سلامت نیوز : با تعریفی كه دكتر علی‌اكبر پور فتح‌الله رئیس سازمان انتقال خون كشور از مراحل دریافت و فرآوری و آماده‌سازی خون بیان می‌كند، باید پذیرفت كه «خون» نه تنها یك كالای اقتصادی محسوب می‌شود. بلكه در میان كالاهای اقتصادی باید گاهی به آن صفت استراتژیك را هم داد اما صرفاً به دلیل حفظ جنبه‌های انسانی در اهدای خون و بخصوص حرمتی كه این مایع حیاتبخش در فرهنگ انسانی خصوصاً در میان آثار ادبی ما ایرانیان دارد هنوز با این محصول گرانقیمت درخور ارزش اقتصادی آن رفتار نمی‌شود و اهدای داوطلبانه، تنها شاخصی است كه به گفته رئیس سازمان انتقال خون ایران حتی سازمان جهانی بهداشت WHO نیز بر آن تأكید می‌كند.در گفت‌وگویی كه با رئیس سازمان انتقال خون ایران درباره اهدا، فرآوری، جمع‌آوری و كاربرد خون در كشور انجام داده‌ایم، ملاحظات اقتصادی، پزشكی تولید خون مفصل بیان شده است.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه ایران ؛ تعریف شما به عنوان مسئول یكی از مجموعه‌های مهم جامعه در مورد موضوع مدیریت درمان چیست و كشور ما از این منظر دارای چه رتبه‌ و جایگاهی در دنیاست؟

مدیریت یكی از مقوله‌هایی است كه صفر تا صد مشخصی ندارد، من این سؤال را با بحث در مورد انتقال خون و فعالیت‌های صورت گرفته در این زمینه و مواجهه با چالش‌های موجود پاسخ می‌دهم. اگر روند انتقال خون را در نظر بگیریم از اهداكننده تا گیرنده، فقط مسیر دریافت خون تا زمان خروج از سازمان انتقال خون و قرار گرفتن در اختیار مراكز درمانی به درستی طی می‌شود و باقی این روند ناقص یا فلج است. مدیریت یا نظارتی در مراكز درمانی اعمال نمی‌شود و در هیچ بیمارستانی حوزه‌ای مربوط به خون یا پایگاه انتقال خون وجود ندارد؛ در حالی كه در تمام دنیا دپارتمان‌های ویژه انتقال خون در اكثر بیمارستان‌ها موجود است؛ مورد دیگر اینكه در شاخص مصرف خون به صورت autotransfusion (شیوه‌ای كه اشخاص از خون خودشان استفاده می‌كنند) كه در آن عوارض انتقال خون مطرح نیست و خطر عفونت‌های بعد از انتقال خون نیز كاهش می‌یابد، سهم كشور ما بسیار ناچیز است.

مثال دیگر اینكه در كشور ما برای هر عمل قلب باز 4 تا 5 واحد خون مصرف می‌شود، در حالی كه با ساماندهی و جمع‌آوری خون در حین عمل، خون زیادی صرف نخواهد شد و به خوبی می‌دانیم كه این عمل انتخابی است و با برنامه‌ریزی به بیمار وقت داده می‌شود؛ در این صورت فرد می‌تواند از 28 روز قبل از عمل 4 مرتبه در فواصل هفت روزه خون اهدا كند كه با این برنامه بدن وی سازگار و خون او رقیق شده، همچنین 4 واحد از خون خود را ذخیره كرده و در صورت نیاز می‌تواند از آن‌ها استفاده كند.

اما از منظر دیگر كشور ما دارای شاخص‌های چشمگیری در حوزه انتقال خون است چرا كه 27 واحد اهدای خون در ازای هر 1000 نفر شاخص غرورآفرینی است و با قاطعیت می‌توان گفت هیچ كشور در حال توسعه‌ای این شاخص اهدای خون را ندارد و در پیشرفته‌ترین كشورهای دنیا نیز این شاخص به 35 واحد در هر 1000 نفر می‌رسد، این آمار نشان می‌دهد كه ما فاصله چندانی با كشورهای توسعه یافته نداریم؛ همچنین در بحث شاخص اهدای مستمر نیز با ركورد 50 درصدی مواجه هستیم و در حالت كلی مصرف خون باید مدیریت شود و زمانی از آن استفاده شود كه جان یك فرد را نجات دهد. یكی از مهمترین موضوعات در مدیریت انتقال خون بحث اقتصاد مدیریت است. در هیچ كشور پیشرفته‌ای خون به رایگان در اختیار مراكز درمانی قرار نمی‌گیرد. در كشور ما به دلیل اینكه اهدای خون داوطلبانه صورت می‌گیرد این ذهنیت شكل گرفته كه بر همین اساس خون باید به صورت رایگان در اختیار مراكز درمان قرار گیرد. این ذهنیت اشتباه است زیرا فرایند آماده‌سازی خون بسیار هزینه‌بر است.

