کشور ما هم از این رقابت بی‌نصیب نمانده است. در هجدهم شهریورماه، در حاشیة برگزاری پنجاه ‌و سومین اجلاس وزرای بهداشت کشورهای منطقة مدیترانة شرقی، دکتر کامران باقری‌لنکرانی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، از تولید داروی ایرانی ضدایدز خبر داد. این مسئله واکنش‌های مختلف رسانه‌ها و مطبوعات داخلی و خارجی را برانگیخت. گروهی این ادعا را حرکتی سیاسی تلقی کردند و گروهی دیگر آن را حاصل زد و بندهای اقتصادی دانستند. سکوت شبهه‌برانگیز مقامات دولتی و غیردولتی مسئول نیز به این ابهامات دامن زد. سرانجام، در مراسم «معرفی دستاورد دانشمندان ایرانی در عرصة پزشکی»، که روز چهاردهم بهمن‌ماه در تالار امام بیمارستان امام خمینی تهران برگزار شد، برخی از این ابهامات پاسخ داده شدند.
اما آیا آیمُد (IMOD) واقعاً درمان بیماری لاعلاج ایدز است؟ ایدز با داروی گیاهی کاملاً برطرف می‌شود؟ آیا برای هر بار تزریق داروی آزمایشی ایدز به بیماران پول پرداخت می‌شده است؟ آیا تعدادی از بیماران ایدزی بر اثر مصرف این دارو مرده‌اند؟
در کمتر محفل علمی ایران است که دربارة بیماری ایدز صحبت شود و نام دکتر مینو محرز بر زبان نیاید. آیمُد بهانه‌ای شد تا با دکتر مینو محرز، متخصص بیماری‌های عفونی و گرمسیری، سرپرست مرکز تحقیقات ایدز ایران، و عضو کمیتة کشوری کنترل ایدز، به گفت‌وگو بنشینیم. در این گفت‌وگو او فارغ از اختلاف‌نظرهای جناحی، سیاسی و سلیقه‌ای از ساخت داروی ایدز در ایران می‌گوید.

 خانم دکتر محرز، شما در مقام رئیس انجمن علمی بیماری‌های عفونی و سرپرست مرکز تحقیقات ایدز ایران ارزش علمی داروی ایرانی ضد ایدز با نام آیمُد را در چه حد می‌دانید؟
 لازم است ابتدا تأکید کنم که تاکنون هیچ درمان قطعی‌ای در جهان برای عفونت اچ‌آی‌وی‌ شناخته نشده است. ما هم چنین ادعایی نداریم، اما داروی جدید (آیمُد) کیفیت زندگی و طول عمر مبتلایان به ایدز را افزایش می‌دهد و از این نظر داروی ارزشمندی است. داروهایی که درحال‌حاضر برای درمان ایدز تجویز می‌شوند همه خاصیت ضدویروسی دارند. از سال‌ها پیش، محققان به این فکر می‌کردند که اگر دستگاه ایمنی بیماران تقویت شود، چون هدف اصلی ویروس ایدز سلول‌های دستگاه ایمنی یعنی لنفوسیت‌های کمک‌کنندة CD4 هستند، کیفیت زندگی بیماران بهتر می‌شود و حتی می‌توان از پیشرفت عفونت و شروع مرحلة علامت‌دار بیماری ایدز جلوگیری کرد. با این تفکر، قبلاً روی داروهایی کار شده بود که بیشتر شیمیایی بودند. اینترلوکین2 این کار را انجام می‌دهد ولی، به‌دلیل بروز عوارض، مصرف آن محدود است. 

