سلامت نیوز: نوزادی که برای در دست گرفتن جغجغه جست و خیز می‌کند، نوپایی که از آب بازی و شلپ شلوپ آن لذت می‌برد، دختر بچه‌ای که عروسکش را در آغوش می‌گیرد و برایش لالایی می‌خواند، پسر بچه‌ای که به دنبال توپ می‌دود و آن دو نفری که مقابل صفحه شطرنج نشسته‌اند و کیش و مات می‌گویند، حتی بچه گربه‌ای که به دنبال کلاف کاموا می‌دود و کلاغی که با بال‌هایش به برف‌ها شیب می‌دهد و سر می‌خورد، همه در حال انجام  فعالیتی یکسان هستند که بازی نامیده می‌شود.
 

بازی، همنشین همیشگی بچه‌ها
بازی، همزاد و همنشین همیشگی بشر، بویژه کودکان بوده است. در آثار کهن، کودکان در حال بازی با اسباب بازی‌ها و یا با ماسک نمایش، دیده می‌شوند. در واقع بازی را می‌توان فعالیت لذت‌بخشی نامید که انسان را از دنیای کار دور و او را سرگرم می‌سازد. در مراحل رشد و تکامل کودکان، راز آفرینش در رفتار و حرکات آنها متجلی می‌شود و در هر لحظه به سوی فعالیتی خاص هدایت  می‌شوند که مهم‌ترین این فعالیت‌ها بازی است. از این رو دلایل کودک برای بازی بیش از آن که معلول محیط باشد از محرکهای درونی آنها الهام می‌گیرد. این عروسک نیست که او را به سوی خود فرا می‌خواند بلکه انگیزش درونی اوست که در جست‌وجوی چیزی است که امکان رشد و تکامل فردی او را  فراهم سازد و بازی مناسب‌ترین فرصت برای آموختن، به کار بردن و تجربه کردن است. او در دنیای بازی خود، لمس می‌کند، تکرار می‌کند، لذت می‌برد، دوست می‌دارد، طرد می‌شود، از دست می‌دهد و به دست می‌آورد. او برای غلبه بر سختی بازی تلاش می‌کند و از حداکثر توانایی خود بهره می‌گیرد. اهمیت بازی در مباحث روانشناسی رشد تا حدی است که صاحب‌نظران آن را تفکر کودک نامیده‌اند. کارشناسان و پژوهشگران علوم تربیتی به این نتیجه رسیده‌اند که بازی، نیاز اولیه و ضروری کودک است و باعث رشد و تکامل همه جانبه جسمی، عاطفی، اجتماعی و شناختی می‌شود. بررسی‌ها نشان داده است تجربه بازی‌های تقلیدی با افزایش توجه کودک نسبت به «کنترل خود» و توانایی واکنش نسبت به کودکان دیگر ارتباط مستقیم دارد. بازی با اشیا و اسباب بازی‌ها به کودکان کمک می‌کند تا در مراحل بعدی رشد بتوانند از آن اشیا برای حل مشکل خود استفاده کنند. بازی در افزایش اطلاعات و شناخت افکار نقش بسزایی دارد. همچنین کودکان در طی بازی مهارت‌های برنامه‌ریزی شده‌ای را که برای حل مساله به آن نیاز دارند، می‌آموزند. بازی اصلی‌ترین عامل رشد ذهنی و شناختی کودک است. فیلسوفان و اندیشمندانی چون افلاطون، ارسطو، روسو و فروبل نیز به بازی و اهمیت آن در آموزش و آماده‌سازی شغلی توجه داشته‌اند. انسان هنگامی به راستی انسان است که به بازی بپردازد. بازی پاک‌ترین و روحانی‌ترین ساخته دست بشر، در دوران کودکی است و به گونه‌ای یک تصویر پیشین و یا تقلیدی از زندگی آینده انسان به شمار می‌آید. بازی همانا راز زندگی طبیعی انسان و همه موجودات است. بازی برای کودک لذت، آزادی، رضایتمندی و احساس آرامش از محیط را به ارمغان می‌آورد. بازی عاملی است برای رشد نیروهای خام و آماده‌سازی آنها برای استفاده در زندگی. بازی فرایند یادگیری را برای کودک لذت‌بخش می‌کند و منجر به برآورده كردن بسیاری از نیازهای اساسی می‌شود.
 

