سلامت نیوز:انتشار خبر خشک شدن روخانه چالوس به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های شمال ایران که در فهرست مناطق حفاظت شده مازندران نیز قرار دارد، طی 2روز اخیر واکنش‌هایی را در برخی صفحات اجتماعی و رسانه‌ها به‌دنبال داشت.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه همشهری ، بعضی فعالان محیط‌زیست همزمانی خشکیدگی این رودخانه با مسائل مربوط به کارون و کرخه در خوزستان را از نشانه‌های پررنگ‌تر شدن هشدار خشکسالی برای نوار سبز شمالی می‌دانند و معتقدند درصورت کم‌توجهی به این نشانه‌ها تا چند سال دیگر باید در مازندران به‌عنوان قطب کشاورزی ایران که با تولید 43درصد برنج مورد نیاز کشور و میلیون‌ها تن محصولات کشاورزی و دامی نقش مهمی در امنیت غذایی ایران دارد، چالش‌ها و تنش‌های آبی جدی‌تری از امروز دید.در روزها و هفته‌های اخیر و با افزایش دمای هوا، چیزی که شهروندان چالوس را بیشتر از گرما آزار می‌داد و نگران می‌کرد، تماشای کم‌آبی و خشک شدن رود پرآب چالوس بود.

رودی که در گرم‌ترین روزهای سال نیز آب همواره در آن- اگر چه کمتر از بهار و پاییز و زمستان- اما جریان داشت؛ تصویری که طی هفته‌ها و روزهای اخیر در چالوس دیده نمی‌شود و شهروندان این شهر هنگام عبور از پل‌ها یا تردد در حاشیه رودخانه و خرید در بازار روز موازی با رود چالوس فقط بستر خشک و ترک‌خورده‌ای از آن را می‌بینند.

هادی کیادلیری، عضو هیأت علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه علوم تحقیقات دلیل خشک شدن رود خروشان چالوس را ساخت سد انحرافی برای انتقال آب این رودخانه به مناطق شرقی چالوس با هدف تأمین آب مورد نیاز کشاورزی عنوان کرده است. وی خشک شدن رود چالوس را با توجه به اینکه زیستگاه بسیاری از گونه‌های آبزی و تخم‌ریزی ماهیان ارزشمند محسوب می‌شود، تهدیدی جدی برای زیست‌بوم منطقه می‌داند و معتقد است خشک شدن رود چالوس نتیجه خشکسالی نیست، بلکه ناشی از مدیریت نادرست مصرف آب رودخانه برای بخش کشاورزی در مناطق اطراف است.

دلایل اقلیمی

البته در کنار این اظهارنظر و دلیل عنوان شده باید نکات اقلیمی دیگری را نیز مدنظر داشت، زیرا نمی‌توان نقش خشکسالی، افزایش دمای هوا و کم‌بارشی را در کم شدن حجم آب رودخانه‌ها بی‌تأثیر دانست. از طرفی معمولا در این زمان هم به‌دلیل گرمای هوا، کاهش بارندگی‌ها و افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی، حجم آب جاری رودخانه‌ها و آب ذخیره شده پشت سدها کم می‌شود، اما پرسش اینجاست که چرا امسال برای نخستین بار چالوسی‌ها با سیمای خشک رود پرآب و همیشه جاری شهرشان مواجه شدند؟گرمای بی‌سابقه بهاری در ارتفاعات مازندران یکی از عوامل وضعیت موجود محسوب می‌شود.

به‌گفته مدیرکل هواشناسی مازندران، امسال افزایش دمای هوا در ارتفاعات، سرعت ذوب منابع برفی را افزایش داد و موجب شد برای این روزهای سال ذخیره برفی در ارتفاعات استان که بخشی از آب رودخانه‌ها از آن تأمین می‌شود، وجود نداشته باشد.سیدمحمدرضا رضوی  می‌گوید: طی 54سال گذشته میانگین دمای هوای فروردین‌ ارتفاعات مازندران بیشتر از 10درجه نبود، اما امسال به 4/12درجه رسید.

