سلامت نیوز : این روزها در سراسر کشور شاهد رخداد زمین‌لرزه‌هایی هستیم که خواب را بر بسیاری از هم میهنانمان حرام کرده است.نگرانی‌ها هر روز بیشتر و بیشتر می‌شود بخصوص وقتی که صحبت‌ها و اظهارنظرهایی راجع به وقوع زلزله در تهران صورت می‌گیرد،تهرانی با بیش‌از 10‌میلیون جمعیت فقط در خود کلان شهر و مرکزی که امدادرسان اصلی زلزله به شهر‌های دیگر کشور است و با آسیب رسیدن به آن حادثه‌ای غیر‌قابل تصور و دردناک در انتظار مردم این شهر خواهد بود.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از مردم سالاری ؛ برای روشن شدن موضوع و واقعیت مسائل و بحث‌ها به دکتر نوربخش میرزایی رئیس مرکز لرزه‌نگاری کشوری، عضو هیئت علمی‌موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و دانشیار موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران مراجعه کرده و سوالات پیش رو را از ایشان پرسیدیم.

کل سرزمین ایران در اثر همگرایی بین صفحه عربستان در جنوب و جنوب غرب و صفحه اوراسیا در شمال تحت فشار است و از همگرایی این دو صفحه به صورت پیوسته نیرو و تنش وارد می‌شود و کشور ما تحت فشار است،عامل دیگری هم به جز همگرایی این دو صفحه به عنوان عامل مسبب زمین‌لرزه‌ها مطرح نیست. اما از طرف دیگر اگر بخواهیم کمی‌دقیق‌تر به موضوع نگاه بکنیم، حتی در یک زون گسلی هر قطعه‌ای از آن گسل یا زون گسلی رفتار خاص خودش را دارد، در نتیجه، ارتباطی بین زمین‌لرزه‌های زاگرس که زمین‌لرزه اخیر در بوشهر نمونه‌ای از آن است با زمین‌لرزه سراوان که مربوط به زون فرورانش مکران است وجود ندارد.

با توجه به دو صفحه اشاره شده که ایران را تحت فشار قرار می‌دهند، در برهه‌ای از زمان هستیم که تعداد زمین‌لرزه‌ها همین طور که ملاحظه می‌شود،افزایش پیدا کرده است. وقوع این زمین‌لرزه‌ها آهنگ یکنواخت و معینی ندارند، دوره‌های اوج فعالیت و دوره‌های سکون لرزه‌ای داریم که هم اکنون، در چند هفته گذشته از زمین‌لرزه حوالی استان بوشهر گرفته تا امروز، یک مقطع زمانی است که فعالیت لرزه‌ای اوج گرفته، ولی این بدان معنی نیست که این روند همین طور ادامه پیدا کند یا تشدید شود. در دوره‌های سکون لرزه ای که زلزله شدیدی اتفاق نمی‌افتد هم نباید موضوع فراموش شود و باید تمهیدات لازم برای بسترسازی مناسب و آمادگی جامعه اندیشیده شود. اگر چند زمین‌لرزه پشت سر هم اتفاق افتاد مردم فکر نکنند که این غیرعادی است، بلکه این جزو دوره‌های اوج فعالیت است که پس از آن دوره‌ای نسبتا آرام خواهیم داشت.

امکان پیش‌بینی زمین‌لرزه به هر حال مساله‌ای است که باید در آینده جامعه بشری به آن دست پیدا کند، ولی در حال حاضر پیش‌بینی زمین‌لرزه یک هدف است و راه درازی هم برای رسیدن به این هدف پیش‌رو است، اما از اهداف عالی در جامعه علمی ‌دنیا و همچنین کشور ما این است که به این هدف هر چه سریع‌تر دست یابیم و در آینده که طبیعتاً آینده‌ای کمی‌دورتر خواهد بود،به امکان پیش‌بینی زمین‌لرزه نزدیک و نزدیک‌تر شویم.

