به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه ایران،دكتر عبدالحسین روح الامینى نجف آبادى، رئیس انستیتو پاستور ایران، عضو هیأت اجرایى شبكه انستیتو پاستورهاى جهان و عضو كمیسیون هماهنگى شوراى عالى زیست فناورى كشور در نوشته زیر مى كوشد اهمیت موضوع را از زوایاى مختلف بررسى كند.
فرماندهى تولید فناورى از ابتداى تاریخ بشر بر عهده اقتصاد بوده است، چرا كه هدف اصلى از ایجاد تمدن و فناورى به تبع آن توسعه نیازهاى مادى بشر بوده، اما عنایت به ابعاد فرهنگى و سیاسى فناورى نیز در دهه هاى اخیر مورد توجه دولت ها قرار گرفته است.
با این حال، توسعه اقتصادى همچنان در صدر قرار داشته و با توجه به زیربناى فكرى جوامع پیشرفته یا توسعه یافته امروزى، دستیابى به پیشرفت هاى فرهنگى و سیاسى نیز با اهداف افزایش نرخ رشد توسعه اقتصادى و زندگى مادى مطرح مى شود.
پاسخ به پرسش هایى تأمل برانگیز كه در ادامه آمده است، علل تأمل و اندیشه ورزى در این حوزه را ضرورى مى كند.
آیا توسعه اتفاقى جبرى و اجتناب ناپذیر است؟
آیا حركتى به سوى پیشرفت صنعتى، رشد و توسعه واقعى اجتماعى را به همراه دارد؟
نقطه بهینه كجاست؟ و نقش فناورى ها در حصول آن كدام است؟
یك جامعه توسعه یافته چه ویژگى هایى دارد؟
بیوتكنولوژى از جمله تكنولوژى هاى نوین است كه در جهان امروز به عنوان یك ابزار مناسب و قدرتمند براى دستیابى به توسعه پایدار به شمار مى آید. بیوتكنولوژى، زاینده صنایع و تولیدات جدید و لذا بسیار درآمدزا است، از این رو در حال حاضر برخى از كشورهاى جهان، سرمایه گذارى ها و برنامه ریزى هاى درازمدتى را براى بهره گیرى از پتانسیل هاى بى شمار آن انجام داده اند.
«با كسب دانش فنى تولید فرآورده هاى دارویى نوتركیب از این پس انواع مواد دارویى بیوتكنولوژى را مى توانیم در كشور در مقیاس و استانداردهاى قابل قبول جهانى، براى تأمین نیاز كشور تولید كنیم. فرآورده هاى نوتركیب تولیدى انستیتو پاستور ایران سال آینده پس از كسب مجوزهاى لازم از مراجع جهانى، قابلیت صادرات به تمام كشورهاى جهان حتى اروپا را خواهد داشت.» پیشرفت ایران در زمینه تولید داروهاى بیوتكنولوژى نسبت به سایر كشورهاى در حال توسعه، در حد مطلوب است و واكسن «هپاتیت B» با همكارى انستیتو پاستور تا اواخر امسال تولید و وارد بازار دارویى كشور خواهد شد.
 
 
كاربرد تكنولوژى در زمینه علوم پزشكى و دارویى، موضوع هاى بسیار گسترده اى مانند ابداع روش هاى كاملاً جدید براى «تشخیص مولكولى مكانیسم هاى بیمارى زایى و گشایش سرفصل جدیدى به نام پزشكى مولكولى»، «امكان تشخیص پیش از تولد بیمارى ها و پس از آن»، «ژن درمانى و كنار گذاشتن (نسبى) برخورد معلولى با بیمار و بیمارى»، «تولید داروها و واكسن هاى نوتركیب و جدید»، «ساخت كیت هاى تشخیصى»، «ایجاد میكروارگانیسم هاى دستكارى شده براى كاربردهاى خاص»، «تولید پادتن هاى تك دودمانى (منوكلونال)» و غیره را در بر مى گیرد.