ویژگی‌های بازی در هر دوره و زیر دوره‌ها بر اساس سطح رشدی کودک
 

دوره    سن رشدی    مشخصات دوره    نوع بازی و اسباب بازی‌ها
بازتاب‌ها  
تولد – 1 ماهگی    - پاسخ غریزی به محرک‌ها
- شروع تقلید برخی رفتارها: باز کردن دهان، بیرون آوردن زبان    در بغل گرفتن، حرف زدن، لالایی، قصه، تماس چشم در چشم و انجام حرکاتی با اعضای صورت خود
- آینه نشکن
- تحریک حواس
واکنش‌های
چرخشی نخستین    1 – 4 ماهگی    - کشف تصادفی کنش‌های بدن خود: «گرفتن، چنگ زدن، رها کردن و اصوات».
- تکرار این حرکات بدنی
- هماهنگی تدریجی کنش‌ها
- دستکاری اشیا
- کشف، تکرار، لذت = بازی    - تحریک حواس: رنگ‌های متضاد، تصاویر سیاه و سفید، بوهای مختلف، مزه‌ها، آب بازی، قصه
- وسایل صداساز: جغجغه، آویزهای موزیکال، کلیدهای صدادار
- حرکات دست و ایجاد صدا: دستکش‌های نخی زنگوله‌دار
- وسایلی برای چنگ زدن، فشار دادن، احساس کردن، به دهان بردن
- تقلید صداهای نوزاد توسط بزرگسال
- تصاویر رنگی ملایم، تصاویر بزرگ و مشخص، ملودی‌ها
- قلقلک دادن، بازی‌های لی لی حوضک، چرخ چرخ عباسی و ... برای تقویت پنجه‌های دست و پا
واکنش‌های
چرخشی دومین
    4 – 8 ماهگی    - تقلید منظم و نظام‌دار: تقلید حرکات در حد توانایی خود،
منبع تقلید قابل دیدن باشد.
- افزایش توجه کودک به اشیا
- ایجاد تغییر در محیط و دخل و تصرف اشیا    - رفتار و بازی‌های تکراری: کوبیدن یك شی بر روی میز، پاره کردن روزنامه
- کشیدن نخ یا زدن دکمه و به صدا در آوردن وسیله
- بازی‌های  هیجانی: بالا و پایین انداختن نوزاد، قایم باشک، پوشاندن صورت، پنهان شدن پشت صندلی،
- وسایلی که بتواند آن را به کار اندازد: عروسک‌های فشاری، دایره‌زنگی کوچک، مکعب‌های نرم، بازی با حباب
تقلید حرکات نامرئی    8 – 12 ماهگی    - شروع رفتار ارادی، کاربرد آموخته‌ها یا الگوهای قبلی برای رسید به هدف
- پی بردن به ثبات اشیا، شی مستقل از اوست و قادر به جست‌وجوی آن است.
- روابط علت و معلولی
- شروع مفهوم نمادین، نگهداری ذهنی تصویر شی بدون حضور آن    - مهارت دستی و ارتباط دادن اشیا به یكدیگر: وسایل چیدنی، کاپ‌هایی در اندازه و رنگ مختلف، ،ظروف داخل کابینت
- وسایل موزیکال با انواع صداها، طبل، زیلفون، توپ و وسایل غلتاندنی، تلفن
-دارلی موشه، پنهان کردن وسایل بازی مورد علاقه کودک
- آب بازی، پرو خالی کردن آب با قاشق و فنجان
- کتاب‌های لمسی با تصاویر برجسته و شفاف
- بازی‌های‌هارمونیک و حرکتی: آواز خواندن و دست زدن، شکلک در آوردن، وسایل کشیدنی
بازی‌های تشخیص اشیا و «بده بستان»
واکنش‌های چرخشی نوع سوم
    12 - 18
   ماهگی    - تلاش برای تغییررفتاری به جای تکرار محض آن
 - تقلید کلمات و حرکات پیچیده
- تلاش برای کشف اشیا و پیرامون خود با آزمایش و خطا    - شناخت خواص اشیا و انتخاب آنها: وسایل ترکیبی، چرخ دستی، پازل
- انجام بازی به شکلی تازه و هیجانی: رها کردن وسیله در آب سپس آن را به زیر آب بردن تا بالا بیاید، ابزار آلات موسیقی، وسایل سوار شدنی
- بازی با یك شی برداشته شده، لمس و  تشخیص اشیا در کیسه
- آب بازی: تغییرات اشیا مختلف در آب، حرکات مختلف در آب
- نقاشی
نمادین کردن

