سلامت نیوز: در سال های های اخیر، آب به یکی از مهمترین چالش های جهان تبدیل شده؛ چرا که با وجود ثابت بودن نسبی حجم منابع آب، سرانه منبع حیاتی آب پیوسته رو به کاهش است و پیش‌بینی می‌شود ادامه چنین روندی در آینده باعث تشدید بحران آبی و پیامدهای منفی ناشی از آن در مقیاس های مختلف محلی، ملی، منطقه‌ای و جهانی شود. در این میان کشور ایران در زمره کشورهایی قرار دارد که با بحران آبی مواجه است.

به گزارش سلامت نیوز، سایت الف نوشت: این امر با گرم شدن کره زمین، فرهنگ مصرف آب، روش های سنتی حاکم در بخش کشاورزی، افزایش جمعیت، کاهش بارش و ...، تشدید یافته و چالش هایی را در ابعاد مختلف برای کشور ایجاد کرده و خواهد کرد. در این میان در سال های اخیر شاهد شکل گیری اختلافات و تنش های آبی در کشور بوده ایم که جدیدترین آن در روز جمعه اتفاق افتاد.

دو روز قبل برخی از افراد که گفته می شود کشاورزان شرق اصفهان بودند در اقدامی اعتراضی به مشکل کمبود آب، اقدام به تخریب تاسیسات انتقال آب زاینده رود به استان یزد را کردند. در پی وقوع این اتفاق، جریان انتقال آب به یزد برای ساعاتی دچار مشکل شد. چند سال قبل نیز چنین اتفاقی البته در ابعاد وسیع تری در این منطقه رخ داده بود.

مشکل کم آبی تنها مختص به استان اصفهان و یزد نمی باشد و بسیاری از استان های کشور با تبعات و پیامدهای آن مواجه شده اند. به طور کلی مشکل کم آبی به یکی از چالش های جدی ایران تبدیل شده است. چند ماه قبل مرکز بررسی های استرات‍ژیک ریاست جمهوری در گزارشی با عنوان «آینده‌پژوهی ایران ۱۳۹۶» مبادرت به انتشار مسائل اصلی ایران نمود. در این گزارش مسائل زیست محیطی جزء چالش ها و مشکلات اصلی کشور شناسایی و در ده چالش احصاء شده ابتدایی، سهم مسائل مرتبط با بحران آب و پیامدهای آن رتبه هایی بالایی را کسب کرده اند.

در این گزارش بحران تامین آب در جایگاه دوم، ریزگردها در رتبه هفتم(بخشی از بحران ریزگردها ناشی از کاهش بارش باران و خشک شدن تالاب ها و رودخانه ها می باشد) و پیامدهای بحران آب در مکان هشتم قرار گرفته اند.

یا در گزارشی که حدود دو ماه قبل از سوی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری سازمان برنامه و بودجه کشور با عنوان «بحران آب و امکان‌سنجی اتصال پهنه‌های آبی شمال و جنوب کشور» منتشر شد بیان شده که سرعت حرکت به سمت ورشکستگی آبی شتاب گرفته و در صورت عدم مدیریت بهینه منابع آب و در نظر نگرفتن ملاحظات آمایش سرزمین، گزینه دور از ذهنی نیست. در این گزارش بحران آب به دومینویی تشبیه شده که اگر کنترل نشود پیامدهای بسیار ناخوشایندی را به‌ وی‍ژه در مرکز و شرق کشور به همراه خواهد داشت و حوزه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی، سیاسی و امنیتی کشور را متاثر خواهد نمود.