امروزه براى تشخیص هاى دقیق، پیشگیرى، درمان اساسى بیمارى ها و در واقع سلامت و بهداشت جوامع ظاهراً راه دیگرى جز پزشكى مولكولى به نظر نمى رسد. در ادامه، به چند نمونه از دستاوردهاى مهم مهندسى ژنتیك و بیوتكنولوژى مولكولى در علوم پزشكى كه تحولات بسیار بزرگى را در عرصه هاى مختلف زندگى بشر به وجود آورده یا خواهد آورد، اشاره مى شود:
سال هاى اخیر، بیوتكنولوژى مولكولى در صنایع گوناگون جایگاه منحصر به فردى پیدا كرده است. امروزه در برخى از معادن دنیا، استخراج و بازیافت كانى هاى پر ارزشى مانند طلا، نقره، مس و اورانیوم به كمك میكروارگانیسم ها و با روش هاى زیستى (Bioleaching) صورت مى گیرد. تولید صنعتى بسیارى از اسیدهاى آلى مانند اسید سیتریك، اسید استیك و اسید لاكتیك و همچنین تولید روغن هایى با تركیبات اسیدهاى چرب ویژه كه داراى ارزش بالایى در صنایع غذایى و مواد پاك كننده هستند، از دیگر زمینه هاى حضور فعال بیوتكنولوژى در صنعت است.
علاوه بر این، به اعتقاد بسیارى از صاحبنظران، یكى از عرصه هاى بسیار حیاتى بیوتكنولوژى، در «صنایع آنزیمى» است، چرا كه به جرأت مى توان ادعا كرد بدون استفاده از فرآیندهاى بیوتكنولوژیك و طراحى سویه هاى میكروبى مهندسى ژنتیك شده، پیشرفت هاى بزرگ بشر در زمینه تولید انبوه آنزیم ها و بیوكاتالیست هاى بسیار با ارزش و متنوع كه به عنوان مواد مادر در صنایع گوناگون غذایى، شیمیایى، سلولزى، نفت، تولید شوینده ها و غیره به كار مى روند، تقریباً غیر ممكن و دور از دسترس بود.
تولید پلاستیك هاى قابل تجزیه
(Green Plastics)، تولید انرژى هاى تجدیدپذیر با استفاده بیومس (Biomass)، طراحى و تولید ساختارهاى نانومترى (Nanostructures) جدید مانند بیوترانزیستورها، بیوچیپ ها و پلیمرهاى پروتئینى با استفاده از روش هاى مهندسى پروتئین، به كارگیرى روش هاى بیوتكنولوژى در افزایش بازتابت و سولفورزدایى نفت خام و پاكسازى آلودگى هاى زیست محیطى به كمك فرآیندهاى زیستى، از دیگر عرصه هاى نوین و با ارزش بیوتكنولوژى در صنعت و محیط زیست به شمار مى روند.
بیوتكنولوژى از جمله تكنولوژى هاى نوین است كه به عنوان یك ابزار مناسب و قدرتمند براى دستیابى به توسعه پایدار به شمار مى آید. بنابراین در جهان امروز، توجه به توانمندى ها و قابلیت هاى بى شمار صنعت بیوتكنولوژى، بویژه در كشورهاى كمتر توسعه یافته و فقیر، مى تواند از جمله عوامل مهم در پیشرفت اقتصادى و رسیدن به رفاه اجتماعى بالاتر، محسوب شود. براى آن كه جایگاه و نقش كلیدى مهندسى ژنتیك و بیوتكنولوژى مولكولى در عرصه هاى اقتصادى زندگى بشر بویژه در زمینه هاى بهداشت و سلامت و تأمین غذاى انسان، اندكى روشن تر شود.