چطور درگیر پروژة تولید داروی آیمُد شدید؟
 از من خواسته شد که به‌عنوان متخصص بالینی و استاد دانشگاه نظرم را دربارة این دارو اعلام کنم و بگویم که آیا دارو ارزش کار دارد یا نه. در آن زمان بی‌خطر بودن مصرف آیمُد روی حیوانات مطالعه شده بود و باید مطالعات انسانی آن شروع می‌شد. من بیش از 15 سال روی بیماران مبتلا به ایدز و داروهای آنها کار کرده بودم. می‌دانستم که خوردن روزانه حدود 17 قرص برای بیماران تا چه حد کلافه‌کننده است و پس از گذشت حدود شش هفت سال معمولاً دیگر بدن بیماران به داروها جواب نمی‌دهد. خیلی از داروهای ضدویروس چربی‌ها و قند خون را افزایش می‌دهند و مشکلاتی برای بیماران ایجاد می‌کنند، اما چون تعداد CD4ها را افزایش می‌دهند ما ناچار به تجویز آنها هستیم. در چنین وضعیتی، ارزش علمی این پروژة تحقیقاتی را تأیید کردم.

 پس از تأیید، پروژه چه مراحلی را طی کرد؟
 مطالعه در مورد ایمنی دارو روی حیوانات انجام شده بود. بنابراین، از کمیته‌های اخلاق وزارت بهداشت و دانشگاه تهران برای شروع مطالعه روی بیماران مجوز گرفتیم. در مرحلة اول، دوز اثربخشی دارو را تعیین کردیم. دوزی از دارو که ما به داوطلبان می‌دادیم یک دویست و پنجاهم دوز کُشنده بود. یعنی می‌توان در آینده اثرِ دوزهای بالاتر آیمُد را هم روی بیماران آزمود. دوز دارو تعیین شد و هیچ‌کدام از مصرف‌کنندگان هم دچار عوارض قلبی، کبدی، مغزی یا کلیوی نشدند. در مرحلة بعدی تحقیق، اثربخشی آن با سایر داروهای موجود برای بیماران مقایسه شد.

 داروی جدید، به‌جای تأثیر گذاشتن بر ویروس، دستگاه ایمنی بدن بیماران را هدف قرار می‌دهد؟
 آیمُد تحریک‌کننده و تنظیم‌کنندة بسیار قوی دستگاه ایمنی است. داروهای ضدویروسِ معمول پس از ورود ویروس به داخل سلول آنزیم لازم را برای تکثیر ویروس در داخل سلول مهار می‌کنند. اما ما اصلاً نباید اجازه دهیم که ویروس وارد سلول شود. در بخشی از تحقیقات روی آیمُد دیدیم که این دارو ورود ویروس به داخل سلول را کاهش می‌دهد. البته فعلاً فقط خاصیت تنظیم‌کنندگی دستگاه ایمنی این دارو از نظر علمی تأیید شده است. 

 برخلاف داروهای ضدویروس، افرادی که با آیمُد درمان می‌شوند به مصرف مداوم آن نیاز ندارند.
 بله، 65 درصد از بیمارانی که داروی ایرانی آیمُد روی آنها آزمایش شد، در عرض 21 ماه پس از قطع دارو، CD4 بالایی داشتند. این امتیاز است که بیمار به مصرف مستمر دارو نیاز ندارد. 

 خانم دکتر، چرا گزارش تحقیقات بالینی و علمی انجام‌شده روی این دارو را برای استفادة محققان کشورهای جهان منتشر نکردید؟
 یکی از ایرادهایی که از کار ما گرفته‌اند ارائه ندادن گزارش مطالعات فاز 2 و 3 است. این به‌دلیل امتیاز انحصاری (patent) دارو بوده است. شواهد و گزارش‌های بالینی همه آماده هستند. کار ما بسیار علمی و دقیق انجام شده است و پس از انحصاری شدن دارو گزارش‌ها را منتشر خواهیم کرد. مجری تحقیقات بالینی انجام‌شده روی این دارو مرکز تحقیقات ایدز بود. پروژه‌ها و پروتکل‌های مطالعات بالینی را اپیدمیولوژیست‌های ماهر نوشتند و کار گروهی در این مرکز هم بسیار قوی بود. در این شش هفت سال، تجربة شرکت در این کار گروهیِ تحقیقاتی برای من لذت‌بخش بود و مطالب علمی باارزشی در آن دوره یاد گرفتم. گاه تا ساعت یک دو بامداد کنار هم می‌نشستیم و به بحث علمی می‌پرداختیم. همکاران از تأثیرات خوب دارو می‌گفتند و اطلاعات مبادلـه می‌شد. اما، متأسفانه، خیلی از متخصصان ما به کار گروهی اعتقاد ندارند.

