سلامت نیوز :آسیب‌های نوپدید اصطلاحی است که مدتی است در زبان فارسی رایج شده. در واقع برای آن معادلی در زبان انگلیسی وجود ندارد و اصولا حوزه معنایی آن به‌طور دقیق مشخص نیست. با این همه بروز غیر قابل انکار آسیب‌هایی که جامعه پیش از این درگیر آن نبوده، متخصصان و برنامه‌ریزان اجتماعی را واداشته است تا مقوله‌ای به عنوان آسیب‌های نوپدید را به رسمیت شناخته و به کار برند.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از آرمان ؛ به دلیل فقدان یک گونه‌شناسی جامع، تاکنون بر سر گستره و شعاع آسیب‌های نوپدید، اجماعی میان متخصصان حاصل نشده است. با این همه این آسیب‌های نوپدید برای بسیاری از خانواده‌های ایرانی آشنا هستند؛ مصرف مواد روانگردان، اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی و کژکارکردهای ابزارهای ارتباطی تازه برای ارتباط و تبادل اطلاعات، نظیر تلفن همراه، اس‌ام‌اس و بلوتوث و نیز تاثیرات وسیع پدیده‌هایی نظیر شبکه‌های ماهواره‌ای، آسیب‌های جدیدی تلقی می‌شوند که بیشتر به دلیل فراگیری آنها در معرض نقد و هشدار کارشناسان قرار گرفته‌اند.

اولین حرکت‌ها

در سال‌های اخیر همایش‌هایی به مصادیق این آسیب‌ها پرداخته و مقالات و پژوهش‌هایی نیز در این خصوص منتشر شده‌اند. سازمان‌های مختلف، کارگاه‌هایی آموزشی در این خصوص برگزار می‌کنند و رسانه‌های داخلی تریبون دیدگاه‌های متعددی شده‌اند با این همه به نظر می‌رسد که هنوز گام‌های دیگری لازم است تا همگرایی لازم در این زمینه پدید آید و جامعه با رویکرد واحدی مقابل این آسیب‌های نوپدید بیابد و به ترمیم آنها بپردازد. در این میان نگاه‌ها همه به سمت سازمان بهزیستی کشور است؛ سازمانی که براساس قانون به عنوان متولی اصلی مدیریت و کنترل آسیب‌های اجتماعی باید تخصصی‌ترین نگاه را به آسیب‌های تازه و نوظهور داشته باشد.

این سازمان به تازگی گروهی را با عنوان پیشگیری از آسیب‌های نوپدید اجتماعی در زیرمجموعه خویش تاسیس کرده و آن طور که دکتر عربستانی، مدیر این گروه به آرمان می‌گوید گام‌های اولیه در مسیر آن برداشته شده است. عربستانی در این گفت‌وگو تاکید می‌کند که «به دلیل ابهاماتی که درباره تعریف حدود و ثغور آسیب‌های نوپدید اجتماعی و نیز مدل‌های پیشگیری از این آسیب‌ها وجود دارد، این دفتر در نخستین گام، با هدف تنقیح و بهره‌گیری از دانش موجود، همایشی علمی با موضوع پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و با تاکید بر آسیب‌های نوپدید اجتماعی را در اسفندماه سال جاری برگزار می‌کند.» بهزیستی امیدوار است که براساس نتایج این همایش و مقالاتی که به آن ارسال می‌شود بتواند ظرفیت‌های تازه‌کار در این حوزه تازه تاسیس را دریابد و در سند فعالیت‌های پیشگیرانه کشور برای آن جا باز کند.

