پیشرفت‌های علمی و تكنولوژیك این امكان را فراهم آورده است كه جنین در رحمی غیر از رحم متعلق به فرد صاحب تخمك جایگزین شود اما در عین حال امكان جایگزینی رحم، موجب بروز پرسش‌هایی می‌شود كه بدون ارایه پاسخی روشن به آنها نمی‌توان این عمل را انجام داد.

هم اكنون استفاده از رحم جایگزین در بیشتر نقاط دنیا صورت می‌گیرد. در دیدگاه‌های مختلفی كه در نظام‌های حقوقی كشورهای مختلف نسبت به انجام این كار وجود دارد، بیانگر نحوه برخورد نظام حقوقی هر كشور با پدیده رحم جایگزین است.

بطور كلی چهار نظام حقوقی در برخورد با این پدیده وجود دارد:
نظام حقوقی كه رحم جایگزین را ممنوع كرده، نظام حقوقی كه به آن به عنوان كاری تجاری نگاه می‌كند، نظام حقوقی مشروط كه انجام این كار را نه كاملا مجاز و نه كاملا ممنوع می‌داند و بالاخره نظام حقوقی كه نسبت به این پدیده سكوت می‌كند مثل ایران.

رسیدن به یك نظام حقوقی مستلزم آن است كه در هر كشور مرجع قانونگذار بطور جامع و از دیدگاه‌های اخلاقی، فقهی و دینی موضع خود را مشخص كند و دلایل كافی در خصوص موجه یا غیر موجه دانستن آن ارایه كند.

استفاده از رحم جایگزین هم اكنون یك ضرورت است كه باید از دیدگاه‌های مختلف پزشكی، فقهی، حقوقی، فلسفه،اخلاق، جامعه شناختی و روانشناختی و بررسی مشكلات افراد درگیر با این روش مورد بحث‌های كارشناسی قرار گیرد.

با توجه به اینكه در نظام قانونی و حقوقی كشور مقررات و ضوابطی برای آن وجود ندارد، كسانی هم كه این كار را انجام می‌دهند نمی‌توان گفت مرتكب جرمی شده‌اند.

معمولا فردی كه از رحم او استفاده می‌شود با نام فرد صاحب جنین در بیمارستان بستری می‌شود زیرل در بیمارستان گواهی ولادت به اسم شخصی كه نوزاد را به دنیا می‌آورد صادر می‌شود.

در اینجا نكات مبهمی وجود دارد كه با توجه به قانونمند نبودن انجام این كار در كشور جوابی هم برای آن وجود ندارد مثلا اینكه اگر در طی بارداری و حین زایمان برای زنی كه نوزاد را به دنیا می‌آورد، اتفاق جانی بیفتد، مسئولیت آن به عهده كیست؟
دكتر "محمد راسخ" حقوقدان و مدیر گروه حقوق و اخلاق زیستی پژوهشكده ابن‌سینا در این زمینه گفت اگر این كار بصورت قانونی انجام شود یعنی ضوابط قانونی آن تصویب شود، بسیاری از مشكلات مرتبط نیز رفع می‌شود.

وی افزود استفاده از رحم جایگزین زمانی صورت می‌گیرد كه مادر از رحم خود نمی‌تواند استفاده كند كه راه حل این مشكل استفاده از رحم شخص دیگری برای حمل جنین است اما اینكه آیا انجام این كار از لحاظ حقوقی، قانونی و فقهی مجاز است یا خیر سوالی است كه نظام حقوقی ایران هنوز پاسخی به آن نداده است.

استفاده از رحم جایگزین پدیده‌ای است كه در كل دنیا انجام می‌شود و تنها نظام حقوقی هر كشور می‌تواند مشكلات موجود در این كار را حل كند.

مدیر گروه حقوق و اخلاق زیستی پژوهشكده می‌گوید رسیدن به یك نظام حقوقی مستلزم آن است كه مرجع قانونگذار بطور جامع از نظر اخلاقی و فقهی و دینی موضع خود را مشخص كند و در صورت موجه یا ناموجه دانستن آن باید دلایل كافی وجود داشته باشد.

یادآوری این نكته ضروری است كه تا عموم مردم نسبت به این مساله ذهن روشنی نداشته باشند، مشكلات پیرامون استفاده از رحم جایگزین نیز به طور كامل حل نخواهد شد.

دكتر راسخ یادآور شد مادر صاحب جنین و شخصی كه رحم او جایگزین می‌شود و در نهایت فرزند یا فرزندان حاصل از این فرایند از لحاظ قانونی هر كدام حقوق و وظایفی دارند كه بایستی در نظام حقوقی مرتبط، به طور كامل به آنها پرداخته شود.

* لزوم استفاده از رحم جایگزین از دیدگاه روانشناسی
همانطوریكه از لحاظ فیزیكی ادامه نسل و بقای انسان با باروری امكان پذیر می‌شود به همان نسبت ناباروی نیز از لحاظ روحی و روانی بقای فرد را تهدید می‌كند و بار روانی آن بر زوج‌های نابارور بسیار سنگین است.

از هر دو زوج نابارور یكی دچار مشكلات ارتباطی بین خود و همسر و یا بین خود و اطرافیان می‌شود.

دكتر "بهزاد قربانی" روانپزشك وعضو هیات علمی پژوهشكده ابن‌سینا اضافه می‌كند همچنین از هر چهار زوج نابارور یكی مبتلا به افسردگی است و از هر شش زوج نابارور یك زوج مبتلا به اضطراب است.

سلامت و بقای روحی و روانی در زوج‌های نابارور از اهمیت فوق‌العاده ای برخوردار است كه اگر به جنبه فداكارانه و ایثارگرانه پدیده رحم جایگزین توجه شود به دنبال آن بسیاری از مشكلات زوج‌های نابارور نیز حل خواهد شد.

