سلامت نیوز: كاهش باروری و افزایش سالمندی، دو مساله جمعیتی است كه چند سالی می شود هشدار كارشناسان و نگرانی مسوولان را به دنبال داشته است. نتایج سرشماری سال ۹۰ نشان می دهد در حال حاضر حدود ۱/۸ درصد از كل جمعیت ایران را افراد سالمند بالای ۶۰ سال تشكیل می دهند. این مقدار معادل شش میلیون و ۱۶۰ هزار نفر از جمعیت كشور است. با این وجود به اندازه یی كه در مورد نگرانی از این وضعیت صحبت و آمار و عدد ارائه می شود، سیاست و برنامه منسجمی برای رویارویی با آن پیش بینی نشده است.

آنچه نگرانی كارشناسان جمعیتی در این زمینه را بیشتر می كند پیش بینی هایی است كه نشان می دهد این تعداد تا سال ۲۰۵۰ به ۲۸ میلیون نفر یعنی ۳۳ درصد كل جمعیت كشور می رسد. بر اساس این پیش بینی ها ایران در سه دهه آینده وارد مراحل پیشرفته سالمندی جمعیت می شود.

مطالعات جمعیت شناسان همچنین نشان می دهد تا سال ۱۴۰۵ جمعیت سالمند كشور بیش از ۹۶ درصد رشد و تعداد سالمندان از حدود پنج میلیون نفر به حدود ۱۰ میلیون نفر افزایش خواهد داشت. این تعداد در مناطق شهری از ۳/۳ میلیون نفر به حدود ۵/۷ میلیون نفر و در مناطق روستایی از ۸/۱ میلیون نفر به حدود ۴/۳ میلیون نفر خواهد رسید. در حال حاضر شاخص سالمندی در كشور معادل ۲۲ نفر فرد سالمند در مقابل هر ۱۰۰ نفر جمعیت زیر ۱۵ سال است كه تا سال ۱۴۳۰ به ۲۳۹ سالمند در مقابل هر ۱۰۰ نفر جمعیت زیر ۱۵ سال خواهد رسید.

اما با توجه به این وضعیت و آمار و ارقامی كه هر از چند بار از سوی مسوولان و كارشناسان اعلام می شود، چه اقدامی برای رویارویی با این جمعیت سالمند شده است؟ تا چه حد خانه های سالمندان و بیمارستان های ما پاسخگوی جمعیت سالمند هستند؟ صندوق های بازنشستگی تا چه حد توان مقابله با موج سالمندی را دارد؟ افزایش جمعیت سالمندی در ایران نیاز به یك نظام جامع رفاه اجتماعی برای حمایت از جمعیت سالمندی را بیشتری از هر زمان دیگری نشان می دهد. تاثیر و فشار جمعیت سالمندی بر صندوق های بیمه و بازنشستگی، نیاز به اصلاح صندوق های بازنشستگی را می طلبد. بیمارستان ها و خانه های نگهداری سالمندان، در حال حاضر جوابگوی تعداد سالمندان در آینده یی نزدیك نیست و بازار كار و اشتغال برای جوابگویی به نیازهای شغلی یك جمعیت سالمند در كشور ما تنظیم نشده است.

در این گزارش به استناد به نتایج طرح پژوهشی «مطالعه تطبیقی سیاست های مرتبط با سالمندی جمعیت در كشورهای منتخب در حال توسعه و توسعه یافته» كه زیرنظر موسسه مطالعات و مدیریت جامع تخصصی جمعیت كشور از سوی دكتر محمود مشفق صورت گرفته به بررسی سیاست های سالمندی پرداخته شده است.

چرا سالمند شدیم؟
بخشی از مشكل سالمندی جمعیت در ایران ناشی از سیاست كنترل موالیدی است كه آثار آن از سال ۱۳۷۰ به بعد به تدریج نمایان شد. براساس این سیاست به تدریج از نسبت افراد كمتر از ۱۵ سال كاسته شد و بر نسبت افراد میانسال یعنی ۶۴-۱۵ ساله ها افزوده شد. اما سالمندی تنها مشكل كشور ما نیست. جمعیت سالمندان جهان در نیم قرن گذشته سه برابر شده است و در ۵۰ سال آینده نیز سه برابر خواهد شد. از نظر ساختار سنی بسیاری از كشورهای توسعه یافته در مرحله سالمندی جمعیت بوده و بسیاری از كشورهای در حال توسعه نیز در حال وارد شدن به مرحله سالمندی جمعیت هستند. پیش بینی های جمعیتی سازمان ملل نشان می دهد میزان رشد جمعیت ۶۰ ساله و بالاتر ۵/۳ برابر میزان رشد كل جمعیت جهان در دوره ۲۰۲۵-۲۰۳۰ خواهد بود. اما از طرف دیگر نتیجه اجتناب ناپذیر كاهش باروری و افزایش امید به زندگی رشد تعداد سالمندان است. ما نمی توانیم به سمت توسعه و توسعه یافتگی پیش برویم و انتظار افزایش جمعیت سالمند را نداشته باشیم. از آنجایی كه كشورهای توسعه یافته از نظر زمانی خیلی زودتر با كاهش باروری رو به رو هستند، زودتر از كشورهای در حال توسعه سالمندی و پیامدهای آن را تجربه می كنند. به طوری كه در حال حاضر میانگین شاخص سالمندی جمعیت در كشورهای منتخب توسعه یافته ۱/۱۸۶ سالخورده به ازای هر ۱۰۰ نفر جمعیت زیر ۱۵ سال است. در حالی كه میانگین سالمندی جمعیت در كشورهای منتخب در حال توسعه ۲/۴۱ نفر است.

