سلامت نیوز : تالاب بین المللی هامون هفتمین تالاب مهم دنیا و بزرگترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران بوده است که مساحتی حدود 5 هزار و700 کیلومتر مربع دارد. این دریاچه از سه بخش با نام های هامون پوزک در شمال شرقی، هامون صابری در شمال و هامون هیرمند در غرب وجنوب غربی سیستان تشکیل شده است.بخش وسیعی از هامون پوزک و قسمت عمده هامون صابری در خاک افغانستان و مابقی هامون ها در خاک ایران است که اغلب در سال های پرآبی و در فصل بهار بعد از سیلاب رودخانه هیرمند و انشعابات آن، سه هامون به یکدیگر متصل شده و به شکل نعلی دیده می شود.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه خراسان ؛ هیچ کس برای هامون دل نمی سوزاند، وقتی وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه مطرح شد موج عظیمی از اعتراض مقامات دولتی برای رسیدگی به وضعیت فعلی دریاچه ارومیه برخاست و درخواست ها برای احیای دریاچه بالا گرفت. اما تالاب هامون در سکوت مقامات دولتی نابود شده است. نماینده مردم زابل، زهک، هیرمند در مجلس، نوک پیکان انتقادش را به سمت مقامات ارشد دولتی می گیرد و بیان می کند:وقتی هیچ کس از خطه سیستان نیست که صدای مردم این منطقه را به گوش مسئولان رده بالای دولتی برساند و از آنان داد خواهی کند،مسلماً حرکتی جدی برای نجات و احیای تالاب هامون نخواهیم دید.در حالی که همین وزرا و رؤسا موضوع دریاچه ارومیه را با حرارت و جدیت پیگیری می کنند.

«سیدباقر حسینی» نداشتن پشتوانه حمایتی از این سرزمین را دلیل نادیده گرفتن تالاب هامون می داند و می گوید: وقتی آلودگی هوا اندکی در مناطق غرب کشور شدت پیدا می کند نگاه همه به این شهرها و استان ها جلب می شود در حالی که مردم سیستان که با خشک شدن تالاب هامون بیشتر از 200 روز سال را زیر وزش شدیدترین بادها آن هم با آلودگی 20 درصد بیشتر از حد بحرانی هستند، نه گوشی صدای آنها را می شنود و نه چشمی رنج و سختی زندگی آنان را می بیند، مسئولان دولت متوجه باشند، احیا و نجات تالاب هامون، احیای سیستان است و نابودی هامون نابودی سیستان را به دنبال خواهد داشت.

زنگ خطر برای نابودی هامون

روند خشکی تالاب هامون از سال 1375 همزمان با شروع دوره هفت ساله اول خشکسالی حاکم بر استان آغاز شد،این روند با طولانی شدن دوره خشکسالی و پا نهادن به دور دوم خشکسالی در هفت سال بعدی شدت گرفت.رئیس پژوهشکده علوم زمین و جغرافیای دانشگاه سیستان و بلوچستان اظهار می کند : تالاب هامون به سبب اکوسیستم منحصربه فردی که دارد از اهمیت بالایی برخوردار است، تالاب هامون شاهرگ حیاتی آبی است که از کشور همسایه نشأت می گیرد.

« غلامرضا نوری »می افزاید: سیستم تالاب هامون به شکل نعل است، در دوره های قبل زمانی که بادهای غالب منطقه از شمال غربی به جنوب شرقی می وزیده سبب خنک شدن هوا می شده اما در حال حاضر با خشک شدن تالاب، هرزمان که باد می وزد بستر خشک تالاب را بر سر مردم می ریزد.وی ادامه می دهد: تالاب هامون از سال 1375 از وضعیت بحرانی رنج می برد و از سال 1380 به طور کامل نابود شد اما نه تنها مسئولان اهمیتی برای این موضوع قائل نشدند بلکه هیچ پیگیری و چانه زنی هم از سوی آنان صورت نگرفت.این مدرس دانشگاه تصریح می کند: واقعیت امر این است که گوش مسئولان رده بالای دولتی در قبال غرب کشور شنواتر است چه بسا پیچیدگی مسائل مربوط به تالاب هامون شدیدتر از دریاچه ارومیه بوده زیرا وضعیت فعلی این تالاب وابسته به دیپلماسی وزارت امور خارجه است.