هر كالایی كه رایگان در اختیار مراكز درمانی قرار گیرد ارزش خود را از دست می‌دهد و همین نكته باعث مصرف غیرمنطقی خون در كشور ما شده است به طور مثال متوسط قیمت و هزینه یك واحد خون در اروپا و امریكا 90 یورو یا 110 دلار است كه بیمه‌ها تقبل می‌كنند، به همین دلیل نظارت شدید روی میزان مصرف صورت می‌گیرد كه این موضوع پزشكان را به سمت روش‌هایی مانند autotransfusion یا جمع‌آوری خون در حین عمل جراحی، سوق می‌دهد. اگر پزشكان در كشور ما این روند را پی بگیرند طبیعتاً مصرف خون كاهش می‌یابد و در این صورت مراكز درمانی با این حجم از خون‌های اهدایی به هیچ وجه نباید با مشكل كمبود خون مواجه باشند.

 هر فرآورده‌ای حتی اگر اهدایی هم باشد، قیمتی دارد؛ ارزش و قیمت یك واحد خون برای مجموعه فعالان حوزه سلامت و بخصوص برای بسیاری از پزشكان هم معلوم و مشخص نیست؛ آیا نمی‌توان قیمت هر واحد خون را روی آن درج كرد ولی به رایگان در اختیار مراكز درمانی قرار داد؟ با این كار هزینه صرف شده و ارزش واقعی هر واحد خون برای تمامی اعضای مراكز درمانی روشن و آشكار خواهد شد.

بله این هم راهكاری است كه پیش از این سازمان فعالیت‌هایی در این زمینه انجام داده است به طور مثال ما هزینه‌های صورت گرفته برای هر واحد خون را بررسی كردیم و مشخص شد هزینه هر واحد خون 75000 تومان است كه این قسمت شامل آزمایش‌ها، نیروی انسانی و ... است.
 می‌خواهم به پاییز سال 82 بازگردیم و خاطره‌ای را مرور كنیم، زمانی كه زلزله بم اتفاق افتاد و سازمان باید مدیریت درمان و بحران را همزمان انجام می‌داد؛ روزهای پس از زلزله چطور بر سازمان گذشت؟

علی‌رغم ضربه سنگین و شوك ناگهانی زلزله مهیب در بم عزیز و به تبع آن درد و اندوه جانكاه مردم ایران، آن روزها بسیار خاطره‌انگیز و پرشور سپری شد، روزگاری كه مردم دسته دسته به سمت مراكز سازمان در همه استان‌ها مراجعه می‌كردند و صف‌های طویلی برای اهدای خون و حمایت از هموطنانشان تشكیل می‌دادند، به طوری كه در 3 روز اول 27000 واحد خون از مردم دریافت شد و موقعیتی پیش آمد كه رسماً اعلام كردیم به خون و فرآورده‌‌های خونی احتیاج نداریم.

ë در آن دوره ذخیره خون در مراكز سازمان به چه میزان بود، به طور كلی آیا اصلاً چنین ذخیره منطقی برای سازمان تعریف شده است؟
بله ما بعد از واقعه بم برنامه‌ریزی انجام دادیم و قوانینی وضع كردیم‌ كه طبق آن، مراكز باید هفت برابر مصرف روزانه خود را ذخیره داشته باشند. با این برنامه ما نگرانی خاصی نخواهیم داشت فقط نگران مشكلات فصلی هستیم،‌ مثلاً ایام عید یا ماه مبارك رمضان،‌ آغاز زمستان بعد از بارش برف و ... كاهش اهدای خون را در پی دارد. همچنین سازمان برای جایگزینی این كمبود سعی در فرهنگ‌سازی بر مبنای اعتقادات مذهبی كرد كه یكی از آنها تشویق افراد به اهدای خون بود،‌ این فرهنگ رفته‌رفته تبدیل به نذر خون شد كه در ایام تاسوعا و عاشورا رواج زیادی دارد؛‌ البته این موضوع باعث شده مراجعات قبل از محرم كاهش یابد و همگان در تاسوعا و عاشورا مراجعه كنند كه این نیز كار را برای همكاران در مراكز سراسر كشور دشوار كرده است.

