سلامت نیوز: با پیشرفت علم سونوگرافی و استفاده از آن جهت تشخیص زودرس توده‌های تخمدانی، كم نیستند خانم‌ها و دختران جوان كه با یك گزارش سونوگرافی دال بركیست تخمدان با نگرانی راهی مطب‌های متخصصان زنان و زایمان می‌شوند. به این جهت در این شماره به بحث در مورد توده‌های تخمدان و كیست تخمدان می‌پردازیم.

افزایش سن و توقف هورمون‌‌سازی

با افزایش سن، تخمدان‌ها شروع به توقف هورمون‌سازی می‌كنند و باعث بروز یائسگی می‌شوند. در خلال دوران یائسگی آزاد شدن تخمك‌ها تدریجاً كم شده یا اینكه متوقف می‌شود. به علاوه تولید استروژن نیز همچنین كم می‌شود، رحم هم به این تغییرات هورمونی پاسخ داده و بافت داخل آن ساخته نمی‌شود كه باعث ایجاد پریود شود و به این ترتیب پریود نامنظم می‌شود تا اینكه به طور كلی متوف می‌‌گردد. علائم یائسگی با كاهش تدریجی ترشح استروژن در تخمدان‌ها حادث می‌شود. این تخمدان‌ها می‌توانند دچار كیست‌های ساده، كیست‌های كمپلكس یا مركب و تومورهای تخمدانی كه ممكن است خوش خیم یا بدخیم باشد، شوند.

آناتومی تخمدان‌ها و كاركرد آن‌ها
به طور كلی هر زن با دو تخمدان متولد می‌شود كه جایگاه آنها در لگن خاصره اطراف رحم می‌باشد. تخمدان‌ها محل ذخیره تخمك‌ها هستند. وقتی دختری به سن بلوغ می‌رسد، تخمدان شروع به آزاد كردن تخمك می‌كند شرایط باروری با آزاد شدن هورمون‌های زنانه استروژن و پروژسترون فراهم می‌شود. تخمك‌ها به طور ماهیانه آزاد می‌شوند كه به آن اوولاسیون یا تخمك‌گذاری می‌گویند و آزاد شدن آنها باعث شروع سیكل ماهیانه در دختران جوان و زنان می‌گردد. تخمدان‌ها در حقیقت خانه تخمك‌ها هستند. این تخمك‌های آزاد شده از طریق لوله‌های رحمی به رحم می‌رسند. اگر تخمك بارور نشود، مخاط رحم ریزش می‌كند و به این پروسه سیكل قاعدگی می‌‌گویند. تخمدان‌ها فقط مخزنی برای تخمك‌ها نیستند، بلكه محلی برای ترشح استروژن و پروژسترون نیز می‌باشند كه باعث بروز خصوصیات زنانه می‌شود.

تشخیص انواع كیست‌ها

كیست‌های ساده با رشد قسمتی از تخمدان و تجمع مایع داخل آن مشخص می‌شوند، اندازه آنها معمولاً بالای 3 سانتی‌متر است و نباید با فولیكول تخمك كه در زمان تخمك‌گذاری گاهی حتی به اندازه 25 میلی‌متر می‌رسد، اشتباه شوند. بیشتر این كیست‌ها خودبه خود یا با مصرف قرص‌های پیشگیری از بارداری در خلال 6 تا 8 هفته از بین می‌روند. متأسفانه با پیشرفت سونوگرافی خیلی مواقع فولیكول‌های تخمدانی كه فیزیولوژیك بوده و اندازه كمتر از 3 سانتی‌متر دارند، كیست اطلاق شده و باعث نگرانی دختران جوان و خانم‌ها می‌شوند. كیست‌های تخمدان در سنین قبل از یائسگی شایع‌اند و همانطور كه گفته شد ممكن است با سونوگرافی یا سی تی اسكن یا روش‌های رادیولوژیك مغناطیسی (MRI) تشخیص داده شوند. كیست‌های تخمدان دوگونه هستند: كیست‌های ساده و كیست‌های كمپلكس یا مركب.

كیست‌های ساده
دیواره‌های نازك دارند و حاوی مایع می‌باشند و در سونوگرافی خصوصیاتی دارند كه به آنها كیست ساده اطلاق می‌شود. مثلاً‌ در داخل آنها تیغه یا سپتوم وجود ندارد و یا توده‌ای در داخل كیست دیده نمی‌شود. این كیست‌ها در خلال تخمك‌گذاری ایجاد می‌شوند؛ به‌طوری كه ممكن است در خلال تخمك گذاری فولیكول بزرگ‌تر از معمول شده و به دلیل اختلال عملكرد تخمدان به صورت كیست ظاهر شود. به این كیست‌ها، كیست‌های فونكسیونل یا اختلال عملكرد تخمدان اطلاق می‌گردد كه خطرناك و پیش سرطانی نیستند و همانطور كه گفته شده معمولاً بهبود می‌یابند.

كیست‌های مركب یا كمپلكس
با حضور تیغه یا سپتوم در داخل كیست از نظر سونوگرافیك مشخص می‌شوند كه آن‌ها را به حفره‌های متعدد تقسیم می‌كند؛ به طوری كه كیست چند حفره‌ای ایجاد می‌شود. داخل این حفره‌ها از نظر سونوگرافیك ممكن است جوانه یا توده‌هایی رویت شود. ضخامت دیواره كیست‌های مركب بیشتر است و این كیست‌ها ممكن است همراه با سرطان باشند؛ به خصوص اگر در سنین بعد از یائسگی دیده شوند. علاوه بر سونوگرافی معمولی، سونوگرافی داپلر در كیست‌های مركب ممكن است عروق بیشتری نشان دهد كه احتمال سرطان را بیشتر مطرح می‌كند.

