سلامت نیوز:جلال شاکری قهنویه: زلزله رخدادی طبیعی است. یکی ازعلل آن فشارهای جانبی صفحات اقیانوسی با وزن مخصوص بالا به سمت صفحات قاره‌ای با وزن مخصوص پایین‌تر است.
به گزارش سلامت نیوز، ایران نوشت: این حرکت در نواحی خاصی از پوسته قاره‌ای که شکستگی‌های ممتد در آن ایجاد شده، با تخلیه انرژی، باعث جابه‌جایی و در نتیجه لرزش بخش‌های اطراف کانون حرکت می‌گردد. فاصله بین رشته کوه هیمالیا و امتداد آن تا البرز و آناتولی در شمال و اقیانوس هند تا خلیج فارس در جنوب، پهنه‌ای است که در اوراسیا تحت این نوع فشار قرار دارد. شکستگی‌های ایجاد شده در این پهنه نواحی با ریسک بالا در زلزله خیزی هستند. این شکستگی‌ها بیشتر در مرز بین چین خوردگی‌ها و دشت‌ها است. علل دیگری نیز عامل زلزله هستند از جمله: مناطق با آتشفشان‌های فعال و نیمه فعال، جزایر واقع در مرز اقیانوس‌ها - قاره‌ها و همچنین حرکت لایه‌های رسوبی روی هم به علت لغزش در بعضی نواحی در فصل‌های پر باران. ایران در ناحیه‌ای از کره زمین قرار گرفته که صفحات اقیانوسی جنوب - شمال همچون منگنه‌ای پهنه آن را تحت فشار قرار داده و باعث کوهزایی و فعالیت‌های شدید زمین ساختی در آن شده است. انرژی بالقوه پنهان از چشم ما هراز چندگاه از سوپاپ‌هایی که در این نواحی زمین قرار گرفته آزاد می‌شود و چون انفجار یک بمب بزرگ امواجی را در پوسته صلب و رسوبات روی آن ایجاد می‌کند و زلزله‌ای با قدرت کم، متوسط، زیاد و بسیار زیاد را باعث می‌شود.
چارلز ریشتر، زلزله شناس امریکایی در سال 1935مقیاسی برای اندازه‌گیری بزرگی زلزله‌ها پدید آورده که میزان انرژی آزاد شده درکانون زلزله را براساس لگاریتم بیشترین مقدار جابه‌جایی افقی ثبت شده توسط لرزه نگارمشخص می‌کند.
زلزله‌های با قدرت کم و متوسط تا چهار ریشتر بسیار اتفاق می‌افتد اما توسط انسان احساس نمی‌شود. اگر هریک درجه به بزرگی زلزله اضافه شود انرژی آزاد شده 6/31 برابر بیشتر می‌گردد، این درجه‌بندی تا 10 ادامه دارد. انفجار ناشی از یک میلیارد تن تی ان تی برابرانرژی آزادشده دریک زلزله 8 ریشتری است. این مقایسه می‌تواند معیاری قابل درک از انرژی تخریبی زلزله را نشان دهد.
در کشور ما ساختمان‌های مسکونی و سازه‌های صنعتی و عمرانی، روی رسوباتی بنا شده‌اند که بالقوه می‌توانند در مسیر امواج زلزله دچار تکان‌های شدید شوند. این تکان‌ها با درجه متوسط تا چهار یا پنج ریشتر به ساختمان‌های بنایی خشتی - آجری و در درجات شش تا هشت به ساختمان‌های بنایی آجر-ملات و ساختمان‌های بتنی معمولی که اکثر بناهای چند دهه گذشته را شامل می‌شود، آسیب وارد می‌کند. در درجات بالاتر حتی ساختمان‌های بتنی که آیین‌نامه‌های معمول در آنها رعایت شده ولی با ایمنی بالا در مقابل زلزله ساخته نشده‌اند آسیب می‌بینند. ساز و کارهای جدید در بحث طراحی و فناوری مصالح ساختمانی این امکان را به ما می‌دهد که ساختمان‌هایی با ایمنی بالا در مقابل زلزله‌هایی حتی با قدرت 8 یا 9 ریشتربسازیم و با اطمینان زیر سقف آنها زندگی کنیم. این سازوکارها را در کشور ما می‌توان ایجاد کرد و نیازی به واردات نیست.