 آیمُد در چه مرحله‌ای از بیماری ایدز کارآمد است؟
 این دارو قبل از آنکه بیماری وارد مرحلة فعال شود و زمانی که CD4ها بین 200 تا 400 هستند، تجویز می‌شود. عملکرد آن هم به این ترتیب است که CD4ها را افزایش می‌دهد و تا مدت‌ها در همان اندازه نگه می‌دارد.

 بسیاری از داروهای موجود در ایران اساس گیاهی دارند. چرا تأکید زیادی روی گیاهی بودن داروی آیمُد می‌شود؟
 چون آیمُد تنها داروی گیاهی برای مبتلایان به ایدز است که اثر تحریک‌کنندگی و تنظیم‌کنندگی روی دستگاه ایمنی دارد. این دارو در هر سه مرحلة مطالعه بدون عارضه بوده است. محققان چینی داروی گیاهی دیگری برای درمان ایدز معرفی کرده بودند که چون اثربخشی خوبی نداشت به‌سرعت کنار رفت.

 آیا سلینیوم مادة مؤثر این داروست؟ خواص سلینیوم که از سال‌ها قبل شناخته شده بوده است.
 خیر، این دارو ترکیبی از سه گیاه است. البته سلینیوم هم دارد، ولی فقط سلینیوم نیست. شناخت همة این عوامل مشکل است و به زمان نیاز دارد. آنچه مشخص شده، این است که این دارو عملکرد دستگاه ایمنی را به‌شدت تقویت می‌کند. اینکه دقیقاً کدام ترکیب مؤثر بوده، نمی‌دانیم. ساخت آیمُد این‌طور نبوده که گیاه را بجوشانند و عصاره‌اش را بگیرند. مکانیسم تهیه‌اش بسیار پیچیده است. ابتدا گیاه برای مدتی طولانی اینکوبه می‌شود، یعنی تحت شرایط مساعدی برای رشد قرار می‌گیرد. سپس آن را در میدان مغناطیسی خاصی قرار می‌دهند.
 

قبلاً اشاره کردید که مکانیسم اثر این دارو مشخص نیست.
 در این دارو صدها مادة مؤثر وجود دارد و پیدا کردن تک‌تک آنها بسیار مشکل است. معمولاً در مورد داروهای گیاهی چندان به دنبال مکانیسم اثر نمی‌گردند، بیشتر به نتیجة مصرف توجه می‌کنند. این دارو CD4ها را افزایش می‌دهد، گاما اینترفرون را هم بالا می‌برد، در نتیجه برای درمان بسیاری از بیماری‌های مزمن می‌توان از آن سود جست. البته هنوز در درمان بیماری دیگر از این دارو استفاده نشده است.

 نقش محقق روسی در ساخت این دارو چه بود؟
 این فرد شیمی‌دان بود. ایده را او پیشنهاد کرد ولی چیز زیادی در مورد بیماری ایدز نمی‌دانست. احساسش این بود که این گیاه قابلیت‌های ارزشمندی دارد. در ایران مشخص شد که چطور باید از آن استفاده کرد. تمام فعالیت‌های تحقیقاتی مربوط به این دارو در ایران انجام شد و دانش فنی ساخت آن متعلق به محققان و متخصصان کشورمان است. آیمُد یک داروی ایرانی است و باید از نظر علمی قبولش کنیم، هرچند که برخی افراد ابعاد سیاسی به ساخت آن داده‌اند.

