سالانه حدود 5/1 تا 2 میلیون مورد لیشمانیوز پوستی و 500 مورد لیشمانیوز‌ احشایی در سطح جهان رخ می‌دهد و این بیماری  بعد از مالاریا  به عنوان دومین مشكل بهداشتی در دنیا محسوب می‌شود.

در واقع می‌شود گفت سالك یكی از بیماری‌هایی است كه ارتباط مستقیم با وضعیت بهداشتی محیط دارد، چرا كه عامل انتقال آن حشره‌ای موسوم به پشه خاكی است كه در نقاط مخروبه و آلوده لانه می‌كند. این یعنی شیوع بالای این بیماری می‌تواند نشان‌دهنده این موضوع باشد که تدابیر لازم برای پیشگیری و کنترل این بیماری از سوی مسئولین اتخاذ نشده و این می‌تواند توجیه‌کننده افزایش آمار مرگ‌و‌میر و ناتوانی ناشی از این بیماری در شهرستانها و روستاها باشد.

شهرستان بم نمونه بارز این روند مخرب است که هنوز هم تعداد زیادی از کودکان و دانش‌آموزان در این شهر قربانیان این بیماری فراموش شده هستند.

دكتر محمد‌رضا رضوی، رییس آزمایشگاه انگل‌شناسی مولكولی انستیتو ‌پاستور ایران در این گفت‌وگو ضمن اشاره به موفقیت پژوهشگران ایرانی در ساخت نخستین واكسن لیشمانیوز پوستی و احشایی در مورد عوارض خطرناك این بیماری و افزایش میزان شیوع آن در جهان و همچنین در ایران توضیح می‌دهد.

در حال حاضر انستیتو‌پاستور ایران واكسنی برای سالك ساخته است كه در مرحله آزمایشگاهی قرار دارد.

آقای دکتر، لیشمانیوز در کشور ما نسبت به دهه‌های قبل پیشرفت کرده؟
این بیماری فقط مخصوص کشور ما نیست. گزارش سازمان جهانی بهداشت تاكید می‌كند كه این بیماری در دو دهه اخیر در دنیا پیشرفت زیادی داشته و در ایران هم سیاست‌های غلط گسترش این بیماری را تشدید كرده است.

به گونه‌ای که هنوز خیلی از مردم نمی‌دانند برای پیشگیری از این بیماری باید چه کار کنند، چون هیچ وقت آموزش صحیح و کافی در رابطه با سالک به مردم داده نشده و اهمیت آن برای مسوولان هم پوشیده مانده است.

خب، در همه جای دنیا این گسترش یك جور بوده؟ یعنی كجاها شایع‌تر است؟
ببینید، در حال حاضر آمریكای جنوبی، آفریقا، اروپای جنوبی و آسیا از مناطقی هستند كه این بیماری در آنها شیوع فراوانی دارد. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت 90 درصد موارد لیشمانیوز در خاورمیانه است، بنابراین با توجه به اینكه كانون‌هایی كه در این منطقه است در سایر نقاط دنیا نیست، اقدامات پیشگیری و درمانی نیز باید توسط متخصصان و كارشناسان همین منطقه باشد تا نتیجه لازم را بدهد.

ریشه لیشمانیوز را به چه عواملی می‌توان نسبت داد؟
لیشمانیوز که ناشی از گروهی از انگل‌های تک‌یاخته است، در واقع بیماری است كه مخازن جانوری دارد. در ایران دو نوع از این بیماری وجود دارد؛ نوع اول آن كه شهری است مخزنش سگ است و نوع دوم آن كه روستایی است مخزنش جوندگان مختلف هستند.

می‌شود گفت که این بیماری در واقع بومی کشور ایران است؟
بله، چون شرایط آب هوایی ایران برای رشد جوندگان و تكثیر پشه‌هایی كه می‌توانند بیماری را به انسان منتقل كنند بسیار مناسب است. در سالهای اخیر  همراه با ساخت شهرك‌های مختلف در حاشیه شهرها تدابیر لازم اتخاذ نشده به گونه‌ای كه اغلب مردم كنار لانه جوندگان زندگی می‌كنند.

این هم باعث می‌شود بسیاری از كودكانی كه دارای حساسیت‌های پوستی هستند به راحتی هنگام بازی یا استراحت در شب توسط نیش پشه آلوده گزیده شوند.