 
به همین دلایل به نظر می رسد توجه ویژه به موضوع آب و تنش های حاصل از آن بایستی به یکی از اصلی ترین و مهمترین برنامه ها و سیاست های دولت فعلی و دولت های آینده تبدیل شود. در واقع بحران خشکسالی که در حال حاضر در ایران وجود دارد تاثیر گسترده ای بر روی روند افزایش مهاجرت، تغییر شغل، افزایش بیکاری، بیایان زایی، تشدید تنش های اجتماعی، از بین رفتن روستاها، تهدید امنیت غذایی، افزایش حاشیه نشینی، شکل گیری اعتراضات، منازعات محلی و ناحیه ای و حتی استانی، ایجاد چالش های امنیتی، ایجاد و تشدید پدیده ریزگردها، گسترش قاچاق، گسترش فقر و محرومیت، چالش های هیدروپلیتیکی و ... خواهد داشت.

البته همان طور که گفته شد بحران آب در مقیاسی جهانی رخ داده و بسیاری از کشورها در مقطع فعلی و در آینده با تبعات و پیامدهای آن باید دست و پنجه نرم کنند. چنانچه همیشه عنوان شده که جنگ آینده، جنگ آب است و در جهان بیش از یک میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند. برخی حتی یکی از دلایل آغاز جنگ سوریه را به بحران آب مرتبط دانسته اند. چنانچه موسسه واشنگتن در گزارشی اشاره می کند یکی از عوامل اصلی شروع بحران در سوریه، معضلی به نام خشکسالی و سیاست های غلط دولتی در مدیریت آب بوده است. یا موسسه بین المللی آب استکهلم در گزارش 2016 خود می نویسد که برخی از محققان و تحلیلگران کمبود آب را کاتالیزور بحران سوریه می دانند.

ایران نیز همان طور که گفته شد در داخل و البته در سطح منطقه با تنش هایی در این باره مواجه شده و در آینده نیز روبه رو خواهد شد. در سطح منطقه می توان به مشکلات حق آبه از رودخانه هیرمند و سدهای احداث شده ترکیه اشاره کرد که تبعات جبران ناپذیری بر محیط زیست ایران و عراق خواهد داشت.

در گزارشی که اخیراً توسط مرکز پژوهش های مجلس منتشر شده برخی از چالشهای بحران آب در قالب آمار و ارقام گفته شده است . بر این اساس، در دهه اخیر میزان بارندگی در کشور نسبت به متوسط بلندمدت حدود 11 درصد کاهش داشته است و میزان رواناب نیز در دوره مشابه حدود

44 درصد کاهش داشته است. در 15 سال اخیر هیچگاه مخازن سدها به طور کامل پر نبوده است. در این دوره مخازن سدهای کشور حتی تا نصف هم از آب پر نبوده است. حدود 45 درصد کل چاههای موجود در کشور، غیرمجاز هستند. براساس آخرین آماربرداری بیلان منابع و مصارف آب در کشور، سهم بخشهای کشاورزی، شرب و صنعت در برداشت آب در کشور به ترتیب 9 / 88 ، 3 / 8 و 8 / 2 درصد می باشد. میزان آب تجدیدپذیر کشور در سال های اخیر نسبت به متوسط بلندمدت حدود 32 درصد کاهش داشته است که رقم بسیار چشمگیری است. با توجه به رشد جمعیت در ایران و کاهش منابع آب تجدید پذیر، سرانه منابع آب تجدید پذیر کشور به حدود 1500 متر مکعب کاهش یافته است.

بر اساس شاخص فالکن مارک، ایران وارد مرحله تنش آبی شده است که تبعات آن می‌تواند بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حوزه سلامت را در بر گیرد(میرجلیلی، 1395: 11-10[1]). بررسی وضعیت موجود بخش آب بیانگر آن است که منابع آب تجدید شونده کشور نسبت به متوسط بلندمدت کاهش معناداری یافته است. علاوه بر آن آمار و ارقام نشان می‌دهد که بیش از 70 درصد منابع آب تجدید شونده کشور، استحصال و مصرف می‌شود. در کنار این موضوع، وضعیت وخیم سفره‌های آب زیرزمینی و برخی زیست‌بوم‌های آبی در کشور و بروز مناقشات محلی همگی دلالت بر وجود بحران آب در کشور دارند(عبدالمنافی و مظاهری، 1395: 1[2]).