 برای معرفی این دستاورد علمی به محققان و متخصصان دیگر کشورهای جهان چه برنامه‌هایی دارید؟
 قصد داریم کارگاه‌هایی برگزار کنیم و از دست‌اندرکاران تحقیق روی داروهای ضدایدز در سراسر دنیا دعوت به عمل بیاوریم. ما اطلاعات علمی مربوط به این دارو را ارائه می‌دهیم و از آنها می‌خواهیم دانسته‌های خود را در این باره به بحث بگذارند تا بتوانیم برای بهتر و اثربخش‌تر شدن داروی آیمُد از آنها استفاده کنیم.

 این دارو از چه مراکزی تأییدیه اخذ کرده است؟
 ما برای ساخت و تولید آیمُد از وزارت بهداشت مجوز گرفته‌ایم و در تلاشیم تا از سازمان جهانی بهداشت هم مجوز بگیریم. در مورد داروهای ضدایدز، وقتی سازمان جهانی بهداشت تأییدیه بدهد، تقریباً برای مصرف در کشورهای جهان کافی است.

 چه کشورهایی سفارش خرید آیمُد را از ایران داده‌اند؟
 چون این دارو هنوز انحصاری نشده است برای فروشش اقدامی نکرده‌ایم.
 

آیا مصرف همزمان این داروی جدید و سایر داروهای تجویزی برای بیماران مبتلا به ایدز مشکلی ایجاد نمی‌کند؟
 ما آیمُد را همزمان با داروهای ضدرترو ویروس به بیماران داده‌ایم و عارضه‌ای مشاهده نکرده‌ایم. به‌نظر می‌رسد که تجویز همزمان آنها حتی موجب افزایش بیشتر CD4ها می‌شود.

 آیا استفاده از این دارو در زنان باردار اچ‌آی‌وی مثبت برای پیشگیری از انتقال ویروس به جنین مؤثر است؟ 
ما اثر این دارو را در کودکان، نوزادان، مبتلایان به نارسایی‌های کبدی و کلیوی و زنان باردار بررسی نکرده‌ایم. البته این مطالعات در برنامه‌های بعدی گروه تحقیقاتی ما وجود دارند. در زنان باردار، برای جلوگیری از انتقال ویروس به جنین، باید داروهای ضدرترو ویروس تجویز شود.

 یعنی هیچ زن بارداری در گروه بررسی‌شده نبوده است؟
 ما در فاز سوم، ما مطالعه را روی 200 بیمار مبتلا به ایدز، که سن آنها بیشتر از 18 سال بود، انجام دادیم. هیچ‌کدام از این بیماران باردار نبودند و مشکل کبدی یا کلیوی نداشتند. فاز سوم در سه مرکز تهران، شیراز و کرمانشاه انجام شد.

با توجه به اینکه آیمُد از وزارت بهداشت مجوز ساخت و تولید دریافت کرده است، پیش‌بینی می‌کنید که چه زمانی در پروتکل درمانی بیماران ایرانی قرار گیرد؟
 احتمالاً در سال 1386، در فاز چهارم، روی 5 هزار بیمار مطالعه صورت خواهد گرفت. پروتکل پیشنهادی ما در کمیته‌ای بررسی خواهد شد و، درصورتی‌که موفق به اخذ مجوز شود، وزارت بهداشت این دارو را در اختیار بیماران ایرانی قرار خواهد داد.

 آیا می‌توان از آیمُد برای پیشگیری از ابتلا به ایدز در افراد در معرض خطر سود جست؟
 خیر، فقط داروهای ضدرترو ویروس برای پیشگیری از ایدز استفاده می‌شوند. همان‌طور که گفتم، آیمُد تنظیم‌کننده و تحریک‌کنندة دستگاه ایمنی است و ادعایی برای خاصیت ضدویروسش نداریم، مگر آنکه در مطالعات بعدی چنین ادعایی ثابت شود.