اما چه کنیم تا از این حادثه طبیعی گریزناپذیر آسیبی نبینیم یا کمترین آسیب را داشته باشیم؟ چه کنیم که اشتباهات گذشته تکرار نشود و سرمایه‌های ملی این کشور در اثر ناآگاهی و ندانم کاری و بی‌مسئولیتی با این قهر طبیعی ازبین نروند؟ از چه دانشی بهره گیریم و چه الگو‌هایی در کدام مناطق لرزه خیز می‌توانند برای ما درس آموز باشند؟
به نظر می‌رسد تدریس دروس مختلف بهسازی ساختمان در مقابل زلزله در دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی طی پنجاه سال گذشته، تنها برای گذراندن درس و فارغ‌التحصیل شدن بوده و در بخش‌های طراحی سازه و بخش نظارت و اجرا با نگاه گذرا و بی دقتی بدان پرداخته شده. زیرا درعمل، پیاده کردن اصول بهسازی و ایمن‌سازی در طراحی ساختمان‌ها به بهانه اضافه شدن هزینه‌ها تا آنجا که می‌شود حذف شده یا بسیار ناچیز بوده. این مختصر هم توسط مهندسانی صورت گرفته که دروس مربوطه را فراموش نکرده و خود را تا حدودی مقید می‌دانسته‌اند. بعد از مقوله طراحی، در اجرا مسائل ده چندان است.
افزایش قیمت زمین و ساختمان در 10 سال گذشته تشویق به سرمایه‌گذاری در بخش ساختمان‌های مسکونی را برای هر صنف و گروهی بیشتر کرده است.
ساختمان‌ها در چند سال اخیر مثل قارچ از زمین‌های مجاز و غیرمجاز بالا آمده، بناهای کهنه خراب و سازه‌های آپارتمانی بلند بر پا شده‌اند، بخش‌های دولتی وخصوصی همه هم و غم خود و سرمایه را با رقابتی تنگاتنگ روی این کار گذاشته‌اند واکنون با انبوهی از مجتمع‌های مسکونی مواجه هستیم که بسیاری از آنها بدون رعایت آیین‌نامه‌های ایمن‌سازی واستانداردهای این بحث ساخته شده‌اند. از هر یکصد مجتمع مسکونی ساخته شده تنها معدودی قبل از ساخت گزارشی از مکانیک خاک محل، آزمایش‌های ژئوتکنیک و بررسی‌های زمین شناسی دارند و اکثراً با نگاه اجمالی مهندس ناظر، معمار و عوامل کم سواد، پی‌ریزی وساخته شده‌اند. بحث مهندسی پی در ایران اصلاً محلی از اعراب ندارد و انجام بررسی‌های زمین شناسی و آزمایش‌های ژئوتکنیک بسیار غریب افتاده است، در حالی که حداقل بودجه‌ای که برای این بخش در استاندارد‌های بین‌المللی تعریف شده دو درصد بودجه کل ساخت است و آن هم در کشورهایی که از جنبه زلزله خیزی در مناطق بی‌خطر تا ریسک متوسط‌اند. این بودجه صرفاً جهت مطالعات اولیه و ارائه گزارش به طراح برای اعمال در طراحی سازه ایمن است. در مناطق پر ریسک طراح موظف است در محاسبات خود علاوه بر پارامترهای ابتدایی ارائه شده مانند ضریب چسبندگی و زاویه اصطکاک داخلی خاک با کمک گرفتن از کارشناسان زمین ساخت، مهندسان پی و سازه به سایر مسائل مربوط به وضعیت زمین نیزبپردازد. افزون برآن لازم است با رعایت آیین‌نامه‌های مربوط، جدیدترین دستاورد‌های ایمن‌سازی را در طرح پیاده نموده، مصالح ویژه این گونه بناها را معرفی و هزینه‌های آن را جزو هزینه‌های ساخت درنظر بگیرد.