دكتر قربانی می‌گوید ارزیابی‌های روانشناختی انجام این كار، پرداختن به نگرش فردی كه رحم او جایگزین می‌شود و فرد صاحب تخمك و همچنین نحوه مطلع ساختن فرزند حاصل از این فرایند از دیگر نكات مهمی است كه باید مورد بحث و بررسی قرار گیرد تا برای هر كدام پاسخی روشن ارایه شود.

ناباروری یك بیماری است و فرد مبتلا از این حق طبیعی برخوردار است كه از تكنیك‌ها و ابزار موجود پزشكی برای حل مشكل خود استفاده كند در این بین استفاده از رحم جایگزین یكی از روشهای درمان ناباروری است كه حل موانع و مشكلات پیرامون آن باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

استفاده از رحم جایگزین باید به گونه‌ای باشد كه علاوه براینكه مشكل یك طرف (زوج نابارور) را حل كند برای طرف دیگر كه رحم او جایگزین می‌شود نیز در صورت بروز مشكل چاره‌ای اندیشیده شده باشد.

بارداری عملی خطرآفرین برای زنان است بعضی‌ها در چنین فرآیندی ممكن است جان خود را از دست بدهند و یااینكه از لحاظ فیزیكی و روحی از جمله به علت افسردگی‌های بعد از زایمان آسیب‌های جدی به آنها وارد شود كه فراهم كردن تمهیدات لازم برای قانونمند و نظام‌مند شدن استفاده از رحم جایگزین را ضروری می‌نماید.

دكتر "محمد مهدی آخوندی " رئیس پژوهشكده ابن سینا در خصوص برخی از مشكلات مرتبط با انجام این كار می‌گوید آنچه در این زمینه نیاز به رسیدگی دارد مساله گواهی ولادت است با توجه به اینكه اینكار قانونی نشده است گواهی پزشكی ولادت به اسم كسی صادر می‌شود كه نوزاد را به دنیا می‌آورد.

برای رفع این مشكل كسانیكه به انجام رحم جایگزین اقدام می‌كنند در زمان بستری شدن در بیمارستان به اسم فرد صاحب تخمك بستری می‌شوند.

وی با تاكید بر این كه ایران از نظر پزشكی توانایی انجام اینكار را دارد، گفت اگر موانع قانونی انجام این عمل در كشور رفع شود، ایران می‌تواند از نظر ارایه خدمات بهداشتی و درمانی انجام رحم جایگزین در منطقه به مركزی برای انجام اینكار تبدیل شود.

دكتر آخوندی با بیان اینكه در بسیاری از مراكز درمان ناباروری كشور از رحم جایگزین استفاده می‌شود افزود هم‌اكنون بدون هیچ گونه ضوابط و وجود قانونی خاص، از رحم جایگزین استفاده می‌شود كه طرح این مساله به عنوان یك واقعیت مهم است تا راهكارهای قانونی و حقوقی آن مطرح و مورد بررسی قرار گیرد.

وی با بیان اینكه استفاده از رحم جایگزین نیاز به فرهنگ‌سازی دارد و فرهنگ‌سازی در این زمینه ضروری است افزود با تغییر نگرش و باورهای مردم و متخصصانی كه این كار را انجام می‌دهند بسیاری از مشكلات مرتبط با این پدیده نیز حل خواهد شد.

دكتر آخوندی افزود باید زمینه‌های فرهنگی انجام این كار به گونه‌ای فراهم شود كه افراد به استفاده از رحم جایگزین به عنوان یك كار اخلاقی مثلا مانند پیوند كلیه نگاه كنند.

* افراد نیازمند به استفاده از رحم جایگزین
دكتر "محسن معینی" متخصص زنان و از اعضای هیات علمی پژوهشكده ابن سینا در خصوص موارد استفاده از رحم جایگزین گفت زن صاحب تخمكی كه قادر به حاملگی و ادامه حاملگی در رحم خود نیست، در چارچوب "رحم جایگزین" به ناچار از رحم شخص دیگری استفاده می‌كند.

وی اضافه كرد این روش در مواردی كه شخص اصلا رحم ندارد، كسانی كه رحم شان دچار چسبندگی‌هایی شده، كسانی كه به علت بیماری‌های سیستمی قادر به ادامه باروری نیستند و زنانی كه مداوم دچار سقطهای مكرر می‌شوند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

دكتر معینی افزود در زنانی كه دچار عفونت‌های مكرر می‌شوند و آنهایی كه مبتلا به بیماری سل هستند، استفاده از رحم جایگزین كاربرد دارد.

وی گفت در مواردی دختران جوان بعد از ازدواج با وجود تخمك‌گذاری‌های مرتب ولی به علت مشكل ناباروری مراجعه می‌كنند كه بعد از بررسی‌های لازم مشخص می‌شود در این افراد مجاری تشكیل‌دهنده رحم در زمان جنینی رشد نكرده‌اند و رحم ایجاد نشده است در چنین مواردی نیز مشكل ناباروری افراد با استفاده از رحم جایگزین رفع می‌شود.

استفاده از رحم جایگزین كاری است كه هم اكنون در كل دنیا انجام می‌شود و در ایران نیز یا توجه به اینكه تكنیك و توانایی انجام آن وجود دارد مورد استفاده قرار می‌گیرد.انجام این كار جرم محسوب نمی‌شود زیرا بر اساس آن ضرر یا زیانی به شخصی نمی‌رسد.

بااین حال نمی‌توان به این روند ادامه داد و نظام حقوقی كشور باید نسبت به قانونمند و نظام مند شدن این پدیده اقدام نماید تا در صورت بروز مشكلات احتمالی پاسخ صریح حقوقی وجود داشته باشد.