سلامت نیوز : عطسه‌های پی‌درپی، آب‌ریزش بینی، خارش و آب‌ریزش چشم‌ها، احساس خارش در گلو، سقف دهان و گوش‌ها، کاهش تمرکز و احساس ناخوشی از نشانه‌هایی است که این روزها بسیار دیده می‌شود. پزشکان می‌گویند در فصل بهار آلرژی‌ها یا همان حساسیت‌ها به اوج خود می‌رسد اما این بدان معنی نیست که آلرژی‌ها در فصول دیگر هم وجود ندارند. بیماران مبتلا به آلرژی گاهی به دلیل شدت این نشانه‌ها از انجام امور روزمره خود باز می‌مانند و مجبور به استفاده از داروهایی می‌شوند که این داروها هم به دلیل خواب‌آور بودن به شکل دیگری در زندگی آن‌ها اختلال ایجاد می‌کند.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از بهار ؛ آمار بیماران مبتلا به آلرژی در ایران براساس گفته‌های متخصصان بالغ بر10‌میلیون و در جهان نیز بسیار قابل توجه است. برای آشنایی بیشتر با این بیماری که در ظاهر، رهاورد فصل بهار است و روزها و لطافت این هوای زیبا را به کام بسیاری تلخ کرده است سراغ دکتر محسن نراقی رییس انجمن تحقیقات راینولوژی، فلوی رسمی جراحان بینی آمریکا و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران رفتیم تا اطلاعات بیشتری دراین‌باره به دست آوریم و راهکارهای گذران روزهای بهتری با این بیماری را از او جویا شویم.


آقای دکتر در ابتدا تعریفی از آلرژی و مهم‌ترین نوع آن و همچنین گروه‌های سنی که بیشتر درگیر این مشکل می‌شوند، برای خوانندگان ما داشته باشید.
فصل بهار، فصل اوج‌گیری واکنش‌های حساسیتی یا همان آلرژی است. از مهم‌ترین آلرژی‌ها در این فصل آلرژی‌های بینی است. به آلرژی‌های بینی در اصطلاح علمی، «رینیت آلرژیک» هم گفته می‌شود. آلرژی بینی، بیماری بسیار شایعی است که با وجود خوش‌خیم بودن باعث اختلال قابل‌توجه کیفیت زندگی و وارد شدن هزینه‌های فراوان به نظام سلامت افراد می‌شود.

آلرژی بینی، افزایش حساسیت مخاط بینی به مواد آلرژی‌زای خارجی است که با واسطه ایجاد پادتن‌هایی از نوع IgE رخ می‌دهد. شیوع این بیماری بین 20-10درصد در میان ایرانی‌هاست یعنی این بیماری حدود 10‌میلیون ایرانی را در هر سال گرفتار می‌کند. میزان شیوع آلرژی بینی فصلی در کودکان و نوجوانان بیشتر از بزرگسالان است و در میان کودکان تعداد پسران درگیر با این بیماری بیشتر از دختران است. با این حال نسبت جنسیتی در بزرگسالان تقریبا برابر می‌شود و حتی ممکن است تعداد زنان مبتلا بیشتر باشد. از آن‌جایی که افراد مبتلا باید پیش از ظهور علایم بیماری، سال‌ها مواجهه با مقادیر اندک آلرژن مسبب بیماری باشند، آلرژی بینی فصلی به ندرت در کودکان زیر دو سال رخ می‌دهد.