نوع احشایی و پوستی این بیماری چه علائمی دارند؟
در نوع پوستی آن زخم‌هایی در بدن فرد بعد از گزش ایجاد می‌شود. این زخمها و ماندگاری جای آنها بخصوص برای دختر بچه‌‌ها مسئله ساز است. در نوع احشایی وقتی كه كودكان گزیده می‌شوند انگل وارد اندام‌های داخلی، كبد و طحال می‌شود و همین امر بزرگی این اندامها و همچنین غدد لنفاوی را به دنبال دارد و در نهایت سبب می‌شود اندامهای داخلی در كودكان از كار بیفتد.

و در كشور ما کدام نوع از لیشمانیوز بیشتر است؟
در كشور ما خوشبختانه اپیدمی نوع احشایی محدود است و بیشتر در آذربایجان شرقی دیده می‌شود. در مناطق دیگر این نوع بیماری (احشایی) به صورت اپیدمی نیست و در مناطقی مثل استان خراسان و فارس و تهران موارد اندكی از آن دیده شده است.

نوع احشایی است كه می‌تواند به مرگ منجر شود؟
نوع احشایی معمولا اگر تشخیص و درمان نشود در 95 درصد موارد منجر به مرگ كودكان خواهد شد. ولی نوع پوستی آن که کشنده نیست فقط باعث ایجاد ناتوانی در فرد می‌شود.

بهبودی کامل برای فرد مبتلا به این بیماری وجود دارد؟
بله لیشمانیوز در نوع احشایی درمان می‌شود، البته اگر فرد از نظر سیستم ایمنی مشكلی نداشته باشد. ولی اگر درمان نشود كاملا كشنده است. نوع پوستی نیز چون بیماری یك بیماری خود محدود شونده است، خود به خود بهبود پیدا می‌كند.

البته باز هم اگر فرد بیماری مربوط به سیستم ایمنی نداشته باشد، نقص مادرزادی ایمنی نداشته باشد و داروهای سركوب‌گر سیستم ایمنی را مصرف نكرده باشد. ولی محل زخم باقی می‌ماند.

آماری از تعداد افراد مبتلا در کشور وجود دارد؟
در سال گذشته در ایران ما چیزی حدود 133 مورد فرد مبتلا به لیشمانیوز احشایی داشتیم. در حال حاضر نیز  حدود 21 هزار و 400 نفر به نوع پوستی لیشمانیوز مبتلا شده‌اند. البته موارد ابتلا خیلی بیشتر از این است.

چرا؟
خب تقریبا هیچ آماری از بیماری‌ها در كشور ما دقیق نیست، چون مكانیسم ثبت این آمار به صورت علمی و دقیق وجود ندارد. اما می‌توان حدس زد كه آمارها بیشتر از موارد ثبت شده است چون مشكلات بهداشتی در كشور ما به شیوع این بیماری دامن می‌زند.

كنترل بیماری نیز بسیار سخت است، چون جمعیت جوندگان مخزن را به هیچ عنوان نمی‌توان از طبیعت حذف كرد و فقط می‌توان تعداد آنها را محدود كرد تا انتقال انگل به بدن انسان قطع شود. در سفری كه من به كانون این بیماری در جهرم داشتم فردی حدود 36 تا 37 زخم بدنش را فرا گرفته بود و به پزشك مراجعه نكرده بود.

مورد دیگر در اردستان بیماری دارای بیش از 300 زخم در بدنش بود كه مراجعه هم نكرده بود. در منطقه جهرم به دلیل اعتقادات مذهبی مردم عقیده داشتند كه بیماری باید خود به خود بهبود یابد. برای همین زخم را به صورت باز رها می‌كردند و پشه‌‌ای كه ناقل این بیماری بود با گزیدن قسمتهای مختلف بدن بیمار باعث می‌شد این زخم‌ها به همه جای بدن انتقال یابند.

در نیریز در استان فارس نیز كودكی را پیش من آوردند كه سه ماهه بود و دچار زخم سالك شده بود. این كودك تقریبا بینی نداشت و در دو ماهگی گزیده شده بود. از آنجایی كه سیستم ایمنی كودك تا دو سالگی  كامل نیست و بیماری در او به سرعت پیش رفته بود برای او یك پزشك عطار داروی عطاری تجویز كرده بود كه این دارو هم در او موثر نبود و همین باعث شد كودك بینی خود را از دست بدهد.

ولی ظاهرا وضعیت بم از همه جا بدتر است.
بله، در حال حاضر سخت‌ترین شرایط مربوط به کودکان مبتلا در شهرستان بم است که به دلیل كم توجهی برخی مسئولان و عدم وجود یک ساختار مهندسی مناسب و اختصاص بودجه برای حذف و یا کاهش دادن عوامل خطر، بعد از گذشت مدت زیادی از وقوع زلزله شرایط زیست محیطی برای انتقال این بیماری هر روز مستعد‌تر می‌شود و قربانیان زیادی را گرفتار خود می‌کند.