اردیبهشت امسال هم درحالی‌که میانگین دمای مناطق کوهستانی مازندران در دوره بلندمدت 2/14درجه بود با 2درجه افزایش به 2/16درجه رسید. قابل پیش‌بینی بود که با این میزان از گرمای بهاری ارتفاعات و افزایش سرعت ذوب ذخایر برفی، آب‌دهی رودخانه‌ها کم شود.این اظهارات را رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان چالوس نیز تأیید می‌کند و می‌گوید: با توجه به اینکه زمستان پارسال برف کمی داشتیم و ذخایر برفی و یخی در ارتفاعات ما به‌دلیل افزایش دمای هوا در ماه‌های اخیر کم شد، میزان آب‌دهی این رودخانه که عمده آب آن از ذخایر کوهستانی تأمین می‌شود، کاهش یافته است.

کاهش بارندگی‌ها نیز این موضوع را تشدید کرده است.سید اصغر مطهری می‌افزاید: دوسه‌مورد بارندگی شدید هم در ارتفاعات داشتیم که باعث شسته شدن برف و زودتر ذوب و جاری شدن این ذخایر کوهستانی در بستر رود چالوس شد. حتی یکی از عوامل بیشتر شدن گل‌آلودگی آب رود چالوس در ماه‌های اخیر همین بارندگی‌های سیل‌آسا در بالادست بود.وی با بیان اینکه معمولا به‌دلیل گرمای هوا و مصرف آب بخش کشاورزی در این زمان از سال با کاهش سطح آب رودخانه‌ها مواجه هستیم، می‌افزاید:آنچه خشکیدگی رود چالوس را پررنگ کرده، خشکی جریان آب در قسمتی است که رود از شهر می‌گذرد. این موضوع سبب شده شهروندان برای نخستین بار با چهره خشک رودخانه مواجه شوند و از مشکلات پیش آمده ناشی از کم‌آبی در برخی مناطق ابراز نگرانی کنند.

پیامدهای انتقال آب

اما در کنار این اظهارات مرتبط با دلایل اقلیمی که مدیرکل هواشناسی مازندران و رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست چالوس بیان می‌کنند، همانگونه که هادی کیادلیری در اعلام خبر خشکسالی رود چالوس عنوان کرده، نمی‌توان نقش سهم‌بری کشاورزی از آب رود چالوس را نیز نادیده گرفت.

موضوعی که مطهری نیز به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: دهه70یک سد انحرافی در جنوب شهر چالوس ساخته شد که طی دودهه اخیر در فصل کشاورزی بخشی از آب رود را برای آبیاری شالیزارهای نوشهر به سمت شرق هدایت می‌کند. هر سال حجم ثابتی از آب رود برای کشاورزی برداشت می‌شود و امسال نیز همان مقدار برداشت شد، اما با توجه به کم شدن آورد آب نسبت به سال‌های قبل، این میزان برداشت ثابت آب موجب خشک شدن رودخانه در محدوده شهر شد.رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست چالوس خاطرنشان می‌کند:

از آنجا که امسال توجهی به وضعیت دبی آب رود در شرایط خشکسالی نشد، برداشت آب موجب شد که آب در پایین‌دست کم شود. شهروندان هم هر روز با این تصویر خشک رود مواجه هستند و طبیعتا نگران می‌شوند و واکنش نشان می‌دهند، اما جریان آب در بالادست رودخانه برقرار است.مطهری ثابت بودن میزان برداشت آب از رود چالوس در شرایط خشکسالی نسبت به دوران ترسالی را اقدامی اشتباه و آسیب‌رسان به این رود حفاظت شده می‌داند و می‌گوید:

براساس گزارش‌های موجود از طرح انتقال آب چالوس به مناطق شرقی شهرستان، میزان آورد آب این رودخانه در محل ساخت سد انحرافی سالانه حدود 480میلیون مترمکعب است که بااجرای کامل طرح 350میلیون مترمکعب آن برای آبیاری بخش کشاورزی به محدوده شرقی شهرستان تا دشت هراز انتقال می‌یابد.وی تصریح می‌کند: نکته کلیدی این است که نباید میزان برداشت آب از این رود در هر سال با هر وضعیت اقلیمی یکسان باشد.