بیشتر بیماران مبتلا به آلرژی بینی پیش از 20سالگی علایم بیماری را پیدا می‌کنند. می‌توان گفت شدت بیماری در طول کودکی و ابتدای بزرگسالی ثابت است. این بیماری به طور معمول در میانسالی بهبود پیدا می‌کند و در پیری به ندرت مشکل‌ساز می‌شود. سابقه خانوادگی آلرژی بینی شانس ابتلای یک کودک به بیماری را افزایش می‌دهد. استعداد به آلرژی به عوامل محیطی در کودکانی که پدر یا مادر یا خواهر یا برادر آن‌ها آلرژی دارد، بیش از دوبرابر افراد عادی است و در کودکانی که هم پدر و هم مادر آن‌ها آلرژی دارد، بیش از دو‌برابر افراد عادی است. سابقه خانوادگی آسم هم مهم است زیرا احتمال ابتلا به آلرژی بینی در این افراد پنج‌برابر افراد عادی است.

آیا تحقیقی درمورد این‌که این بیماری از چه عواملی نشات می‌گیرد و در چه مناطقی از دنیا شیوع بیشتری دارد صورت گرفته است؟
آمارهای موجود در مطالعات بین‌المللی شواهدی قوی دال بر افزایش میزان بروز بیماری‌های آلرژیک شامل آسم، آلرژی بینی و آلرژی پوستی در کشورهای توسعه‌یافته از سال 1970 میلادی به بعد، ارائه داده‌اند. در همین زمان میزان بروز بسیاری از بیماری‌های عفونی در کشورهای توسعه‌یافته به دنبال ظهور آنتی‌بیوتیک‌ها، واکسیناسیون یا ارتقای بهداشت کاهش داشته است. از این رو این فرضیه مطرح شده است که کاهش در بیماری‌های عفونی از لحاظ علیتی با افزایش در میزان بروز بیماری‌های آلرژیک مرتبط است و این فرضیه با عنوان «فرضیه بهداشت» مطرح شده است. براساس یک نظریه معروف دیگر، میزان خطر «رینیت آلرژیک» با چندمین فرزند بودن و تعداد افراد خانواده نسبت عکس دارد.

توزیع جغرافیایی بیماری‌های آلرژیک در دنیا هم، الگوهای جالبی را نشان می‌دهد. میزان بروز این بیماری‌ها در نیمکره‌شمالی از شمال به جنوب کاهش پیدا می‌کند و در نیمکره‌جنوبی هم عکس این حالت رخ می‌دهد. در کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی، میزان شیوع آلرژی و آسم در مقایسه با کشورهای توسعه‌نیافته و فقیرتر بالاتر است. حتی مهاجرت به کشورهای توسعه‌یافته که آلرژی در آن‌ها شایع است باعث ایجاد موارد بیشتری از آلرژی و آسم در مهاجران در مقایسه با میزان شیوع آلرژی در کشور اصلی این افراد می‌شود. این تفاوت احتمالا ناشی از مواجهه با مجموعه جدیدی از آلاینده‌ها و آلرژن‌ها و موضوعات اجتماعی - اقتصادی و فرهنگی متعدد مانند شرایط محل زندگی و رژیم غذایی است.

افزایش در میزان بروز آلرژی و آسم به طور معمول ارتباطی با نژاد ندارد اما در جمعیت‌های خاص می‌تواند نقش مهمی ایفا کند. مطالعات روی مهاجران از این فرضیه پشتیبانی می‌کند که سبک زندگی و عوامل محیطی در کشورهای صنعتی غربی باعث تسهیل در بروز آلرژی و آسم می‌شود. یک عامل آشکار دخیل در این الگوی شمال - جنوب بیماری، تفاوت‌های اجتماعی - اقتصادی است. مطالعات متعدد کمتر بودن میزان شیوع بیماری‌های آلرژیک و ایمونولوژیک در جمعیت‌های دارای وضعیت اجتماعی - اقتصادی پایین را نشان داده‌اند. پایین بودن سطح اجتماعی - اقتصادی و بالاتر بودن دما، دو ویژگی مشترک کشورهای جنوبی است که می‌تواند باعث مستعدتر بودن برای عفونت‌ها باشد: کنترل ضعیف‌تر آلودگی میکروبی آب و موادغذایی، افزایش خطر تزاید باکتری‌ها به علت بالاتر بودن دمای محیط و شرایط نامطلوب خانه‌ها، همگی می‌توانند بر میزان خطر آلودگی بین افراد تاثیرگذار باشند.

