سلامت نیوز: مجله «نیچرنوروساینس» در شماره نوامبر 2011 خود، نتیجه پژوهش‌هایی را كه دكتر «جولی» و دكتر «دونالد ویلسون» در زمینه كاهش حس بویایی انجام داده‏اند، منتشر كرده است. محققان این پروژه اظهار امیدواری كرده‏اند كه یافته‌های آنها به شناسایی راه‌های درمانی جدید برای كند كردن روند كم شدن حس بویایی در برخی افراد به دلیل كهولت سن یا ابتلا به برخی بیماری‏ها، منجر شود.

رشته‌های اعصاب بویایی، به‏ طور طبیعی از قسمت بویایی (كه در زیر لوب فرونتال مغز واقع شده است)، منشا گرفته و مستقیما از طریق سوراخ‏های ریزی كه حد فاصل حفره جمجمه و حفره بینی است، وارد قسمت‌های فوقانی حفره بینی شده و در آن ناحیه پخش می‌شوند. ذرات بودار معلق در هوا، به هنگام تنفس وارد بینی می‌شود و به این رشته‌های عصبی می‌رسد و باعث تحریك این رشته‌ها می‌شود. این رشته‌ها جریان عصبی ایجادشده را به مغز منتقل می‌كنند و مغز «بوی» مربوطه را درك می‌كند. برای اینكه انسان بوی یك ماده را متوجه شود، شرایطی لازم است:

- مولكول‏های ماده باید فرار باشند، یعنی بتوانند از ماده جدا شده و به پایانه‌های اعصاب بویایی برسند.
- بینی باید باز باشد تا این مولكول‏های فرار بتوانند با عبور از بینی به قسمت‌های فوقانی آن كه اعصاب بویایی در آن واقع شده است، برسند.
- سطح داخلی بینی مرطوب است و مایع نازكی روی سطوح دربرگیرنده پایانه‌های اعصاب بویایی را پوشانده است. اكنون مولكول فراری كه توانسته از بینی عبور كند و به این ناحیه برسد، باید بتواند در این مایع حل شود تا پایانه‌های اعصاب بویایی آنها را احساس كند. مولكول‌های فرار این اعصاب را تحریك می‌كند تا امواج مربوطه را به مغز مخابره كنند. بدیهی است چنانچه به هر دلیل مسیر تنفس از بینی دچار انسداد یا تنگی شود، ذرات بودار نمی‌توانند به میزان كافی وارد بینی شده و خود را به رشته‌های عصبی بویایی برسانند، در نتیجه حس بویایی فرد مبتلا به انسداد بینی كاهش می‏یابد. التهاب داخل بینی شایع‏ترین علت كاهش حس بویایی است، هرچند انحراف شدید تیغه بینی و پولیپ بینی نیز ممكن است باعث كاهش حس بویایی شود. از عوامل شایعی كه باعث التهاب داخل بینی می‌شوند، می‌توان از ویروس سرماخوردگی و همچنین از حساسیت بینی یا آلرژی نام برد.
خوشبختانه در این موارد با برطرف شدن التهاب و تورم داخل بینی، مجددا فضای داخل بینی باز می‌شود و بیمار احساس بویایی خود را به دست می‏آورد. متاسفانه نقش ویروس سرماخوردگی فقط به ایجاد تورم در داخل بینی محدود نمی‌شود و در موارد نادری، ویروس مستقیما به عصب بویایی حمله می‌كند و باعث آسیب غیرقابل برگشت آن می‌شود. در این مورد، كاهش حس بویایی یا فقدان آن دایمی خواهد بود. در مواردی نیز ممكن است ضربه وارده به سر باعث شكستگی قاعده جمجمه و در نتیجه قطع شدن اعصاب بویایی شود كه باز هم كاهش حس بویایی یا فقدان آن دایمی خواهد بود.

علاوه بر موارد فوق، كاهش حس بویایی همراه با بیماری‏هایی مانند آلزایمر، پاركینسون، اسكیزوفرنی و حتی با روند طبیعی افزایش سن نیز دیده می‌شود. چگونگی و چرایی این موضوع به میزان زیادی تاكنون ناشناخته مانده است، اما دكتر ویلسون و همكارش دریافتند كه این كاهش حس بویایی به علت تغییراتی است كه در ناحیه مغز اتفاق می‏افتد و در این موارد، حس بویایی با تمرین مناسب قابل بهبود است.

دكتر ویلسون و همكارش، برای انجام این آزمایش، موش‏های تشنه را در جعبه‌های مجزایی كه در سه طرف آن سوراخ‏های ریزی تعبیه شده بود، قراردادند و در ادامه مجموعه‏ای از آزمایش‌ها را با 10 بوی مختلف كه نسبت به هم تفاوت اندكی داشتند، انجام دادند. اولین گروه از موش‏ها در معرض بویی قرار گرفتند كه تركیبی از همه 10 بوی ذكرشده بود. برای گروه دوم یكی از 10 بو برداشته شد و به جای آن بوی دیگری گذاشته شد و در گروه سوم یك بو برداشته شد و به جای آن اصلا بویی گذاشته نشد. انجام آزمایش به این‌ طریق بود كه از سوراخ دیواره میانی جعبه، به‌طور لحظه‏ای بوی خاصی كه تركیبی از چندین بو بود، برای موش آزاد می‌كردند و سپس بسته به نوع بوی آزادشده، از سوراخ دیوار سمت راست یا چپ، به موش تشنه مقدار كمی آب می‌دادند و این كار چندین بار با بوهای مختلف تكرار شد و در نهایت مشاهده شد كه موش بعد از هر مرتبه انتشار بو، برای دریافت آب به سمت كدام سوراخ می‌رود. نتایجی كه از حالات مختلف به‏ دست آمده بود، بررسی و معلوم شد كه هرگاه یك بو از بوی تركیبی برداشته شود و به جای آن بوی دیگری جایگزین شود، موش به‌راحتی قادر است آن را از بوی اولیه تشخیص دهد، اما اگر یك بو از مجموعه بوی تركیبی برداشته شود و به جای آن بوی دیگری گذاشته نشود، موش متوجه آن نمی‌شود.

دكتر ویلسون در مرحله بعد توانست با استفاده از جعبه فوق‏الذكر، با شرطی كردن گروه دیگری از موش‏ها، تفاوت میان بوهایی را (كه موش‏های گروه اولیه قادر به تفكیك آنها نبودند) به آنها آموزش دهد. وی همچنین موفق شد گروه دیگری از موش‏های تازه را به گونه‏ای آموزش دهد كه قادر نباشند بوهایی را كه گروه اولیه از همدیگر تفكیك می‌كردند، از یكدیگر تشخیص دهند. دكتر ویلسون در پایان نتیجه‏گیری كرد كه هرچند فقدان حس بویایی، ممكن است نشان‏دهنده آسیب سیستم اعصاب بویایی باشد، اما در مواردی این مشكل ناشی از عدم استفاده از حس بویایی است كه در این صورت قابل آموزش دادن است و بسته به نوع آموزشی كه فرد می‏بیند، حس بویایی وی ممكن است بهتر یا بدتر شود. یافته‌های جدید، این امید را برای مبتلایان به كاهش حس بویایی زنده كرده است كه شاید در آینده‏ای نه چندان دور، با گذراندن دوره‌های آموزشی لازم، بتوانند مثل افراد دیگر بوهای مختلف را درك كنند.

متخصص گوش، حلق و بینی و جراحی سر و گردن/دکتر محمدحسن عامری
منبع: روزنامه شرق