اینکه چه در شرایط ترسالی و چه در وضعیت خشکسالی یک مقدار ثابت از آب رود برای کشاورزی انتقال داده می‌شود، محل سؤال و انتقاد است. حجم برداشت و انتقال آب باید براساس وضعیت سال آبی و موقعیت ترسالی و خشکسالی تنظیم شود. شاید در ترسالی امکان انتقال این مقدار آب از رود بدون آسیب دیدن بستر در پایین‌دست فراهم باشد، اما در خشکسالی باید حجم برداشت کاهش یابد در غیراین صورت مانند امسال شاهد به هم خوردن توازن و تعادل اکولوژیکی رود خواهیم بود.

لزوم رعایت حقابه زیست‌محیطی

البته کارشناسان معتقدند برداشت آب‌های سطحی برای کشاورزی امری منطقی و درست است و فقط در برداشت باید میزان حقابه زیست‌محیطی را نیز لحاظ کرد. یک دکتر علوم مهندسی و آب به همشهری می‌‌گوید: اصولا در این فصل از سال عمده رودهای مازندران و آب‌بندان‌ها به‌دلیل مصرف آب در بخش کشاورزی کم‌آب و تقریبا خشک می‌شوند.

نمی‌توانیم از یک سو به مهار نشدن آب‌های سطحی اعتراض کنیم و از سوی دیگر مخالف مدیریت منابع آبی سطحی و روان‌آب‌ها برای اقتصاد کشاورزی باشیم. ما با سدسازی روی رودخانه‌ها مخالفیم، اما ایجاد بند انحرافی امری منطقی است که همه جای دنیا برای بهره‌وری از آب‌های سطحی انجام می‌شود.بابک مؤمنی می‌افزاید: اگر آب کشاورزی از آب‌های سطحی که منابع آبی تجدیدپذیر هستند تأمین نشود، کشاورز از آب‌های زیرزمینی که منابع آبی تجدیدناپذیر هستند استفاده می‌کند.

یعنی آسیب جدی‌تری بر محیط‌زیست و ذخایر آبی وارد خواهد شد. به‌ازای برداشت هر یک مترمکعب آب زیرزمینی 29مترمکعب آب شور پیشروی خواهد کرد. پس اصل مهار آب‌های سطحی مورد تأیید است، اما این نکته مهم است که این برداشت به‌صورت پویا و داینامیک و در هر سال بسته به شرایط اقلیمی و توان آبی رود انجام شود.وی با تأکید بر ضرورت رعایت رهاسازی آب پایه زیست‌محیطی در رود خاطرنشان می‌کند:

نقد جدی ما به عمده پروژه‌های آبی کشور همین است که در مطالعات اولیه به دوره پنجاه‌ساله استناد می‌شود و برنامه‌ریزی براساس شرایط ترسالی و خشکسالی را لحاظ نمی‌کنند. یعنی همان نگاهی که اکنون درباره سد فینسک روی سرشاخه‌های تجن و بالادست سد شهید رجایی ساری حاکم است.

هم‌اکنون حدود 30کیلومتر از مسیر انتقال آب رود چالوس به دشت هراز ساخته شده و آب این رود توسط آن به شالیزارهای شهرستان نوشهر منتقل می‌شود. اما همین مقدار با میزان برداشت کنونی هم به‌دلیل شرایط اقلیمی امسال، بستر رود در محدوده ورودی جنوبی شهر تا دریا را خشک کرده و توجه به حقابه رود، مانع به هم خوردن تعادل اکولوژیکی رودها می‌شود.