برای درمان و کنترل بیماری باید چه كرد؟
از نظر داروهایی كه برای درمان این بیماری از آنها استفاده می‌شود، نوع روستایی که مخزن آن جوندگان هستند به این داروها پاسخ خوبی می‌دهد ولی نوع شهری که مخزن آن سگ است نسبت به درمان دارویی مقاوم است.

علاوه بر این، این داروها با وجودی كه جدید نیستند ولی قیمت بالایی دارند و بیمار از نظر تامین هزینه دارو متحمل هزینه‌های سنگینی می‌شوند. همه این مشكلات ایجاب می‌كند كه ما به سمتی برویم كه از بروز این بیماری پیشگیری كنیم و منطقی‌ترین راه هم تولید واكسن است.

برای لیشمانیوز تا به حال در دنیا واکسن موثری تولید شده ؟
خیر، به دلیل اینكه انگل لیشمانیوز پیچیدگی خاصی دارد تا به این لحظه در هیچ كجای دنیا واكسنی برای آن تولید نشده است كه بتوان آن را روی انسان به كار برد .

پس واکسنی که انستیتو پاستور برای این بیماری تولید کرده چطور؟ نمی‌توان به نتیجه آن اعتماد کرد؟
ببینید واكسنی كه ما تولید كرده‌ایم الان فقط روی مدل‌های آزمایشگاهی پاسخ داده و باید آن را روی مدلهای جانوری در طبیعت نیز آزمایش كنیم تا بتوانیم آن را در انسان نیز به كار ببریم.

مزیت این واكسن در این است كه در تولید آن از تكنیك‌های مولكولی و بیولوژی استفاده شده كه با این روشها در چند سال آینده می‌توان این واكسن‌ها را وارد بازار كرد و به راحتی در سطح وسیع  از آن  استفاده كرد.

واکسن‌هایی که با استفاده از این تکنیک تولید می‌شوند چه مزیتی نسبت به واکسن‌هایی دارند که با روشهای قدیمی تولید می‌شدند؟
در واكسن‌هایی كه به روش قدیمی تولید می‌شوند اجزایی از عامل بیماری‌زا در بدن تزریق می‌شوند. این عامل می‌تواند یك ویروس ضعیف شده باشد كه این ویروس ضعیف شده اگر برگردد به حالتی كه بتواند قدرت بیماری‌زایی‌اش را بدست آورد، عوارض زیادی را به همراه خواهد داشت.

برای همین ما روشهای قدیمی را برای تولید واكسن به هیچ وجه نمی‌توانیم به كار ببریم. در واقع چرخش زندگی انگل‌ها آنقدر پیچیده است كه واكسن‌های قدیمی نتوانستند به خاطر این پیچیدگی برای بیماری موثر باشند.

تا زمانی که واکسن مناسبی برای بیماری تولید شود باید چه‌كار كرد؟
رعایت موازین بهداشتی و پیشگیری تا وقتی كه واكسن بیماری هنوز تهیه نشده بسیار مهم است، برای اینكه بیماری حداقل گسترش پیدا نكند. پوشاندن بدن كودكان هنگام خروج از منزل در شب، پوشیده نگه داشتن زخم و همچنین استفاده از توری‌هایی كه پشه از آنها عبور نمی‌كند، برای کودکان کوچکتر نكاتی است كه نباید فراموش كرد.

ضمنا، حدود 30 گونه مختلف از پشه‌ها می‌توانند این بیماری را به انسان منتقل بكنند بنابراین حتی اگر بر فرض محال همه انسانها را هم ایمن بكنیم، عامل اصلی كه در طبیعت است را نمی‌توانیم از بین ببریم. به همین دلیل است كه تا به حال نتوانسته‌اند جلوی این بیماری را بگیرند.

خیلی از بیماری‌ها مثل آبله در دنیا ریشه‌‌كن شد چون عامل آن انسان بود و با واكسینه كردن انسان توانستند این بیماری ‌و بیماری‌‌های شبیه آن را از بین ببرند. در مورد این بیماری در بهترین حالت فقط می‌توان جمعیت جونده و مخزن بیماری را پایین ‌آورد و با سم‌پاشی پشه‌ها در فصلی كه زیاد می‌شوند می‌توان تا حد کمی بیماری را كاهش داد.