سالخورده ترین كشورها
طرح پژوهشی مطالعه تطبیقی سیاست های مرتبط با سالمندی جمعیت در كشورهای منتخب در حال توسعه و توسعه یافته كه زیرنظر موسسه مطالعات و مدیریت جامع تخصصی جمعیت كشور از سوی دكتر محمود مشفق به بررسی وضعیت سالمندی در دو دسته از كشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته پرداخته شده است به بررسی سالخوردگی در كشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته پرداخته است. سالخورده ترین كشورهای مورد مطالعه در این تحقیق به ترتیب ژاپن، انگلستان و آلمان هستند. بین كشورهای در حال توسعه كره جنوبی بیشترین میزان سالمندی جمعیت را داراست. یكی از پیامدهای سالمندی جمعیت در این كشورها افزایش بار وابستگی است. در سال ۱۳۹۰ میانگین بار وابستگی در كشورهای در حال توسعه ۸/۴۹ درصد به دست آمده در حالی كه در كشورهای توسعه یافته نزدیك به ۵۳ درصد است. نسبت وابستگی برای ژاپن با ۵۶ درصد و كمترین برای آلمان و انگلستان با ۵۱ نفر در مقابل ۱۰۰ نفر جمعیت ۶۴-۱۵ سال است. در حال حاضر نسبت جمعیت ۶۵ سال به بالادر كشور نزدیك به ۸/۵ درصد از كل جمعیت است كه تا سال ۱۴۳۰ به حدود ۲۳ درصد خواهد رسید. این افزایش نسبت جمعیت بالای ۶۵ سال به شدت بار وابستگی سالمندان را افزایش خواهد داد. اما برای مواجهه با این مساله و برنامه ریزی صحیح باید بدانیم كشورهایی كه اكنون سالمندی را تجربه می كنند و ما نیز در آینده وضعیتی مشابه با آنها خواهیم داشت، چگونه با مساله سالمندی جمعیت برخورد كرده اند و چه سیاست هایی را در پیش گرفته اند.

مصر
مصر یكی از كشورهایی است كه خطر سالمندی جمعیت را پیش رو دارد. درصد افراد سالمند در مصر درسال ۱۹۹۶ حدود ۶ درصد بود. در حالی كه تعداد آنها به ۲/۷ درصد در سال ۲۰۰۶ رسید و انتظار می رود كه در صد افراد سالمند در سال ۲۰۱۶ به ۹/۸ درصد افزایش یابد و در سال ۲۰۲۶ به حدود ۱۱ درصد برسد. امید به زندگی سالمندان مرد در سال ۱۹۹۶ حدود ۳/۱۴ سال بوده كه انتظار می رود تا سال ۲۰۲۶ به ۳/۱۹ سال افزایش یابد.

در مصر مسوولیت سیاستگذاری برای سالمندان، وظیفه وزارت بهداشت و جمعیت، وزارت تامین اجتماعی و برخی دانشگاه و نهادهای آكادمیك است. استراتژی های وزارت بهداشت و جمعیت برای بهبود مراقبت های بهداشت و سلامت سالمندان به شرح زیر است:

كره جنوبی
گذار جمعیتی در كره جنوبی از اوایل سال ۱۹۶۰ عمدتا در نتیجه توسعه اقتصادی- اجتماعی و اجرای كامل برنامه های تنظیم خانواده آغاز شد. سالمندی جمعیت در این كشور نیز تحت تاثیر كاهش باروری بوده است. در سال ۱۹۸۰ میزان خام موالید به ۴/۲۳ در هزار و سپس در سال ۱۹۹۶ به ۲/۱۵ در هزار كاهش یافت. همچنین میزان باروری كل از شش بچه برای هر مادر در سال ۱۹۶۰ به ۵/۴ فرزند در سال ۱۹۷۰ و سپس به ۷/۲ فرزند برای هر مادر در سال ۱۹۸۰ كاهش یافت. در سال ۱۹۸۴ میزان باروری كل به زیر سطح جانشینی كاهش یافت و از آن زمان به بعدتر در پایین تر از سطح جانشینی باقی مانده است. در سال ۱۹۶۶ نسبت سالمندان ۶۵ ساله و بیشتر تنها ۳/۳ درصد از كل جمعیت بود. اما در سال ۱۹۹۵ به ۹/۵ درصد افزایش یافته و پیش بینی شده است در سال ۲۰۳۰ به بالای ۳/۱۹ درصد افزایش یابد.