روش‌های تشخیص
وضعیت كیست تخمدان كه بر اساس بررسی‌های رادیولوژیك مثل سونوگرافی، MRI لگن تشخیص داده می‌شود و براساس آن كیست ساده یا كمپلكس نامیده می‌شود و شرایط بالینی بیمار مثل سن و علائم كیست، جراح زنان را مصمم به تحت نظر گرفتن بیمار یا جراحی و برداشتن كیست تخمدان می‌كند. معمولاً كیست‌های ساده كه خیلی بزرگ نباشند (كمتر از 8-10 سانتیمتر باشند) یا كیست‌های مركبی كه به دلیل خونریزی در تخمدان‌ها به دلیل تخمك گذاری ایجاد شده باشند تحت‌نظر گرفته می‌شوند. كیست‌های ساده بزرگ (بیشتر از 10 سانتیمتر) كه ممكن است با علائم درد همراه باشند یا كیست‌های كمپلكس و مركب كه قبلاً‌ توضیح داده شد، نیاز به جراحی دارند.

جراحی
كیست‌های مركب (چند حفره‌ای) با دیواره ضخیم یا جوانه‌های داخل كیست در هر سنی بعد از یائسگی باید جراحی شوند، چون در این سنین دیگر تخمك گذاری متوقف شده و این كیست‌ها نمی‌توانند ناشی از خونریزی داخل تخمدان و تخمك‌گذاری ایجاد شده باشند. اندازه‌گیری بعضی از نشانه‌های شیمیایی به نام تومورماركرها كه از همه مهم‌تر CA125 می‌باشد، می‌تواند به تشخیص و احتمال سرطانی بودن كیست‌های مركب كمك كند، اما این نشانه شیمیایی در شرایط دیگر، خصوصاً در زنان قبل از یائسگی و بعضی دیگر از بیماری‌های زنان مثل آندومتریوز یا فیبروم رحمی ممكن است افزایش یابد.
 

توده‌های تخمدانی
توده‌های تخمدانی در اثر رشد سلول‌های غیر طبیعی ایجاد می‌شوند كه همیشه مترادف سرطان نیستند.
 این توده‌ها ممكن است خوش‌خیم یا بدخیم باشند. فرق تومورهای خوش‌خیم با بدخیم آن است كه تومورهای بدخیم انتشار می‌یابند، ولی تومورهای خوش‌خیم انتشار نمی‌یابند. حد وسط این تومورها می‌تواند تومورهای مرزی باشند كه زیر میكروسكوپ توسط آسیب‌شناس تشخیص داده می‌شوند. این تومورها رشد آهسته‌ای دارند و ممكن است خصوصیات انتشاری و عودكننده داشته و بیمار نیاز به جراحی‌های مكرر داشته باشد ولی در طول عمر بیمار تأثیری نمی‌گذارند.

شایع‌ترین توده‌های تخمدانی
توده‌های خوش‌خیم تخمدان ممكن است در خانم‌های جوان كیست درموئید باشد كه از سلول‌های جنینی به وجود می‌آیند و شایع‌ترین توده تخمدانی در زنان جوان است. این توده‌ها از سلول‌هایی كه قرار است به تخمك تبدیل شوند، به وجود می‌آیند و ممكن است داخل آنها بافت‌های مختلف نظیر دندان، مو، چربی و بافت‌های دیگر حتی بافت ریه دیده شود. ایجاد سرطان در این توده نادر است؛ بخصوص در خانم‌های زیر 40 سال. این توده‌های تخمدان چون سنگین هستند و ممكن است باعث چرخش پایه تخمدان و علائم اورژانس به صورت پیچش تخمدان یا خونریزی یا پاره‌گی و عفونت شوند، باید تحت جراحی واقع شوند. معمولاً‌ بعد از جراحی بیمار درمان می‌شود و تأثیری در طول عمر او ندارد. در سنین بالاتر توده‌های خوش خیم تخمدان ممكن است فیبروم تخمدان باشد كه باز هم جراحی باید انجام شود. توده‌های تخمدان در سنین حوالی یائسگی ممكن است با خصوصیات رشد آهسته تومورهای گرانولوزاسل تظاهر كند و از نظر سونوگرافیك خصوصیات كیست كمپلكس داشته باشد. كه درمان آن نیز جراحی است. در سنین بالاتر از یائسگی، توده‌های تخمدان ممكن است دلیل سرطان اولیه تخمدانی یا سرطان انتشار یافته از محل دیگر مثل معده، روده، پستان و غیره باشد. در این موارد معمولاً‌ تخمدان‌های دو طرف بزرگ می‌شوند كه به  آن تومور كروكنبرگ اطلاق می‌گردد. به طور خلاصه با در نظر گرفتن خصوصیات سونوگرافیك توده‌های تخمدانی و میزان تومورماركرها، خصوصاً CA125 و سن بیمار تشخیص و احتمال خوش خیمی یا بدخیمی توده‌های تخمدانی داده می‌شود، ولی برش منجمد شده در حین جراحی به تشخیص قطعی نوع تومور به جراح كمك می‌كند تا در مورد نوع عمل جراحی مناسب تصمیم‌گیری كند. به این ترتیب از جراحی بی‌مورد (عدم حفظ باروری در زنان جوان) یا جراحی ناكامل و نیاز به جراحی مجدد جهت تكمیل جراحی اول پیشگیری می‌شود.
منبع: دنیای سلامت