وی بیان می کند :بدیهی است خطری که تالاب را تهدید می کرد و مسبب فقیرشدن و نابودی آن شد اقدامات نسنجیده کشور افغانستان و بی توجهی مسئولان کشوری بود.نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی تصریح می کند: موضوع حق آبه هم اکنون از طریق وزارت امور خارجه پیگیری می شود تا هر چه زودتر این قرارداد اجرایی از سرگرفته شود.

حسینی اضافه می کند: بنده در هفته های گذشته نامه ای به وزیر امور خارجه و رئیس جمهور نوشته ام و خواستار رسیدگی به وضعیت حق آبه هامون شده ام.مدیرکل حفاظت محیط زیست استان نیز می گوید: تالاب بین المللی هامون حدود 14-13 سال است که کاملاً خشک شده ،در سال های قبل که وضعیت هامون بهتر از این بود هر 7سال سیل جاری می شد و تالاب را پرآب می کرد. این سیل تا حدودی نیاز تالاب را برطرف می کرد. اما چندسالی است کشور افغانستان بر روی رودخانه سدی ساخته که مانع حیات و چرخه طبیعی هامون شده است.«خسرو افسری»می افزاید: شرایط سخت و سخت تر شده، کشور افغانستان توجهی به وضعیت تالاب ندارد، تالابی که تا دیروز مأمن امن پرندگان و محل ارتزاق مردم منطقه بود در حال حاضر به جای تلطیف هوا به کانون بحران و حرکت شن های روان و افزایش غلظت ریزگردها تبدیل شده است.

اقدامات برای حل بحران

اگرچه مسئولان محیط زیست، دولت افغانستان را مسبب اصلی نابودی تالاب می دانند اما کارشناسان معتقدند نادیده گرفتن متخصصان بومی و توجه نکردن به طرح ها و پروژه های آنان نیز در نابودی تالاب تاثیر گذار بوده است .عضو هیئت علمی دانشگاه بیان می کند: ما پژوهش ها و مقالات بسیاری برای بهبود وضعیت تالاب ارائه داده ایم اما هیچ توجهی به این کارها نشده است.دکتر «غلامرضا نوری» اضافه می کند:احیای تالاب هامون با وضعیت فعلی امکان پذیر است اما بخش عمده نگرانی این است که دستگاه ها با موضوع تالاب، صنفی برخورد می کنند و در یک مجموعه کامل و منسجم اقدامی صورت نمی دهند.

این مدرس دانشگاه متذکر می شود: علی رغم وجود 8 پژوهشکده فعال در دانشگاه سیستان و بلوچستان و 5 پژوهشکده فعال در دانشگاه زابل و شورای عالی پژوهش در سیستان و بلوچستان، اما متأسفانه به دلیل نبود انسجام از سرمایه های علمی بومی استان استفاده نمی شود و مسئولیت پژوهش به شرکت های غیربومی واگذار می شود که به دلیل نداشتن اطلاعات کافی نتیجه ای در بر نخواهد داشت.وی می افزاید: واقعیت این است که سال هاست درباره وضعیت هامون هزاران صفحه مطالعه و طرح ها و برنامه هایی ارائه شده اما هرگز نسخه ای برای درمان آن پیچیده نشده است. با وجود بیش از 1000 نفر هیئت علمی در دانشگاه های استان نه تنها به هیچ یک از آنها توجه نشده بلکه برای هر طرح و پروژه ای غیرمتخصصان به کار گرفته شدند و به این طریق سرمایه ها هدر رفته است.با این حال مدیر کل حفاظت محیط زیست استان اظهار می کند: از همان ابتدای خشکسالی مطالعات و تحقیقات متعددی در جهت منشاء یابی کانون های بحرانی انجام شد،از طرفی تاثیر عوامل زیست محیطی برتالاب سنجیده و توان اقتصادی و اجتماعی تالاب و تأثیراتش بر منطقه نیز بررسی شد.افسری ادامه می دهد: این مطالعات بعد از گذشت دوره هفت سال اول خشکسالی به صورت میدانی شدت گرفت تا نقاط ضعف و قدرت شناسایی شود.