گفتید یكی از مشكلات تأمین خون،‌ به رایگان قرار دادن این محصول در اختیار مراكز درمانی است. چه راهكارهایی برای برون‌رفت از این مشكل دارید. آیا در سایر كشورها هم اهدای خون و در اختیار قرار دادن این طلای سرخ برای بیماران نیازمند، داوطلبانه است یا اینكه امتیازاتی برای افراد اهدا كننده و هزینه‌هایی برای افراد گیرنده قائل می‌شوند؟
اهدای داوطلبانه توصیه WHO(سازمان بهداشت جهانی) است یعنی اهدای خون باید كاملاً داوطلبانه و بدون پاداش باشد. زمانی مطالعات نشان داد در مورد اهدا كنندگان مستمر خون خطر سكته قلبی كاهش می‌یابد،‌ اما در همان زمان نیز سازمان بهداشت جهانی اذعان داشت حتی پاداش سلامت هم نباید به عنوان تشویق برای ترغیب افراد به اهدای خون مورد استفاده قرار گیرد، بلكه باید این اهدا بر مبنای ارزش‌های انسان‌دوستانه و كاملاً داوطلبانه باشد.

با این حال سازمان انتقال خون به عنوان منتقد در اختیار قرار دادن فرآورده‌های خونی به صورت رایگان به مراكز درمان،‌ تلاش دارد با ارزش‌‌گذاری مفهومی و فرایندی بر فرآورده‌های خونی در عین حال كه بابت این بهینه‌سازی و انتقال‌ها وجهی دریافت نمی‌كند اما كادر درمان و متخصصان علوم ‌پزشكی را بیش از پیش با ارزش خون و فرآورده‌های آن آشنا و از مصرف بی‌رویه خون در مراكز درمانی جلوگیری كند.

در بسیاری از كشورهای دنیا فعالیت‌های سمعی بصری با محوریت انتقال و اهدای خون صورت می‌گیرد مانند فیلم انیمیشن و... آیا در ایران نمی‌توان از این طریق به مردم آگاهی داد؟

به دلایلی این كار برای ما امكان‌پذیر نیست. در بازدیدی كه از سازمان انتقال خون امریكا داشتم از هزینه‌های صرف شده آنها آگاهی پیدا كردم و دریافتم مبلغ چشمگیری را صرف فرهنگ‌سازی و تحقیق و توسعه می‌كنند. همین موضوع تفاوت در هزینه‌های ما و آنها را نمایان می‌كند. هزینه هر واحد خون ما 75000 تومان و هزینه هر واحد خون در امریكا 110 دلار است. این تفاوت ناشی از آن است كه ما در هر واحد در ایران هزینه تحقیق و توسعه را در نظر نمی‌گیریم؛ البته این موضوع دلایل گوناگونی دارد كه یكی از آنها دولتی بودن سازمان‌ها است.

بیان كردید كشور ما در بین كشورهای در حال توسعه از لحاظ اهدای خون پیشگام است. منحصراً بفرمایید جایگاه سازمان انتقال خون در چه سطحی است و چه میزان با سطح اول دنیا فاصله داریم؟

طبیعتاً فاصله ما با كشورهای توسعه یافته زیاد است و در تلاش برای رسیدن به آنها هستیم. ما هفته گذشته به عنوان مركز بهداشت جهانی در منطقه مدیترانه شرقی برای تحقیق و پژوهش در زمینه سلامت خون انتخاب شدیم. در بین كشورهای مدیترانه شرقی از نظر تمام شاخص‌ها رتبه اول را در اختیار داریم و به همین دلیل هم این عنوان به ما اعطا شد.
به عنوان آخرین سؤال می‌خواستم موضوع حجامت و خون دادن را مطرح كنم كه از دیرباز مورد توجه بوده و موافقان و مخالفان زیادی داشته است. آیا خون دادن مفید‌تر از حجامت است؟

تعدادی از مردم معتقدند با حجامت خون مرده از بدن خارج می‌شود كه این اشتباه است، خون مرده یا ساكن در هیچ‌كدام از اعضای بدن وجود ندارد. در حجامت با مكشی كه انجام می‌دهند آب میان‌بافتی را نیز خارج می‌كنند كه از نظر عمل با اهدای خون هیچ تفاوتی ندارد. هر دو مفید هستند ولی در حجامت خون دور ریخته می‌شود و از خون اهدایی استفاده نمی‌شود، اما در اهدای خون اینگونه نیست؛ نكته دیگر اینكه حجامت غالباً برای افراد بیمار است كه این موضوع در اهدای خون بالعكس است.
بسیار ممنون از وقتی كه در اختیار ما قرار دادید و با آرزوی رخداد اتفاقات بسیار خوب برای جنابعالی و سازمان انتقال خون ایران.