفاده را بكنند. در این جنس به خصوص چون طول مدت مطالعه ما زیاد بود، توانستیم تفاوت‌های مورفولوژی، رفتاری و آوایی را ثبت كنیم و همه اینها كنار هم خودش را نشان داد.

تاكنون مورد مشابه توسط محققین ایرانی انجام شده بود؟
باید اشاره كنم كه در بحث دوزیستان تاكنون هیچ گونه‌ و جنسی توسط محققان ایرانی‌ ثبت نشده بود و این نخستین بار است كه به صورت مستقل توسط ایرانی‌ها این اتفاق رخ می‌دهد.

تفاوت‌های آوایی كه اشاره می‌كنید، چقدر ملموس هستند؟
خب واقعیتش تفاوت شاخص در اندام‌های حركتی، اندازه جثه و غده پاروتوئید داشتیم اما آنچه ما بیشتر بر آن متمركز شدیم و البته زمان زیادی هم گرفت، آواهای منحصربه‌فردشان بودند. جالب است كه بدانید، در زمان عملیات صحرایی مردم محلی می‌گفتند كه بلبل‌ها شب‌ها لب آب می‌آیند.

وقتی كسی صدا را قبلا نشنیده باشد یا اینكه در زیستگاه كار نكرده باشد، این صداها را نمی‌شنود و خیلی از پروژه‌ها و پایان‌نامه‌هایی كه انجام شده چون در زمان كوتاه و اغلب طی روز انجام شده‌اند، این تفاوت‌های شاخص را نادیده گرفته‌اند. طبیعتا نمونه‌ای كه از زیستگاه طبیعی خارج شده و وارد محیط آزمایشگاهی می‌شود، خیلی از صفاتی كه به شناسایی آن كمك می‌كند را دیگر بروز نمی‌دهد.

و سخن آخر
دوست دارم به این نكته اشاره كنم كه پیشینه مطالعه دوزیستان ایران به حدود سال ۱۱۵۰ ه.ش. برمی‌گردد یعنی درست زمانی كه نادر شاه در حال كشورگشایی بود، دوزیست‌شناسان و طبیعی‌دان‌ها در ایران كار و مطالعه می‌كرده‌اند.