در کودکان خردسالی که خواهران و برادران بزرگ‌تری در خانه دارند در مقایسه با کودکانی که خواهر و برادر بزرگ‌تر ندارند، میزان بروز آسم و آلرژی کمتر است. به نظر می‌رسد استفاده بی‌رویه از آنتی‌بیوتیک‌ها در کودکان در افزایش خطر آسم و آلرژی نقش داشته است. آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند به واسطه کاهش تعداد عفونت‌ها یا از طریق تغییر در فلور روده، اعمال اثر داشته باشند. همچنین مطالعات نشان داده است که میزان بروز آلرژی در مناطق دارای مواجهه کمتر با نور آفتاب بیشتر است. همچنین تفاوت در میزان بروز بیماری بین شهرنشینان و ساکنان مناطق حومه‌ای، باعث مطرح شدن بحث عوامل آلاینده موجود در هوا شده است.

در کودکانی که والدین آن‌ها کشاورز هستند و در مزارع زندگی می‌کنند احتمال ابتلا به آلرژی کمتر از کودکانی است که در همان مناطق روستایی اما در محیطی غیر از مزرعه زندگی می‌کنند. مطالعات متعددی نشان داده در افرادی که در مزارع رشد می‌کنند میزان شیوع آلرژی بینی در کودکی و بزرگسالی کمتر است. زمان‌بندی این مواجهه نقش بسیار مهمی دارد زیرا میزان حفاظت در صورتی که مواجهه در سال‌های ابتدایی زندگی باشد بسیار بیشتر از سال‌های بعدی زندگی است. یک مطالعه نشان داده است که میزان بروز آلرژی در صورت مواجهه کودکان در سنین پایین و برای مدتی طولانی با حیوانات مزرعه و شیر گاو، کمتر است. در این مطالعه یک تاثیر مادری واضح هم مشاهده شده است زیرا مواجهه مادر با محصولات حیوانی در طول بارداری تاثیر محافظتی بر کودک دارد. یکی از عوامل مهم، مربوط به نقش وجود حیوانات خانگی و خطر بروز آلرژی و آسم است. این حیوانات یکی از منابع سرشار از مواد آلرژن هستند و حساسیت به این آلرژن‌ها همراهی قوی با آسم دارد.

علایم این بیماری به طور معمول به چه شکلی در بیمار ظهور می‌کند؟
علایم کلاسیک رینیت آلرژیک فصلی شامل حملات مکرر عطسه، خارش، آبریزش بینی، احتقان بینی و اشک‌ریزش هستند که پس از مواجهه با آلرژن مسبب، ایجاد می‌شوند. خارش، علامتی است که بیش از همه مطرح‌کننده وجود یک علت آلرژیک است و نه تنها در بینی بلکه در کام، حلق، چشم و گوش‌ها هم وجود دارد. آبریزش بینی معمولا شفاف است و می‌تواند از جلو بوده و باعث بالاکشیدن بینی یا فین کردن شود یا از پشت بینی باشد و باعث خرخر، صاف کردن گلو و ترشح پشت حلق شود. در صورت چرکی بودن ترشحات بینی، پزشک باید سایر علت‌ها مانند عفونت‌های تنفسی فوقانی ویروسی و سینوزیت باکتریایی را مدنظر داشته باشد.