با توجه به موارد مذكور، چنین به نظر مى رسد كه فرهنگ سازى و ایجاد پذیرش عمومى نسبت به بیوتكنولوژى در هر كشورى از اهمیت زیادى برخوردار است؛ از طرفى مطالعات مختلف ثابت كردند كه عوامل متفاوتى چون سطح سواد و آموزش افراد، جنسیت، فرهنگ هر كشور، میزان اطلاع رسانى عمومى، فعالیت گروه هاى مخالف وغیره بر پذیرش عمومى تأثیرگذار است. بنابراین فرهنگ سازى بیوتكنولوژى سنگ بناى توسعه این تكنولوژى بوده و ساده انگارى آن مى تواند آسیب هایى به توسعه بیوتكنولوژى در كشورهاى مختلف وارد كند. به تبع این موضوع، كشورهاى مختلف سعى كرده اند از این فرصت براى نیل به توسعه یافتگى استفاده كنند (رجوع شود به: تجارب چند كشور درباره فرهنگ سازى و ایجاد پذیرش عمومى بیوتكنولوژى).
البته باید توجه كرد نحوه آمارگیرى و در نتیجه میزان اعتبار آنها در این باره حایز اهمیت است. گاه به دلیل كمبود امكانات و یا به عمد خطاهایى در این آمار و ارقام وارد مى شود كه اشتباه هایى در نتیجه گیرى ها را به دنبال دارد.
سودآورى صنعت بیوتكنولوژى در جهان، ارقام نجومى را نشان مى دهد. براى مثال یك شركت آمریكایى در سال ۱۹۹۱ از طریق بیوتكنولوژى، سود سالیانه خود را ۲۴۰۰ برابر افزایش داده است. یا مثلاً میزان فروش پروتئین هاى تولیدى به روش بیوتكنولوژى در ده سال آینده حدود ۲۵ میلیارد دلار خواهد بود. بازار جهانى اینترفرون ها نیز حدود
۱‎/۵ میلیارد دلار در سال است.
همچنین بازار جهانى بیوتكنولوژى كشاورزى در سال ۱۹۹۷ حدود ۴ میلیارد دلار بود و در سال ۲۰۰۲ به بیش از ۵ میلیارد دلار رسید. تولید گیاهان تراریخته از عمده ترین كاربردهاى بیوتكنولوژى در كشاورزى است. بازار جهانى صنعت تولید بذر گیاهان تراریخته در سال ۲۰۰۰ حدود سه میلیارد دلار بود و پیش بینى مى شود تا سال ۲۰۱۰ به ۲۰ میلیارد دلار برسد. پیش بینى مى شود در سال ،۲۰۲۵ حدود یك میلیارد و ششصد میلیون نفر در جهان از طریق غلات تغییر ژنتیك یافته تغذیه خواهند كرد. سطح زیر كشت این قبیل گیاهان در جهان در سال هاى اخیر با روند تصاعدى افزایش یافته و از سال ۹۶ تا ۲۰۰۲ حدود ۳۰ برابر شده است.
پیش بینى مى شود درآمد صنایع بیوتكنولوژى در جهان كه در سال ۲۰۰۰ معادل ۲۵ میلیارد دلار بوده است، در سال ۲۰۰۵ به ۴۴ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار برسد و با رشدى معادل ۱۴ درصد، در سال ۲۰۱۰ به ۸۸ میلیارد دلار بالغ شود.
بیش از ۳۲۵ میلیون نفر در سراسر جهان، زیر پوشش بیش از ۱۳۰ نوع واكسن و فرآورده دارویى بیوتكنولوژى هستند كه حدود ۷۰ درصد آنها در ۶ سال اخیر مجوز فروش دریافت كرده اند. بیش از ۳۵۰ فرآورده نیز براى مبارزه با حدود ۲۰۰ بیمارى در مراحل پایانى آزمون هاى كلینیكى و بالینى قرار دارند. حدود ۳۰۰ داروى نوتركیب براى درمان بیمارى هاى مختلف بویژه سرطان، ایدز و ناراحتى هاى دستگاه عصبى، در مراحل مختلف آزمایش هاى بالینى قرار دارند. رقم برآورد شده براى این فرآورده ها ۳۰۵۰ میلیارد دلار تخمین زده مى شود.