وی اضافه می کند: همچنین در هفت سال دوم مسیر آب مشخص و راه آب ها نیز شناسایی شد. در سال 90 موضوع حق آبه تالاب نیز از طریق وزارت نیرو پیگیری شد تا در نهایت مقرر شد 60 میلیون مترمکعب به عنوان حق آبه از محل ذخیره آبی زیست محیطی برای احیای تالاب در نظر گرفته شود.این مقام مسئول بیان می کند: پس از آزمایش ها نهایتاً منطقه ای به عنوان منشا و کانون اجرای فاز یک احیای تالاب هامون برگزیده شد.

عملیات فاز یک

با وجود خوش بینی مسئولان محیط زیست اما کارشناسان، اجرای این طرح را کمی دیر و خارج از محدوده بحران دانسته و معتقدند احیای تالاب در این نقطه تاثیری بر مهار ریزگردها نخواهد داشت.مدیر کل سازمان حفاظت محیط زیست استان بیان می کند:پس از اتمام مطالعات شرکت مشاور، مکان فاز یک انتخاب و مقرر شد در محدوده آزمایشی که وسعتی به اندازه یک صدم وسعت تالاب دارد در مسیری 6 کیلومتری از محل افضل آباد تا اطراف کوه خواجه آغاز شود.

افسری می افزاید: کارحفر کانال افضل آباد درحال حاضر در دست اجر است و قرار است به زودی پس از اتمام لایروبی مسیر، آب در منطقه نمونه رها شود و امید است جشن عید امسال همچون سال‌های گذشته در کنار هامون پرآب و سرسبز برگزار شود.اما رئیس پژوهشکده علوم زمین و جغرافیای دانشگاه سیستان و بلوچستان معتقد است: حرکتی که محیط زیست با عنوان فاز یک شروع کرد بخشی از مصوبات جلسه اول ستاد احیا بود.

براساس این مصوبه حجم آب مشخصی از محل ذخیره زیست محیطی در نظر گرفته شد اما عدم استمرار و پیگیری منسجم و نیز وقفه ایجاد شده از جلسه اول تا اجرای این طرح سبب هرچه بیشتر فاصله افتادن بین دستگاه ها شد.دکتر نوری می افزاید: وضعیت تالاب به شرطی قابل حل است که ستاد احیا فعال تر وارد شود و تقسیم کار دستگاه های اجرایی نیز از طریق ستاد احیا صورت گیرد. ثانیاً پژوهشگران و محققان نیز به کار گرفته شوند و از منابع آبی موجود درست و بهینه استفاده شده و مناطق سه گانه برداشت، حمل و رسوب توفان نیز مشخص شود.

مدیر کل حفاظت محیط زیست استان نیز می گوید: خشکی تالاب سبب مشکلات زیست محیطی شده و این مشکلات مختص شهر زابل نیست و همه شهرهای استان را در برگرفته و وضعیتی بحرانی ایجاد کرده که دامنه گرد و غبار تا دریای عمان هم کشیده شده است. افسری ادامه می دهد:با افزایش مشکلات موجود برنامه ریزی ها برای ارتقای عملیات فاز یک انجام شد و به موجب آن مقرر شد فاز یک در فواصل زمانی انجام شود تا بستر همیشه خیس بماند. همچنین مطالعات فاز دوم هم در دستور کار قرار گرفته و طرح های مطالعاتی آن به سازمان پیشنهاد شده و قرار است اعتباراتی نیز به فاز دوم اختصاص داده شود.