بازار تقاضا و چالش‌های آن

عربستانی معتقد است که «جامعه به‌طور طبیعی بر اساس نیازها و ظرفیت‌های اقتصادی و اجتماعی از سویی و تنوع فناوری‌ها و امکانات ارتباطی از دیگر سو، در معرض تغییراتی قرار دارد که اگرچه غیر قابل اجتناب و بخشی از ماهیت هر اجتماعی است، ولی به نوبه خود می‌تواند زمینه بروز آسیب‌های تازه‌ای باشد.» او در این گفت‌وگو با اشاره به آنچه در حال حاضر از محصولات ارتباط جمعی به سمت بازار ایران سرازیر شده یادآوری می‌کند: «در حال حاضر اشتیاق عمومی به ابزارهای ارتباطی نوین نظیر موبایل، اینترنت و شبکه‌های ماهواره ای، در عین سودمندی و لازم بودن برای حیات اجتماعی، برخی از انواع آسیب‌های روانی، اجتماعی و حقوقی را نیز به دنبال داشته است که برنامه‌ریزی‌های پیشگیرانه را اقتضا می‌کنند.»

با این همه نخستین سوالی که در این میان مطرح می‌شود این است که «مرز بین آسیب‌های اجتماعی و آسیب‌های فرهنگی کجاست؟» عربستانی در پاسخ به این سوال یادآور می‌شود: «ابزارهای ارتباطی و فناوری‌های نو به مهم‌ترین محمل انتقال پیام‌های خصوصی و عمومی بدل شده‌اند. افزایش حیرت‌انگیز ضریب نفوذ موبایل - که به روایتی میزان آن در ایران به 130 درصد رسیده است- و رشد کاربران شبکه‌های اجتماعی به عنوان پدیده‌هایی جهانی، در همه جا، خوب و بدهایی را به همراه داشته‌اند با این حال تفکیک آسیب‌های اجتماعی ناشی از این پدیده‌ها از آسیب‌های اخلاقی و فرهنگی جامعه کار دشواری است.» دشواری‌ای که این مقام مسئول از آن سخن می‌گوید در حوزه تفکیک‌ها بیشتر رخ می‌نماید چرا که بسیاری از این آسیب‌ها در شالوده بیشتر و بیشتر به هم پیوستگی دارند:«این تفکیک در مورد شبکه‌های ماهواره‌ای که این روزها بسیار مورد نقد قرار می‌گیرند، دشوارتر هم می‌شود زیرا شالوده بیشتر این نقدها آن است که محتوای این شبکه‌ها در تعارض با بنیان‌های عرفی و متداول خانواده‌های ایرانی قرار دارد و موجب فروپاشی این بنیان‌ها می‌شود. فارغ از صحت و سقم این ادعا، لازم است که این فرضیات با روش‌های نقادانه و دقیق مورد بررسی قرار گیرند ،در غیر این صورت تعیین میزان و گستره اثرات آسیب زای اجتماعی و فرهنگی آنها کار دشواری است. هر چند نمی‌توان به دلیل فراگیری همه این ابزارها و رسانه‌ها؛ آنها و تاثیراتی که برجای می‌گذارند را نادیده انگاشت .»

ایجاد مدل‌های کارآمد

شناخت درست و واقع‌بینانه همواره یکی از چالش‌های روند بهبود آسیب‌های اجتماعی در ایران بوده و قطعا پدیده‌های تازه نیز از این مقوله مستثنی نیستند. عربستانی اما معتقد است که «مسیر درست، شناخت واقع بینانه نسبت به این آسیب‌های نوپدید اجتماعی است.» او می‌گوید: «ما نباید تجربه‌های پیشین در مورد اعتیاد و ایدز را تکرار کنیم و با حذف صورت مساله یا نفی آن، به دنبال کنترل آن باشیم.» به اعتقاد وی «برنامه‌ریزی برای کاهش و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی مستلزم شناخت و تبیین این آسیب‌های اجتماعی و نیز شناخت شیوه‌های اجرایی پیشگیرانه و مزایا و چالش‌های عملی آنهاست. شناخت علمی و تجارب عملی ملزومات اصلی برنامه‌ریزی‌های اجتماعی برای کاهش آسیب‌های اجتماعی هستند.» وی با اشاره به نقش سازمان بهزیستی در این زمینه می‌گوید: «ما به عنوان یک سازمان تخصصی تلاش می‌کنیم که به مدل‌های تبیینی و شیوه‌های اجرایی برنامه‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی بپردازیم.  