راهکارها:

همانطور که بیان گردید بحران آبی برای ایران، چالش های متعددی را به دنبال دارد، چرا که آب از ارکان اساسی توسعه و امنیت است. بنابراین برای جلوگیری از تشدید بحران آبی و همچنین پیشگیری از بالفعل شدن چالش های بالقوه این مساله، لازم است اقداماتی در دو حوزه داخلی و خارجی به شرح ذیل انجام شود:

داخلی:

· فراهم کردن زمینه اجرایی شدن راهبردهای بلندمدت بخش آب از منظر آمایش سرزمین

· بهره گیری از روش های نوین کشاورزی و افزایش بهره وری در این بخش

. تمرکز استقرار صنایع با مصرف بالای آب در سواحل جنوبی کشور

· انجام مطالعات و ارزیابی های دقیق علمی برای بهره گیری مناسب از آبهای دریایی(خلیج فارس و دریای خزر) از جمله در رابطه با شیرین سازی و انتقال آب دریا

· کاهش تولید برق آبی و استفاده از انرژی های دیگر جهت تامین برق مورد نیاز

· تحقق تناسب میان برنامه ها و طرح های توسعه ای با ویژگی های جغرافیایی

· کاهش کشت محصولات کشاورزی آب بر (به گفته رضا راعی‌عزآبادی، مدیرکل دفتر مطالعات منابع آب ایران فقط به واسطه صادرات هندوانه ۷ برابر ظرفیت سد کرخه آب صادر شده است)

· فرهنگ سازی و آگاه سازی عمومی و تلاش برای مشارکت مردم در حل بحران آبی کشور

· تدوین الگوی کشت متناسب با اقلیم مناطق مختلف کشور،

· تمرکز استقرار صنایع با مصرف بالای آب در سواحل جنوبی کشور،

· انسداد چاه‌های غیرمجاز و جلوگیری از حفر چاه های در مناطق ممنوعه

· تعیین استاندارد وسعت فضای سبز و نوع گیاهان مورد استفاده و میزان آب قابل مصرف با توجه به اقلیم مناطق مختلف کشور

· بازسازی و ترمیم سیستم آبرسانی و فاضلاب به ویژه در شهرهای بزرگ همچون تهران،

· برقراری تعرفه یا جریمه‌های بازدارنده مصرف بیش از حد استاندارد

· الزام فعالیت‌های صنعتی و ساختمان‌های طبقاتی به اجرای سیستم‌های تصفیه فاضلاب و بازچرخانی آب

. عدم انتقال بیشتر آب بین حوضه‌ای برای مصارف کشاورزی و صنعت

خارجی:

بحران کم آبی در ایران نه تنها منتج از عوامل داخلی می باشد بلکه قسمت عمده ای از آن منشاء خارجی دارد که مهمترین راهکار و جلوگیری از گسترش این بحران، برقراری دیپلماسی فعال می باشد. از این رو انجام اقدامات زیر در ارتباط با کشورهای همسایه می تواند تا حدود زیادی کمک کننده باشد:

· تقویت دیپلماسی آبی با کشورهای افغانستان، ترکیه و عراق

· برنامه ریزی هدفمند آبی جهت جلوگیری از منازعات هیدروپلیتیکی

· بهره گیری از تجارت آب مجازی

منابع

[1] - میرجلیلی، فاطمه (1395) بحران آب در ایران و نقش پلیمرهای سوپر جاذب در حل آن (تکمیل زنجیره ارزش پروپیلن)، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن.

[2] - عبدالمنافی، نرجس السادات و مظاهری، مهدی (1395) راهبرد مجلس دهم مسائل اساسی بخش آب و نقش مجلس شورای اسلامی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات زیربنایی.