از زمین و پی‌سازی که بگذریم، چگونگی شناژ‌بندی و اجرای آنها، نوع میلگرد، فولاد و بتن مصرف شده در این شناژها اصلاً مورد توجه نیست و یک یا چند الگوی شناخته شده در تمام ساختمان‌سازی‌های ایران در حال تکرار است. ابعاد شناژها، نوع پی و چگونگی ارتباط بتن با خاک زیر و مجاور، بک فیل‌ها و عایق‌بندی سطوح در تماس با خاک در بسیاری از سازه‌ها از مواردی است که بدون دقت و نگاه به وضعیت اقلیمی محل و نظارت صحیح، اجرا می‌شود.
بسیاری از عوامل نظارت، خود، آگاهی کاملی از مسائل زمین ساخت منطقه و ایمن‌سازی ندارند و به قول خودشان وقت را برای نظارت تلف نمی‌کنند. بویژه در ساختمان‌های عمومی و مجتمع‌های مسکونی این نظارت‌ها با صرفه‌جویی وقت از سوی ناظر و سرپرست فنی کارگاه ساختمانی انجام می‌گیرد و برای ملاقات ناظر یا سرپرست کار چند روزی باید در ورودی کارگاه انتظار کشید. در 95 درصد اوقات ساختمان‌ها با سلیقه بنّا و کارگران ساختمانی ساده پیش می‌رود. در سفت کاری الگوی ثابتی در تمام نقاط ایران پیاده می‌شود، از قالب‌بند و آرماتوربند گرفته تا بتن‌ساز و بتن‌ریز و تیرچه و بلوک‌ساز و مجری سقف، تمام هم و غم سازندگان صرف ظاهر کار می‌شود. عموماً پس از اتمام سفت کاری است که سر و کله معمار پیدا می‌شود تا برای ظاهر کار نقشه‌های به روز و مصالح شیک معرفی کند و برای مشتری پسند شدن کارهای لازم را انجام دهد.
متأسفانه غالب فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها در هنگام اجرا حضور ندارند یا اطلاع اندکی از نحوه اجرا دارند و تئوری‌های یاد داده شده به آنها تنها در نقشه‌ها و در دفاتر کارشان، پشت رایانه‌ها قابل بازدید است.
مهندسان عمران و معمار و تکنیسین‌های مسئول در اجرای صحیح کار و رعایت آیین‌نامه‌ها، الگوی معینی از ساخت وساز را مرتباً دیکته می‌کنند و کارگران ساختمانی اجرا می‌کنند. در خرابی‌های ناشی از زلزله بارها مشاهده شده و در کلاس‌های درس نیز گفته شده که نقاط اتصال ستون به پی و تیر از مهم‌ترین نقاط ضعف در از هم گسیختگی ساختمان است ولی هنوز در تمام مجتمع‌های مسکونی با اسکلت بتن آرمه یا فولادی، مشاهده می‌شود که با وقوع زلزله‌ای با قدرت پنج به بالا این اتصالات گسیخته شده و سقف فرو می‌ریزد یا ستون از پی جدا می‌شود یا تیر‌ها دچار انحنا می‌شوند و انتقال حرکت به دیوار‌های سست آجری و بلوکی بیشترین مصیبت را به بار می‌آورد. از لحاظ مباحث تئوریک و مقالات و سخنرانی‌های علمی و همایش‌های متعدد، ضعفی در کشور ما وجود ندارد و آنچه در سال‌های اخیر دیده شده ضعف فرهنگی در خانه‌سازی و عدم به‌کارگیری علم در عمل و ورود افراد ناباب، سودجو و بی‌تعهد در این عرصه است.