 خبر تکان‌دهنده مرگ بیمارانی را که داروی ایرانی ایدز روی آنها آزمایش شده بود*، تکذیب می‌کنید یا تأیید؟
 در مراسم «معرفی دستاورد دانشمندان ایرانی در عرصة پزشکی»، چند تن از خبرنگاران سؤالاتی را در این زمینه با لحنی از من پرسیدند که به آنها گفتم «با من مصاحبه می‌کنید یا قصد دارید محاکمه‌ام کنید؟» آنان نام و مشخصات دو نفر از بیمارانم را، که سال‌ها تحت نظرم بودند، می‌آوردند و می‌گفتند که آنها بر اثر مصرف داروی جدید کشته شده‌اند. اما واقعیت چیز دیگری است. این دو بیمار نسبت به تمام داروهای ضدویروس موجود در کشور مقاوم شده بودند، CD4 آنها در حدود 20 بود و ما دیگر هیچ دارویی نداشتیم که جایگزین داروهایشان کنیم. این دو نفر جزو پروتکل ما نبودند اما من برایشان دارو درخواست کردم تا شاید بتوانم آنها را از مرگ نجات بدهم. یکی از آنها به تومور مغزی مبتلا شده بود و با تب و تشنج آمده بود. خارج از برنامه، برایش دارو درخواست کردم. پس از مصرف دارو، CD4 او از 20 به 160 رسید و حال عمومی‌اش هم بهتر شد ولی پس از چند ماه فوت کرد. بیمار دوم زنی بود که او هم در مراحل پیشرفتة بیماری ایدز قرار داشت و به تمام داروهای ضدویروس موجود مقاوم شده بود. برای او نیز خارج از برنامه دارو درخواست کردم. پس از مصرف دارو حالش بهتر شده بود، اما دچار یک عفونت شدید شد و فوت کرد. غیر از این دو مورد، هیچ مورد مرگ‌ومیر دیگری طی این برنامه مشاهده نشد. خیلی از بیمارانی که اسم می‌آوردند، زنده‌اند و اصلاً این دارو را استفاده نکرده‌اند. کاملاً مشخص بود که اسم این بیماران را کسی به این افراد گفته است.
مطالعه و فعالیت ما از نظر علمی هیچ ایرادی نداشته است. ما شش سال روی این دارو کار کرده‌ایم و روزبه‌روز هم به نتایج بهتری می‌رسیم. گروه تحقیقاتی ما متشکل از استادان دانشگاه و متخصصان سرشناس و برجستة کشور است که اعتبار علمی و شغلی خود را روی این دارو گذاشته‌اند. ما پیش از شروع تحقیق از کمیتة اخلاق وزارت بهداشت و دانشگاه تهران مجوز دریافت کردیم. از همه مهم‌تر، خود بیماران به استفاده از این دارو رضایت داشتند. در این زمینه هر ادعایی باشد، پاسخگو هستیم.
این شایعات ناشی از آن است که خودمان را باور نداریم؛ باور نداریم که می‌توانیم. باید در رسانه‌ها راجع به پژوهش و اخلاق پژوهش صحبت شود. امروزه، شارلاتانیسم علمی رواج یافته است. در نتیجه، حتی اگر گروهی صادقانه در کشور کار تحقیقاتی انجام بدهند و هدفشان هم خدمت‌رسانی به مردم باشد، با تردید به آنها نگاه می‌شود. باید جهانی فکر کنیم. من چنین نقل‌هایی را به حساب خام بودن پژوهش در ایران و نداشتن اخلاق پژوهشی می‌گذارم؛ شاید هم دلیلش ناآگاهی است. ما کار را به‌خوبی انجام داده‌ایم و هیچ بیماری نبوده که بر اثر مصرف آیمُد فوت کرده باشد. باید از محققانی که وقت و زندگی‌شان را صرف تحقیق روی این دارو کرده‌اند، قدردانی شود. کسانی هم که موفقیت محققان و متخصصان ایرانی را قبول ندارند کم‌کم باور می‌کنند.

سلامت نیوز - گفتگو از دکتر شیرین میرزازاده مجله زنان

* «سکوت سنگین دولت و سازمان‌های جامعة مدنی»، محبوبه حسین‌زاده، سایت کنشگران، 11/11/1385؛ روزنامة آینده نو