به نظر ما کارآمد­ترین مدل­های پیشگیرانه مدل­هایی هستند که حاصل تحلیل­های ثاقب علمی باشند یا براساس مدل­های مجرب پیشین بنا شده باشند و باید به شیوه‌ای کار کنیم که فرصتی فراهم شود تا مدل­های پیشگیرانه در ایران و جهان طرح و نقد شوند تا اینکه امکان طراحی برنامه‌های کارآمد پیشگیرانه مهیا شود.» برای مقابله با آسیب‌هایی که به دلیل فراگیری به یک آسیب اجتماعی بدل می‌شوند، بیش از هر چیز به تحلیل وضعیت موجود نیاز است، تحلیلی براساس شناخت و پذیرش تغییرات اجتماعی غیر قابل اجتناب و بررسی توان آسیب‌زایی این تغییرات، درغیر این صورت چنانکه می‌بینیم تریبون‌های رسمی کشور از اظهارنظرهای گوناگون در باره تاثیرات این پدیده‌ها از زبان افراد غیر متخصص پر می‌شود.

خانواده، فرزندان و آسیب‌های تازه

بدیهی است که فناوری‌های نوین ارتباطی و شبکه‌های مجازی هر کدام می‌توانند منشأ آسیب‌های متفاوتی باشند. همچنین بدیهی است که به میزانی که از کنترل خانواده و والدین بر فرزندان کاسته می‌شود، ابزارهایی که به فرد اجازه می‌دهد هویت جعلی برای خود بسازد، فرصت‌هایی که با نقض حریم خصوصی افراد، بی‌اخلاقی عمومی را گسترش داده و بنیان‌های اعتماد جامعه را مخدوش می‌کند، تهدیدهایی که در توسعه معاشرت‌های مجازی به جای جامعه پذیری واقعی به خصوص برای گروه نوجوانان وجود دارد، اضطراب‌های ناشی از قرار گرفتن در مسیر اطلاعات انبوه و ... هر کدام می‌توانند منشا آسیب‌های مختلفی باشند. مدیر گروه آسیب‌های اجتماعی نوپدید سازمان بهزیستی می‌گوید: «در مورد آسیب‌های اجتماعی مرتبط با تکنولوژی‌های جدید ارتباطی ما در سازمان بهزیستی بر اساس مأموریت سازمانی خود، بیش از هر چیز به جنبه کاربری این تکنولوژی‌ها توجه داریم و جنبه‌های فنی و تکنولوژیک، کم‌وبیش خارج از حیطه وظایف سازمان بهزیستی قرار می‌گیرد.»

او در این گفت‌وگو به آرمان می‌گوید: «ما باید همزمان عوارض روانی، پیامدهای خانوادگی و اجتماعی و پیامدهای حقوقی و جرم شناسی آسیب­های ناشی از فضای مجازی و تکنولوژی‌های جدید ارتباطی را مطالعه و تبیینی چند بعدی از این آسیب‌ها را اتخاذ کنیم. در عین حال باید به اصل تغییرات اجتماعی توجه کنیم و از برچسب زدن هر تغییر نامأنوس و جدیدی به عنوان «آسیب اجتماعی» اهتراز کنیم و بالاخره آنکه باید شیوه‌هایی اثرگذار برای کاهش و پیشگیری از این آسیب‌ها را با بهره‌گیری از دانش و تجارب موجود تدوین کنیم. شیوه‌هایی که با توجه به ماموریت سازمان بهزیستی کشور بیش از هر چیز بر آگاه‌سازی، توانمندسازی و ارتقای سواد دیجیتال کاربران این تکنولوژی‌ها و ذی‌نفعان متکی خواهد بود.»