گرفتگی بینی می‌تواند دوطرفه باشد یا به صورت گرفتگی متناوب یک‌طرفه ظاهر شود. درصورت دایمی و ثابت بودن گرفتگی بینی، پزشک باید به وجود هم‌زمان علل مکانیکی انسداد مانند انحراف تیغه بینی مشکوک شود. در صورت شدید بودن احتقان، امکان همراهی آن با از بین رفتن بویایی به علت مسدود شدن جریان هوا یا التهاب در ناحیه بویایی وجود دارد و این مشکل معمولا به صورت از بین رفتن قدرت چشایی بروز پیدا می‌کند. علایم چشمی شامل خارش، اشک‌ریزش و قرمزی چشم به طور شایع روی می‌دهند. علایم عمومی که ممکن است با آلرژی بینی همراه باشد شامل احساس کسالت عمومی، احساس خستگی، تحریک‌پذیری، خرناس و مشکلات خواب هستند. معاینه کامل گوش، گلو و بینی برای ارزیابی هر بیمار مشکوک به آلرژی بینی ضروری و در تشخیص سایر مشکلات و نیز تایید تشخیص کمک‌کننده است. برای مشاهده دقیق‌تر حفره‌های بینی از نظر وجود نشانه‌های آلرژی و سایر تشخیص‌ها مانند بزرگی لوزه سوم، به کمک آندوسکوپی بینی می‌توان تمام قسمت‌های داخلی بینی را ارزیابی کرد.

بعد از قرار گرفتن فرد در معرض ماده آلرژی‌زا معمولا چه مدت لازم است تا علایم بروز کند؟
از نظر زمان ایجاد علایم، واکنش‌ها به ماده آلرژی‌زا را می‌توان به دو دسته مختلف تقسیم کرد:
در واکنش زودرس به ماده آلرژی‌زا، ظرف چند دقیقه اول پس از مواجهه بیمار آلرژیک با ماده آلرژی‌زا، یک واکنش التهابی روی می‌دهد. بیمار در ابتدا احساس سوزش و خارش می‌کند و متعاقب آن، فرد دچار عطسه و آبریزش بینی و در نهایت دچار گرفتگی و احتقان بینی می‌شود. عطسه و خارش حین بروز واکنش زودرس به دنبال مواجهه با ماده آلرژی‌زا، نشان‌دهنده دخالت سیستم عصبی است. پاسخ بینی نسبت به ماده آلرژی‌زا با واکنش‌های چشم، ریه و سینوس هم همراه است که می‌تواند حداقل تا حدی به وسیله وجود یک رفلکس عصبی توجیه شود. این مسئله مطرح‌کننده تاثیر هیستامین بر اعصاب بینی است که آغازکننده این رفلکس هستند.

واکنش‌دهی به مواجهه با ماده آلرژی‌زا محدود به وقایع حادی که ظرف چند دقیقه پس از مواجهه روی می‌دهند، نیست. چند ساعت پس از مواجهه با ماده آلرژی‌زا، برخی بیماران دچار عود علایم می‌شوند که قابل توجه‌ترین آن‌ها گرفتگی و احتقان بینی است. این پدیده با عنوان واکنش دیررس شناخته می‌شود. در این حالت حداکثر گرفتگی بینی شش ساعت بعد از مواجهه با ماده آلرژی‌زا و برطرف شدن آن ظرف 24 ساعت رخ می دهد. بسیاری از بیماران آلرژیک با پیشرفت فصل آلرژی به رغم تغییر نکردن یا کاهش میزان گرده‌های گیاهان و مواد آلرژی‌زا، دچار تشدید علایم می‌شوند. این پدیده احتمالا به دنبال تغییر سطح آستانه واکنش‌دهی ایجاد می‌شود.

بیماران مبتلا به آلرژی بینی دچار چه مشکلات و عوارضی می‌شوند؟
آلرژی بینی کنترل‌نشده با بی‌خوابی یا اختلال خواب مرتبط است و آلرژی بینی فصلی به افزایش خواب آلودگی روزانه منجر می‌شود. آلرژی بینی همچنین با مشکلات یادگیری در کودکان مدرسه‌ای از طریق تداخل مستقیم یا به صورت غیرمستقیم به دنبال تاثیرگذاری بر خواب کودک، مرتبط است. درمان با آنتی‌هیستامین‌های خواب‌آور باعث تشدید این مشکل می‌شود و آنتی‌هیستامین‌های غیرخواب‌آور هم تنها تا حدودی در برطرف کردن این مشکل تاثیرگذارند.