وی می افزاید: در فاز 2 تلاش می شود آب به نقاط بحرانی هدایت شود تا ریزگردها مهار شوند همچنین تلاش می شود پوشش سبز که سبب تثبیت آب شده و در مهار ریزگردها موثر است نیز ایجاد شود.

تلاش برای مهار ریز گردها

با تغییر در روند طبیعی توفان ها و افزایش غلظت و آلودگی هوا موضوع تالاب رویکرد دیگری پیدا کرد و نجات تالاب تنها هدف نبود و مسئله ریزگردها حادتر از خود تالاب مطرح شد.همین موضوع سبب شد که نگاه ها به وضعیت هامون اندکی متفاوت شود.نماینده مردم زابل، زهک و هیرمند در مجلس شورای اسلامی می گوید: ستاد احیا در حال حاضر در تلاش است راهکارهای پیشنهادی برای احیای تالاب هامون را جدای از موضوع حق آبه پیگیری کند.سیدباقر حسینی می افزاید: در جلسات برگزار شده در حضور کارشناسان و متخصصان، برنامه ریزی شد که هرچه زودتر در بخشی از منطقه تالاب که ریزگردها از آنجا نشأت می گیرند اقداماتی انجام شود.

این مقام مسئول عنوان می کند: ستاد احیا با همکاری فرمانداری زابل در نظر دارد روش های مختلف از جمله تغییر اقلیم، بارور کردن ابرها و نیز شناسایی منابع زیرزمینی آب را نیز بررسی کند. وی ادامه می دهد: اقدامات انجام شده برای احیای تالاب قطعاً نیازمند کمک دولت است.در غیر این صورت سیستان از دست خواهد رفت. احیا و نجات تالاب هامون به منزله احیا و نجات منطقه سیستان است. این نماینده بیان می کند: ستاد احیا تلاش می کند ضمن بررسی طرح ها و اقدامات احیای تالاب موضوع مهار ریزگردها را نیز خصوصاً در مناطقی همچون هیرمند که شدت بیشتری دارد بررسی و در جهت مهار آنها تلاش کرده و تدابیری بیندیشد.

مدیریت یکپارچه

بدیهی است اقداماتی که تاکنون در جهت احیای تالاب صورت گرفته بی تاثیر نیست اما آنچه که بیش از پیش اهمیت دارد هماهنگی نهادها و ارگان های مرتبط با تالاب با یکدیگر و همسو بودن آنها با ستاد احیای تالاب هامون است.

عضو هیئت علمی دانشگاه می گوید: با توجه به پراکندگی و نشأت گرفتن منبع اصلی از خارج کشور و نیز از بین رفتن پوشش گیاهی در اثر مدیریت چندگانه از سوی محیط زیست، منابع طبیعی، مرزبانی، جهاد کشاورزی و ... بر یک اکوسیستم شرایط حادی را برای تالاب رقم زده است.دکتر نوری، می افزاید: باید ستاد احیای هامون در جهت مدیریت یکپارچه تالاب هرچه بیشتر تلاش کند و سایر ارگان ها نیز همسو با ستاد در جهت احیای تالاب گام بردارند. وی خاطرنشان می کند : متأسفانه مرزبانی در مرز ایران و افغانستان با گودبرداری و خاکریزی سبب شده که آب هامون صابری به هامون هیرمند سرریز نکرده و به عقب برگشت کند که این اقدام نسنجیده بدون هماهنگی با ستاد احیای تالاب بوده است.مدیرکل حفاظت محیط زیست استان نیز تصریح می کند : مدیریت تالاب هامون تنها برعهده یک سازمان نیست و نیاز به مدیریتی یکپارچه دارد باید تلاش شود مطالعات بین بخش ها و بین سازمان های ذیربط با تالاب با هماهنگی و در جهت احیای تالاب پیش رود.افسری اضافه می کند: از طرفی مراکز دانشگاهی نیز با توجه به توان علمی خود می توانند مسائل راهبردی را به محیط زیست ارائه کرده و مراکز تحقیقاتی شیلات و جهاد کشاورزی و سایر ارگان‌ها نیز همسو با مراکز تحقیقاتی دانشگاهی در جهت ارائه پروژه علمی مشارکت داشته باشند. این مقام مسئول اظهار می کند: امید است با اعتباراتی که سازمان در نظر گرفته و نیز طرح های مطالعاتی ارائه شده،زمینه برای جذب اعتبارات بیشتر نیز فراهم شود. از طرفی تلاش می شود تا مدیریت منابع آب نیز اصولی پی ریزی شود .