Symbolic))    18 – 24
 ماهگی     - استفاده از وسایل به شکل پیچیده
- به کار بردن یك شی به جای  شی دیگر
- تقلید پیچیده‌تر، رفتارهای حیوانات یا چیز‌های غیر انسانی حتی در نبود آنها    - پرتاپ توپ ، علاقه به بازی با وسایل واقعی
- وسایلی برای آب بازی، ماسه بازی
- جورچین‌‌ها
وسال حرکتی: سه چرخه، ماشین
- نقاشی با انگشت
- بازی‌های خیالی: عروسک و حیوانات پارچه‌ای و نرم، مدل‌های کوچک وسایل زندگی
- کتاب و قصه‌گویی و بحث و گفت‌گو با نوپا

 اهمیت و ارزش بازی
براساس نتایج مطالعات و پژوهش‌های بسیاری، اهمیت و ارزش بازی در حیطه‌های جسمی، اجتماعی، عاطفی و شناختی عبارت است از:
جسمانی: تقویت حواس پنجگانه، رشد مهارت‌های حسی-حركتی، هماهنگی و تعادل بین اندام‌ها، مصرف انرژی بدن به بهترین شکل، کسب مهارت‌های فردی و رشد و تقویت مهارت‌های کلامی
اجتماعی: رشد مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی کودک، یادگیری رفتار با دیگران، افزایش انگیزه همکاری و مشارکت، تقویت حس احترام و ارزش گذاری به خود و دیگران، رشد اعتماد به نفس و ابراز وجود
عاطفی: شناخت احساسات و هیجانات خود و دیگران، ابراز مناسب عواطف، مدیریت احساساتی چون خشم ، توانایی دوست داشتن
شناختی: تقویت توانایی‌های هوشی، افزایش اطلاعات، خلاقیت و آفرینندگی، شکوفایی استعدادها و پرورش قوه تخیل
مراحل و ویژگی‌های بازی کودکان زیر دو سال
بازی کودکان به سه دسته بازی‌های حسی – حرکتی، نمادین و با ساختار تقسیم می‌شود.
 

بازی حسی – حرکتی یا تمرینی
در این مرحله از رشد، بازی کودکان تقلیدی از رفتار و صداهای افراد و حیواناتی است که در محیط زندگی آنها وجود دارد. این دوره شامل سه زیر مرحله است که آنها را واکنش‌های دورانی‌ می‌نامند. در این مراحل تکاملی حرکت تدریجی کودک از رفتار انعکاسی محض (بستن چشم در مقابل نور) به الگوی پیچیده‌تر تقلید (چشمک زدن) تغییر شکل می‌یابد. ویژگی‌های بازی در این مرحله عبارتند از:
 تقلیدی (حرکاتی مثل زبان در آوردن، ایجاد صداهایی با روش خود)  تکراری (تکان دادن جغجغه، پرت کردن اشیا)  تمرینی (تاب خوردن، کشیدن و هل دادن اشیا)
 