مواردی که اکنون لازم است سریعاً و به‌طور جد به آنها توجه شود عبارتند از:
- نظربه داده‌های جدید از وضعیت زمین ساخت ایران لازم است با استفاده از داده‌های علمی و آماری، بخش‌بندی جدیدی روی نقشه جغرافیایی-تکتونیکی ایران از نقطه نظر فعالیت لرزه‌ای صورت گیرد و نواحی با ریسک بالا و متوسط مرز‌بندی دقیقی شوند.
-کلیه ساخت و ساز‌های در حال اجرا در نواحی با ریسک بالا و پروانه‌های صادره بخصوص در بخش‌های زلزله زده اخیر متوقف و هیچ گونه بنایی تا تدوین دستورالعمل جدید صورت نگیرد.
- آیین‌نامه جدیدی با توجه به دستاورد‌های تازه در طراحی و مصالح ساختمانی مناطق زلزله خیز، تهیه و به سازمان‌های ذیربط ابلاغ گردد. در این آیین‌نامه به مواردی چون آزمایش‌های زمین شناسی، ژئوتکنیک و مهندسی پی برای هر سازه خاص، نوع پی، نوع اتصالات، مصالح مناسب در اجرای اسکلت سازه، نوع سقف و تعداد طبقات مجاز با توجه به تأثیر امواج لرزه‌ای، مصالح مناسب در نمای سازه و... پرداخته شود.
- مهندسانی که پروانه اشتغال می‌گیرند طی یک دوره آموزشی چند ماهه ضمن آشنایی با مسائل مربوطه، با مسئولیت‌های کاری خود در ارتباط با طراحی، محاسبات، نظارت و اجرا در این نواحی آشنا شوند.
- علاوه بر متعهد نمودن مهندسان ناظر سازه به حضور داشتن در هنگام اجرا، پروانه اجرا و پیمانکاری ساختمان، به افرادی داده شود که ضمن داشتن دانش این کار از وجدان کاری و تعهد نسبت به رعایت آیین‌نامه‌ها برخوردار باشند. وزارت مسکن و شهر‌سازی و سازمان‌های ذیربط می‌توانند ساز و کار لازم را برای این امر فراهم کنند. کارشناسان ژئوتکنیک و ایمنی سازه در مقابل زلزله درکار ساخت، نظارت داشته و در گزارش پایان کار مسئولیت ایمنی در مقابل لرزه با ذکر میزان مقاومت و نقاط ضعف در تکان‌های شدید را در گزارش جمعی خود ذکر کنند.
- پروانه پایان کار و اجازه سکونت در نقاط با ریسک بالا فقط زمانی صادر گردد که ساختمان از لحاظ ایمنی لرزه‌ای مورد تأیید کارشناسان امر قرار گرفته باشد.
- دستگاه قضایی قوانین محکمی در این ارتباط تدوین و کارشناسان رسمی دادگستری در این بحث جذب و ضابط میان قوه قضائیه و دستگاه اجرایی باشند.
- دولت بخشی از هزینه‌های مربوط به ایمن‌سازی در نقاط زلزله خیز را به‌صورت یارانه از طریق ساز و کاری در چارچوب قانون در اختیار صاحب ملک قرار دهد.
نکات ذکر شده که به‌صورت اجمال سرفصل‌های دستورالعمل جدیدی می‌تواند باشد، قادرند مانع بسیاری از مصیبت‌های ناشی از این حادثه طبیعی گریزناپذیر باشد. حادثه‌ای که پریروز در بم، دیروز در کرمانشاه، امروز در کرمان و فردا برای محلی که من و شما در آن زندگی می‌کنیم ممکن است اتفاق افتد.
کارشناس ژئوتکنیک و مقاومت مصالح
نظر شما