مدیر کل حفاظت محیط زیست استان اثرات ناشی از خشک شدن تالاب را بی‌شمار بر شمرده و می گوید: با خشک شدن تالاب، غلظت ریزگردها افزایش یافته و بادهای 120 روزه بعضاً به 200 روز نیز افزایش پیدا کرده است و بیش از 180 گونه و بالغ بر 200 هزار قطعه پرنده مهاجر که در این منطقه موقتاً ساکن بودند از تالاب مهاجرت کرده اند. افسری اضافه می کند: علاوه بر گونه های مهاجر،چندین گونه ساکن در منطقه شامل سمور آبی، جبیر و قوچ و میش ساکن در دشت سیستان نیز به سبب خشکسالی از این منطقه مهاجرت کرده اند.

هم افزایی به جای صف آرایی

با خشک شدن تالاب هامون و سرازیر شدن پیامد های منفی بر منطقه و مردم نیاز است مسئولان به احیای تالاب توجه ویژه داشته و تمام تلاش خود را بر این موضوع متمرکز کنند.عضو هیئت علمی دانشگاه می گوید: باید وحدت ملی حفظ شده و هم پوشانی و هم افزایی ایجاد شود که متاسفانه مسئولان به جای هم افزایی در مقابل یکدیگر صف آرایی می کنند .

دکتر نوری می افزاید: فیلتر محیط زیست در دستگاه های اجرایی وجود ندارد و این نشان می دهد هنوز مقدمات کار فراهم نشده است ابتدا باید مقدمات کار اصولی شود سپس سایر ارگان ها همسو با ستاد، پیش روند و این اعتقاد و باور در دست اندرکاران و مسئولان ایجاد شود که متوجه باشند تالاب وضعیت بحرانی دارد.وی بیان می کند: اولین گام باید ایجاد پوشش گیاهی باشد تا بتوان آب را در بستر تالاب ذخیره کرد. هامون شرایطی مانند استخر ندارد که با دپوی آب مشکل بی آبی آن برطرف شود باید با ایجاد پوشش گیاهی آب را تثبیت کرد.

این مقام دانشگاهی معتقد است : روند کلی کار شرایط خوبی ندارد زیرا نه نمایندگان آن طور که باید برای بهبود شرایط فوق تلاش می کنند و نه استانداری تلاش قابل توجهی در خصوص کنترل ریزگردها داشته است.وی خاطرنشان می کند: باید مسئولان استانی و کشوری با مردم هم صدا شده و بدانند که شرایط هامون یک فوریت است و سرمایه ملی محسوب می شود و باید برای احیای آن تلاش شود، بر کسی پوشیده نیست که اهمیت هامون نه تنها کمتر از دریاچه ارومیه نیست بلکه هم تراز و چه بسا بالاتر از آن بوده و در حال حاضر به موضوعی ملی تبدیل شده است. اگرچه چند سالی است که از خشک شدن هامون می گذرد اما در سال های اخیر اثرات مخرب زیست محیطی که از پیامد های خشکی تالاب است عرصه را بر مردم این منطقه تنگ کرده و شدت توفان ها و غلظت ریزگردها روز به روز در حال افزایش است به طوری که سبب مهاجرت اهالی سیستان از آن منطقه شده و اگر مسئولان به این موضوع توجه نداشته باشند به زودی سیستان خالی از سکنه شده و بی تردید بعد از نابودی هامون شاهد نابودی سیستان نیز خواهیم بود.