بحثی که امروزه مطرح است و بیشتر باعث نگرانی مردم شده، این است که گفته می‌شود بر اساس آمار زمین‌لرزه‌های گذشته، مثلا
2 تا 3 دهه هم از زمان رخداد زمین‌لرزه در جایی گذشته است؛این صحبت صرفا بر اساس اطلاعات آماری زمین‌لرزه‌های گذشته است،لازم است این مطلب را بیشتر باز کرد تا موضوع شفاف‌تر شود؛ پیش‌بینی زمین‌لرزه جزو اهداف علوم زمین در جامعه بشری است و مراتبی دارد، اولین مرحله پیش‌بینی آماری است که دارای بیشترین عدم قطعیت است، پیش‌بینی آماری صرفا برای برنامه‌ریزان کشوری و برای برنامه‌ریزی‌های بسیار بلند مدت و تصمیم‌گیری‌های کلی است و بیان آن در سطح جامعه به عنوان یک امر قطعی و بدون خطا اصلا درست نیست. اطلاعات و آمار گذشته هم یکسری دقت نظرهایی می‌خواهد که چگونه و با چه روشی و با چه نوع داده‌ای این اطلاعات را تحلیل می‌کنیم که به عدد و رقمی‌به عنوان دوره بازگشت می‌رسیم و آن هم جای بحث دارد.

روش آماری مبتنی براطلاعات گذشته که به نام statistical prediction نامیده می‌شود، جزو پرخطاترین روش‌ها و با بیشترین عدم قطعیت است و اصلا قابل اعتماد نیست که بتوان آن را در سطح جامعه مطرح کرد، ولی متاسفانه برخی آن را به گونه‌ای عنوان کرده‌اند که باعث نگرانی مردم در جامعه شده است.

مرحله بعدی پیش‌بینی تکتونیکی است، این پیش‌بینی یک گام دقیق‌تر است و عدم قطعیت کمتری نسبت به پیش‌بینی آماری دارد. در پیش‌بینی تکتونیکی ساخت‌های فعال موجود در منطقه مورد نظر به صورت پیوسته پایش می‌شوند و براساس یافته‌های این مطالعات به نسبت دقیق‌تر، صحبت‌هایی بازهم در مورد دوره بازگشت زمین‌لرزه و پتانسیل رویداد زمین‌لرزه در آن منطقه می‌شود. اما گام بعدی و دقیق‌تر از اینها، پیش‌بینی فیزیکی است که در آن،مراحلی داریم شامل پیش‌بینی بلند‌مدت، پیش‌بینی میان‌مدت، پیش‌بینی کوتاه‌مدت و حتی گاهی پیش‌بینی به غایت کوتاه‌مدت هم مطرح می‌شود. در پیش‌بینی فیزیکی، از کلیه اطلاعات زلزله شناسی و زمین‌شناسی موجود، اطلاعات تکتونیک فعال در منطقه، اطلاعات ژئوتکتونیکی و هر آنچه در خصوص رویداد زمین‌لرزه در اختیار پژوهشگران است، بهره گرفته می‌شود. مثل پیش‌بینی آماری فقط آمار زمین‌لرزه‌ها نیست، و مثل پیش‌بینی تکتونیکی فقط اطلاعات میدانی موجود نیست،بلکه بسیار جامع‌تر است. گفتیم که پیش‌بینی فیزیکی بلند مدت داریم و از آن در مواردی مثل تهیه نقشه‌های پایه برای استفاده در آیین نامه‌های ساخت سازه‌های مقاوم‌تر در مقابل زمین‌لرزه و امثال آنها استفاده می‌شود، به هر حال کاربردهایی دارد و بر پایه مستندات بسیار گسترده‌تر و قوی‌تری استوار است.

پس از آن پیش‌بینی میان‌مدت و کوتاه‌مدت را داریم که به نوعی مبتنی بر پیش نشانگرها هستند. بایستی رصدخانه‌هایی وجود داشته باشد که پایش شوند، از آنجا که پارامتر‌های فیزیکی می‌توانند در اثر تغییرات میدان تنش در محیط هم دچار تغییر شوند، اینها بایستی رصد شوند و بر پایه تغییراتی که مشاهده می‌شود، سپس تصمیم گرفته می‌شود که آیا این تغییرات فیزیکی که کنار هم گذاشته شوند مجموعاً می‌توانند به نوعی نشانه‌ای از رخداد زمین‌لرزه‌های آتی باشند؟