در بزرگسالان، عوارض نامطلوب مشابهی بر توانایی کارکرد مناسب ایجاد می‌شود که باعث اختلال در توانایی کارکردن و غیبت از کار و کاهش بهره‌وری و قابلیت‌های کاری می‌شود. در یک مطالعه در آمریکا، راندمان کاری کارمندان مبتلا به آلرژی بینی افت بیشتری نسبت به کارمندان مبتلا به میگرن، افسردگی، عفونت‌های تنفسی، دیابت، آسم و بیماری عروق کرونر داشته است. به دلایل فوق، رینیت آلرژیک یک بیماری پرهزینه به شمار می‌رود. براساس برآوردهای صورت‌گرفته در ایالات متحده، هزینه‌های سالانه مراقبت سلامت برای این بیماری تا پنج‌میلیارد دلار تخمین زده شده است.

آیا دسته‌بندی خاصی برای انواع آلرژی‌های بینی وجود دارد؟
آلرژی بینی به صورت مرسوم به انواع فصلی، دایمی و دوره‌ای تقسیم می‌شود. رینیت آلرژیک فصلی به صورت علایمی که به دنبال مواجهه با آلرژن‌های فصلی مانند علف، کپک‌ها و گرده‌های درختان ایجاد می‌شوند، رخ می‌دهد. رینیت آلرژیک دایمی به صورت علایم بینی که بیشتر از دو ساعت در روز برای مدت بیش از 9 ماه در سال و به دنبال بروز آلرژی نسبت به موجودات ذره‌بینی به نام «مایت» که در گرد و غبار خانگی، کپک‌های خانگی، شوره حیوانات و سوسک حمام ایجاد می‌شوند، به وجود می‌آیند.

رینیت به علایمی اطلاق می‌شود که به دنبال مواجهه با آلرژن‌هایی که به طور معمول در محیط وجود ندارند، ایجاد می‌شوند. نکته مهم در این مورد نبود اختلال خواب و اختلال در فعالیت‌های تفریحی، ورزشی، درسی یا کاری روزانه است. عنوان متوسط تا شدید در مورد این بیماری در صورتی به کار می‌رود که یک یا چند مورد از نشانه‌های ذیل در فرد وجود داشته باشد: اختلال خواب، اختلال در فعالیت‌های تفریحی، ورزشی، درسی، کاری روزانه و مشکل‌ساز بودن علایم.

آقای دکتر مهم‌ترین گزینه‌های درمانی که شما برای مواجهه با این بیماری پیشنهاد می‌کنید، کدام است؟
اجتناب از مواجهه با آلرژن‌های مسبب، یکی از درمان‌های بالقوه موثر برای آلرژی بینی به شمار می‌رود. روش‌های متعددی برای اجتناب از مواجهه در طول این سال‌ها پیشنهاد شده‌اند که از آن جمله می‌توان حذف حیوانات خانگی، ملافه کردن بالش و تشک، شستن رختخواب‌ها با آب گرم و جارو کشیدن بالش و تشک را نام برد. این اقدامات برای مبارزه با آلرژن‌های داخل خانه به‌ویژه گرد و غبار پیشنهاد شده‌اند. شواهد دال بر تاثیرات استفاده از فیلترهای هوا بسیار اندک هستند. کنترل آلرژن‌های غیرخانگی مانند چمن، درختان و علف‌ها به مراتب دشوارتر است و برخی اقدامات پیشنهادشده عبارتند از اجتناب از کوتاه کردن چمن‌ها و باز کردن پنجره‌ها در هنگام رانندگی. در مواردی که اقدامات اجتنابی ناموفق است، معمولا درمان دارویی در برنامه درمان بیمار در نظر گرفته می‌شود. در این حالت تعیین نوع آلرژن خاصی که بیمار نسبت به آن حساس است دیگر چندان اهمیت ندارد.