تركیه
نخستین برنامه پنج ساله توسعه تركیه عمدتاً به مراقبت های بهداشتی از سالمندان توجه داشت. در این برنامه اعتباراتی برای تجهیزات و نیازهای خانه های سالمندان تخصیص داده شده بود. ارائه خدمات به افراد سالمند به نهادهای دولتی و عمومی محدود نشده بود، بلكه سازمان های داوطلبانه در این رابطه نیز تشویق به همكاری شده بودند. این سیاست ها در دیگر برنامه توسعه دنبال شده در این كشور نیز ادامه داشت.

آلمان
دولت آلمان معتقد است ترسی از كاهش جمعیت وجود ندارد. در هیچ یك از گزارش های جمعیتی از این كشور مساله جمعیت به عنوان یك مساله قریب الوقوع معرفی نشده است. به اعتقاد دولت در این كشور صنعتی مثل آلمان الگوهای مصرف و تولید مشكل اصلی اكولوژی انسانی است نه حجم جمعیت. این در حالی است كه سالمندی جمعیت آلمان غربی از اواسط قرن ۱۷ یك مساله بحث برانگیز بوده است. زمانی كه در ۱۹۷۴ هر چهار سناریوی پیش بینی جمعیت نشان داد جمعیت آلمان در آینده سالمند می شود، متخصصان دولتی جمعیت در این كشور پیش بینی كردند كاهش باروری به عنوان عامل اولیه سالمندی و افزایش امید به زندگی دومین عامل سالمندی است. همچنین هیچ یك از حكومت های آلمان غربی و فدرال قصد اثرگذاری بر باروری را ندارند. با وجود اینكه هر دو موافق هستند كه باروری پایین است. آنها معتقدند كه مداخله یی نباید صورت گیرد مگر اینكه به درخواست بخش جمعیت سازمان ملل باشد.

انگلستان
حكومت انگلستان سالمندی را برای سال های طولانی است كه تجربه می كند. اهمیت روز افزون سالمندان روی اقتصاد و خدمات دولتی در انگلستان باعث شده طرح های متعددی برای بهبود آگاهی نسبت به سالمندی و در نتیجه خدمات بهتر ارائه شود. برای مثال حكومت انگلستان یك گروه تخصصی از وزرا در زمینه سالمندان دارد. كمیسیون سلطنتی مراقبت های بلندمدت نتایج را منتشر می كند و یك گروه ویژه هم وجود دارد كه روی سالمندی فعال كار می كند و گزارش های متعددی را در این زمینه منتشر می كند.

ژاپن
طی نیم قرن گذشته ژاپن به سرعت به سوی یك جمعیت فوق سالخورده كه در آن جمعیت بالای ۶۵ سال بیش از ۲۵ درصد كل جمعیت است، حركت كرده است. كاهش جمعیت و افزایش سن یكی از اصلی ترین چالش های پیش روی ژاپن امروز است. آنچه ژاپن را از بقیه كشورهای صنعتی متمایز می كند، شیوه تغییر سریع تر ساختار جمعیتی این كشور است. در سال ۱۹۹۵، ۶/۱۴ درصد از جمعیت ژاپن را سالمندان بالای ۶۵ سال تشكیل می دادند. اما آمار سالمندی ژاپن نشان می دهد در سال ۲۰۲۵، ۴/۲۷ درصد از جمعیت ژاپن را سالمندان تشكیل خواهند داد. به همین ترتیب ژاپن در حال از دست دادن جمعیت در سن كار خود است. پیش بینی می شود در سال ۲۰۲۵ از هر سه ژاپنی یك نفر بالای ۶۵ سال باشد. نرخ سالمندی در جمعیت ژاپن از دو علت سرچشمه می گیرد. یكی افزایش امید به زندگی و دیگری كاهش زاد و ولد. از سال ۲۰۰۰ به بعد برنامه های حمایت از سالمندان به اشكال مختلف در ژاپن به اجرا گذاشته شد.

فرانسه
سیاستگذاری در زمینه باروری و سالمندی در فرانسه سابقه یی طولانی دارد. فرانسه در سال ۱۹۳۹ میلادی «قانون خانواده» را تصویب كرد. این قانون از افزایش جمعیت حمایت می كرد. در این قانون مشوق های نقدی برای مادرانی كه در خانه بمانند و از فرزندان شان مراقبت كنند و تعطیلات سالانه بیشتر در نظر گرفته شده بود. مشوق های دولت فرانسه برای افزایش باروری جهت پیشگیری از سالمندی جمعیت و افزایش باروری در این قانون به این شرح است.

منبع:‌سایت الف