داروهایى كه از طریق بیوتكنولوژى تهیه مى شوند به مراتب كمتر از داروهایى كه از طرق شیمیایى سنتز مى شوند اثرات زیانبار جانبى دارند. همچنین بیوتكنولوژى قادر به ساخت داروهاى پیچیده اى است كه به طریق دیگرى نمى توان آنها را تولید كرد.
فروش جهانى پروتئین هاى دارویى نوتركیب در سال ۱۹۹۵ بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار بوده است و انتظار مى رود این رقم در سال ۲۰۰۵ به ۱۶ میلیارد دلار برسد. یكى از مهمترین خدمات بیوتكنولوژى پزشكى به دنیا، عرضه واكسن هپاتیت B نوتركیب است. ویژگى این واكسن آن است كه چون با پلاسما سر و كار ندارد، خطرى از نظر انتقال ویروس وجود نخواهد داشت. این مورد یكى از افتخارات مهندسى ژنتیك شمرده مى شود. بیوتكنولوژى از جنبه اشتغال زایى نیز حائز اهمیت است. تعداد كل شاغلان بخش بیوتكنولوژى در جهان (مستقیم و غیرمستقیم) در سال ۲۰۰۲ حدود ۵۰۰ هزار نفر بوده است كه عمدتاً به آمریكا و اروپا اختصاص دارد. تعداد فرصت هاى شغلى ناشى از توسعه بیوتكنولوژى در ژاپن در سال ۱۹۹۷ در حدود ۳۰ هزار نفر بود، در حالى كه پیش بینى مى شود در سال ۲۰۱۰ به ۱۵۰ هزار نفر افزایش یابد. در ایران این تعداد به ۲ هزار نفر هم نمى رسد.
بیوتكنولوژى، راه میانبر نجات كشورهاى در حال توسعه از بى عدالتى بهداشتى
سؤال اساسى این است كه با توجه به وضع بى عدالتى بهداشتى كه تشریح شد، كشورهاى در حال توسعه چه سیاستى مى توانند در جهت رفع این معضل آغاز كنند و آیا بیوتكنولوژى در این زمینه مى تواند كمكى به آنها بكند؟ آنچه مسلم است این كشورها باید روش هاى ارزان و سهل الوصول را در این زمینه برگزینند؛ لذا به نظر مى رسد بیوتكنولوژى به دلیل ویژگى هایى مانند در دسترس قرار دادن روش هاى ارزان و سریع درمانى و بهداشتى، مى تواند راه حل مناسبى براى جبران عقب ماندگى كشورهاى در حال توسعه باشد و اگر این رویكرد جدید پزشكى و بهداشتى به صورت مناسب در كشورهاى در حال توسعه پایه ریزى شود، این كشورها مى توانند سطح سلامت و بهداشت خود را در فاصله زمانى اندكى به حد كشورهاى پیشرفته برسانند.
درواقع بیوتكنولوژى هم به عنوان یك صنعت درآمدزا و هم به عنوان یك عامل ارتقادهنده سطح زندگى مى تواند به دلیل ویژگى هایى مانند ارزش افزوده زیاد، نیاز اندك به تجهیزات پیشرفته و نیاز اندك به سرمایه گذارى كلان، به عنوان یك صنعت نوین و ارز آور براى این كشورها مطرح باشد. البته تحقق این امر نیازمند تغییر از حالت نگرش صنعتى به توسعه انسانى است.