بازی با بزرگسالان
پژوهش‌ها نشان داده است که بازی نوزاد و کودک نوپا از طریق نقش ساختاردهنده والدین یا مراقبان، تسهیل و تشویق می‌شود. در نتیجه بازی آنها در مقایسه با کودکانی که کمتر همبازی بزرگسال دارند، از پیشرفت و پیچیدگی بیشتری برخوردار است.
اهمیت این گونه بازی به شرح زیر است:
1- نوزاد را در سطح بهینه‌ای از برانگیختگی نگه می‌دارد، از این‌رو بازی نه خسته‌کننده و نه بیش از حد برانگیزاننده می‌شود.
2- در كودك احساس کنترل بر محیط پیرامون به وجود می‌آید و منجر به پرورش اعتماد به نفس شده و به رشد ذهنی او کمک می‌کند.
3- تعامل اجتماعی عمیقی بین کودک پدر و مادر بوجود می‌آید که فرایند دلبستگی را تسهیل می‌کند.
4- کودک را تشویق به کشف و جستجو در پیرامون خود می‌کند.
5- افزایش دقت و توجه كودك به جنبه‌های اجتماعی زبان که منجر به مهارت‌های کلامی می‌گردد.
بزرگسالان در بازی با کودکان باید به نکات زیر توجه کنند:
 انجام بازی‌های مناسب با ویژگی و نیاز سنی و توانایی کودک (تحریک حواس در نوزاد، بازی حرکتی و تمرینی در نوپا)
 توجه به علائم، احساسات و گفتار کودک در حین بازی، راهنما و کمک کننده  نه مداخله‌گر و تحمیل‌کننده افکار خود، پیروی از سرمشق دهی کودک، پرهیز از امر و نهی.

بازی با اشیا یا بازی نمادین
 استفاده از اشیای واقعی: کودک برای رسیدن به نتایجی به دستکاری عمدی اشیا می‌پردازد؛ مثلاً از چوب بلندی برای خاموش و روشن کردن کلید برق استفاده می‌کند.
 خیالی: با استفاده از توانایی بازنمایی ذهنی، شی جایگزین یا معرف شی دیگری می‌شود.
 

متوقف کردن بازی
 تشویق کنجکاوی و خلاقیت، در صورت عدم علاقه کودک به بازی، فعالیت مورد دلخواه او را جایگزین کنید، تنظیم سرعت بازی با کودک، مراقب باشید که محیط بازی موجب آسیب جسمی، فکری و یا روانی کودک نشود، پرهیز از جنگ قدرت (برنده و بازنده، بهتر و بدتر، قواعد)، پرهیز از محدود کردن کودک در هنگام بازی، تهیه مواد و وسایل بازی مناسب، متنوع و جدید، دادن وقت کافی برای بازی، دادن فرصت تصمیم و انتخاب به کودک، آموزش مفاهیم اخلاقی، اجتماعی، مذهبی و آداب و ... ضمن بازی (قصه، عروسک‌ها و ایفای نقش)، مشارکت کودک در جمع‌آوری وسایل پس از بازی، تقویت حس همکاری و مسئوولیت‌پذیری، تشویق کودک در دادن وسایل خود به همبازی تقویت ارتباطی، حس نوع دوستی، مدیریت اختلافات کودکان (عدم مداخله ،تاخیر در مداخله، جدا کردن بدون جانبداری)
 در محیط‌های بازی گروهی مثل زمین بازی کودکان در پارک‌ها، اجازه دهید بچه‌ها با هم دوست شوند و بازی کنند و از وارد شدن به محیط بازی کودکان بپرهیزید. جلوگیری از همبازی شدن کودکان با افراد بزرگتر از خود به ویژه «نوجوانان و جوانان»، کودکان باید به مجموعه‌ای از بازی‌های جسمی، اجتماعی، عاطفی و ذهنی بپردازند. هنگامی که فقط یکی از بازی‌ها را انجام می‌دهند (مثلا بازی‌های رایانه‌ای)، از رشد اجتماعی، جسمی و عاطفی محروم شده و احتمال بروز عصبانیت و پرخاشگری در آنها افزایش می‌یابد.
منبع: کودک سالم