آنتی‌هیستامین‌ها و اسپری‌های استروییدی داخل بینی دو دسته مهم دارویی در درمان آلرژی‌های بینی است. آنتی‌هیستامین‌ها گیرنده‌های هیستامین را بلوک می‌کنند و شایع‌ترین داروهای مورد استفاده در درمان رینیت آلرژیک هستند. داروهای قدیمی‌تر نسل اول دارای درجات متغیری از عوارض جانبی خواب‌آوری هستند. تاثیرات خواب آوری در آنتی‌هیستامین‌های جدیدتر نسل دوم کمتر و در نسل سوم این داروها به حداقل رسیده است. آنتی‌هیستامین‌های خوراکی در کنترل علایم با واسطه هیستامین مانند عطسه، خارش، آبریزش بینی و علایم چشمی مثل خارش و اشک‌ریزش چشم‌ها موثرند اما در کاهش گرفتگی و احتقان بینی تاثیر بسیار کمی دارند. این داروها پس از تجویز خوراکی به سرعت جذب و ظرف یک ساعت باعث بهبود علایم می‌شوند. نشان داده شده است که آنتی‌هیستامین‌های خوراکی در کودکان موثر و بی‌خطرند و بسیاری از آن‌ها به صورت شربت تولید شده‌اند. همچنین این داروها در صورت استفاده طولانی‌مدت (چندین سال) بی‌خطر هستند.

عوارض جانبی آنتی‌هیستامین‌های نسل اول می‌توانند مشکل‌ساز باشند. مهم‌ترین عارضه جانبی این داروها، خواب‌آوری است که تقریبا در 20درصد از بیماران دیده‌ می‌شود. از این رو هشدار دادن به بیمار درباره تاثیرات احتمالی این داروها روی فعالیت‌های روزانه مانند رانندگی یا کار با ماشین‌های سنگین ضروری است. تولید آنتی‌هیستامین‌های غیرخواب‌آور در دهه 1980 میلادی این مشکل را برطرف کرد. آنتی‌هیستامین‌های غیرخواب‌آور جدیدتر، تاثیرات اندکی بر عملکرد بیمار دارند و میزان بروز گزارش‌شده خواب‌آوری آن‌ها پایین است. اسپری‌های استروییدی داخل بینی از قوی‌ترین داروهای موجود برای آلرژی بینی هستند که این ویژگی احتمالا مرتبط با تاثیرات ضد التهابی متنوع این داروها است. با توجه به کارآمدی برتر اسپری‌های استروییدی داخل بینی به‌ویژه در کنترل گرفتگی و احتقان بینی، این داروها در بسیاری از موارد جایگزین آنتی‌هیستامین‌ها شده‌اند.

برخلاف تصور بسیاری از بیماران که انتظار تاثیر اسپری بلافاصله پس از استفاده از آن را دارند، حداکثر کارآمدی پس از گذشت چند روز از مصرف اسپری‌های استروییدی داخل بینی ظاهر می‌شود. شروع درمان حدود یک هفته پیش از شروع فصل گرده‌افشانی در بیماران دارای سابقه شناخته‌شده آلرژی بینی فصلی، ضروری است. درمان باید با دوز توصیه‌شده آغاز و بیمار باید در فواصل معین دوباره ارزیابی شود. در صورتی که پاسخ درمانی مطلوب باشد، می‌توان تعداد دفعات استفاده از اسپری‌های استروییدی داخل بینی را با در نظر داشتن بار ماده آلرژی‌زا در محیط و با هدف رسیدن به کمترین مقداری که بهبود علامتی را سبب شود، کاهش داد.