این است که از زمانی که بحث پیش نشانگرها مطرح شد، با قطعیت بیشتر و به نوعی با عدم قطعیت کمتر می‌توان اظهارنظر کرد، اما واقعیت این است که حتی در مورد پیش‌بینی میان مدت و کوتاه مدت هم ما قاطعانه نمی‌توانیم از رخداد زمین‌لرزه‌ای حرف بزنیم. خیلی از مواقع بوده که بی‌هنجاری‌هایی در پارامترهای فیزیکی مشاهده شده که منجر به رخداد زمین‌لرزه نشده است، خیلی اوقات هم زمین‌لرزه‌هایی اتفاق افتاده که عملاً پیش نشانگری در ارتباط با آن مشاهده نشده و به ثبت نرسیده است و به ناگاه زمین‌لرزه بزرگی اتفاق افتاده و جامعه را غافلگیر کرده است. این است که فعلا بحث پیش‌بینی زمین‌لرزه از نگاه علمی‌به مراحل خیلی پیشرفته‌ای نرسیده است و راه درازی در پیش دارد. پس آن صحبت‌های مبتنی بر آمار گذشته به هیچ عنوان نمی‌تواند معیاری برای اطلاع‌رسانی به جامعه باشد و کار درستی نیست.

روش احتمالی هم به نوعی همان پیش‌بینی بلند مدت است و موضوع جدیدی نیست. این روشی است که از قریب به پنجاه سال پیش بوده و اکنون نیز هست و دارند روی آن کار می‌کنند.

اینها برآوردهای آماری است که با روش‌های مختلف اعداد و ارقامی‌متفاوتی هم بدست می‌آید، حال اگر در این مورد اظهار شده 150 سال، روش‌های دیگری هم هست که تا 190 سال هم بدست آمده. باید توجه کرد که داده‌های موجود، داده‌های کامل و بی نقصی نیستند، با چنین داده‌های ناکامل‌، ناقص و غیرقطعی باید به روش خودش عمل کرد و دوره بازگشت متوسط را بدست آورد، ضمن اینکه این یک روش آماری است و همان طور که اشاره شد روشی بسیار بسیار تقریبی است و قابل اعتماد نیست،این نوع اطلاعات فقط‌و‌فقط برای برنامه‌ریزی‌های بلند مدت و برای مسئولین کشوری است که برای در اختیار عموم قرار دادن به هیچ وجه مناسب نیست. این صحبت‌ها بیشتر پس از زمین‌لرزه رودبار مطرح شده است، و تا حال که بیست سال و اندی است این مطلب عنوان شده و از آن 150 سال بیشتر از 20 سال هم گذشته، چون آخرین زمین‌لرزه‌ای که گستره تهران را تحت تاثیر قرار داده زمین‌لرزه سال 1830 بوده که روی گسل مشاء اتفاق افتاده است، پس بیش‌از 180 سال از این موضوع می‌گذرد، این خودش نشانه‌ای بر این است که این روش‌های آماری فقط می‌تواند یک میانگینی را بدهد که این میانگین می‌تواند در صورتی که برای مدت زمان نسبتا طولانی اطلاعات را در اختیار داشته باشیم، زمین‌لرزه‌هایی به فاصله زمانی طولانی از هم اتفاق افتاده باشند ،بعد یک سکون لرزه‌ای بسیار طولانی مدت حاکم شده باشد و پس از آن باز هم زمین‌لرزه‌هایی متراکم یا به اصطلاح به صورت خوشه‌ای اتفاق افتاده باشند و کار آماری مبتنی بر این دسته زمین‌لرزه‌ها یا زمین‌لرزه‌های خوشه‌ای خیلی معنادار نمی‌شود وچندان عنوان نمی‌شوند.

بزرگترین زمین‌لرزه ای که تا حال حاضر تاریخ بشریت تجربه کرده و از آن اطلاعات موجود است، زمین‌لرزه‌ای بوده در سال 1960میلادی در زون فرورانش پرو-شیلی با بزرگی5/9 در مقیاس بزرگی گشتاوری و این بزرگترین زمین‌لرزه‌ای است که در آن جایگاه تکتونیکی می‌تواند اتفاق بیفتد و تجربه شده است. در گستره ایران زمین تا حال حاضر زمین‌لرزه با بزرگی 8 هم اتفاق نیفتاده است، یک زمین‌لرزه تاریخی که بزرگی آن را حدود 9/7 برآورد کرده‌اند، بزرگترین زمین‌لرزه است که در طول تاریخ ایران از آن نام برده شده است، چنان پتانسیلی در ایران زمین به هیچ عنوان وجود ندارد. اینکه چرا چنین بحث‌هایی مطرح می‌شود را بایستی از راوی این صحبت‌ها دلایلش را پرسید. شواهد علمی‌موجود و اطلاعاتی که از زمین‌شناسی ایران و خصوصیات لرزه‌خیزی ایران در اختیار است به هیچ عنوان چنین مطلبی را تایید نمی‌کند.

موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران که از سال 1336 پایه‌گذاری شده و شروع به کار کرده است در حال حاضر، دارای سه وظیفه ملی است. وظیفه اول استخراج تقویم کشوری است، مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران مسئول رسمی‌استخراج تقویم کشور است و همچنین مناسبت‌ها و وقایع مرتبط که بایستی به موقع اطلاع‌رسانی کنند. وظیفه ملی دوم، در مورد اطلاع رسانی سریع و دقیق زمین‌لرزه‌ها در کشور است، به عنوان مرجع رسمی‌ و همچنین توسعه و تجهیز شبکه‌های لرزه‌نگاری و مدیریت داده‌های لرزه‌ای کشور است.

وظیفه سوم، بحث مطالعه پیش نشانگرهای زمین‌لرزه‌ها است که این موضوع بعد از شرایطی که برای زمین‌لرزه بم اتفاق افتاد و خیلی از افراد و سازمان‌ها موجب ایجاد التهاب و تشویش جامعه شدند و اخبار غیرعلمی ‌و غیرموثق را در جامعه منتشر کردند و همچنین اظهار نظرهای نسنجیده باعث شد تا موسسه ژئوفیزیک از سال 1384 با بحث مطالعه پیش نشانگرهای زمین‌لرزه‌ها، بررسی اخبار و شایعات مربوط به زمین‌لرزه‌ها را به صورت یک وظیفه رسمی‌بر عهده آن گذاشته شود.

ما به عنوان موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و مرکز لرزه‌نگاری موسسه ژئوفیزیک، نزدیک به 100 ایستگاه لرزه‌نگاری در سرتاسر کشور داریم. خوشبختانه تجهیزات در اختیار ما، از بهترین تجهیزات موجود در دنیا است.

انواع لرزه‌سنج‌های کوتاه دوره، دوره متوسط، دوره بلند و دوره بسیار بلند را در اختیار داریم، از نظر تجهیزاتی و همچنین از لحاظ توان کارشناسی، اعضای هیئت علمی‌بسیار توانمندی را در موسسه ژئوفیزیک داریم که بسیار کمک‌کننده هستند، بدنه کارشناسی بسیار قوی است که تجربه 50 ساله را به عنوان پشتوانه دارد، افرادی که ایستگاه‌ها را سرپا نگه می‌دارند ، نصب و راه‌اندازی می‌کنند و قطعات مورد نیاز را خودشان تهیه و تعمیر می‌کنند.

20 مرکز و 18 شبکه لرزه‌نگاری برای ثبت و بررسی داده‌های این ایستگاه‌ها در اختیار داریم، چند پایگاه تک ایستگاه داریم و چند نفر که به صورت شبانه روزی در آنها کار می‌کنند و شب هنگام که همه در حال استراحت هستند، 20 نفر از همکاران ما بیدارند و به طور پیوسته زمین‌لرزه‌ها را ثبت می‌کنند تا اطلاع‌رسانی به موقع انجام شود. ابزارهایی برای اطلاع‌رسانی داریم که برای محل‌های پرخطر باید در اسرع وقت اطلاعات را در اختیار سازمان امداد و نجات کشور و سازمان مدیریت بحران قرار بدهد، آنها مانیتورهایی در اختیار دارند که گزارش بسیار سریع را به صورت بر خط از موسسه ژئوفیزیک می‌گیرند و سایت ( وبگاه ) موسسه لرزه‌نگاری کشور در اختیار عموم مردم است.همچنین از طریق یکسری کیوسک‌های اطلاع‌رسانی در مراکز استان‌ها و از طریق یکسری پیام کوتاه و دورنگار هم اطلاع‌رسانی صورت می‌گیرد.