اما بیوتكنولوژى به عنوان فناورى كه كاربرد هاى آن موجب ارتقاى سطح زندگى است، نیز از جنبه هاى گوناگون مى تواند در توسعه بهداشت در كشورهاى در حال توسعه كمك كند. از مهمترین آنها مى توان به تشخیص زودهنگام بیمارى ها، ساخت واكسن هاى ارزان قابل دسترس و مؤثر، طراحى سیستم هاى تحویل دارو و واكسن، تولید داروهاى نوتركیب، كشف داروهاى جدید، فارماكوژنومیك، شناسایى تنوع ژنتیكى بین افراد و تعیین ریسك ابتلا به برخى از بیمارى ها و موارد دیگر اشاره كرد. در اینجا نكته مهم آن است كه بیوتكنولوژى را تنها رهاسازى ارگانیسم هاى تغییر یافته در محیط زیست ندانیم، اغلب وقتى با مردم روبه رو مى شویم، نخستین سؤال آنها در بحث بیوتكنولوژى، در مورد ارگانیسم هاى تغییر ژنتیك یافته و بخصوص رهسازى آنها در محیط است. در حالى كه این تنها قسمتى از داستان است. بسیارى از تكنولوژى هاى جدید، با توانایى توسعه مراقبت هاى بهداشتى مانند واكنش زنجیره اى پلیمر از (PCR)، میكروارى (Microrray)، بیوانفورماتیك، فارماكوژنومیك، پروتئومیكس و تعیین عملكرد ژنوم و بسیارى از موارد دیگر، هیچ  ارتباطى با ارگانیسم هاى تغییر ژنتیك یافته ندارند. پس تركیب روش هاى قدیم و جدید بیوتكنولوژى، براى توسعه سلامتى و بهبود شرایط بهداشت حدود ۸۰ درصد جمعیت جهان مسأله اى اجتناب ناپذیر است و با برنامه هاى قاطع و زماندار، بیوتكنولوژى مى تواند در خدمت توسعه عدالت جهانى بهداشت در آید.
 
 
نمونه هایى از موفقیت هاى كشورهاى در حال توسعه (ارزآورى بیوتكنولوژى)
با وجود تحریم كوبا، ایالات متحده آمریكا تصمیم به وارد كردن واكسن مننگوكوك تیپ B (عامل مننژیت) از این كشور گرفته است كه این موضوع قدرت و توانایى بیوتكنولوژى را در یك كشور در حال توسعه نشان مى دهد. اكنون بیوتكنولوژى پس از شكر، مقام دوم صنایع كوبا را در اختیار دارد. این كشور ۴۰۰ پتنت در زمینه بیوتكنولوژى دارد. پنجاه آنزیم مختلف، ۱۵۰  داروى نوتركیب و واكسن هاى متعددى را تولید مى كند. برزیل كه خود داراى صنعت بیوتكنولوژى و ژنومیك در حال تكامل است، میلیون ها دوز از واكسن مننژیت كوبا را وارد مى كند. شایان ذكر است، برزیل داراى ۱۰ مركز انكوباتورى در زمینه بیوتكنولوژى است.
همچنین محققان هندى واكسن جدید را براى پلاسمودیوم ویواكس كه عامل مالاریا در آن كشور است، طراحى كرده اند. دپارتمان بیوتكنولوژى هند در سال ۲۰۰۱ ، ۸۵ میلیون دلار صرف تحقیقات ژنومیك در زمینه پزشكى كرد و اكنون این كشور به یك مركز تولید دارو و آنزیم تبدیل شده است. این كشور سهم بزرگى از بازار داروهاى نوتركیب را به خود اختصاص داده است. كشورهایى مانند آمریكا، روسیه، آلمان، انگلستان، هلند و چند كشور دیگر از جمله جمهورى اسلامى ایران از این كشور دارو وارد مى كنند كه میزان واردات اكثر این كشورها سیر صعودى را نشان مى دهد. جمهورى اسلامى ایران، از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۰ ۶۶‎/۵، میلیون دلار دارو از كشور هند وارد كرده است.
نمونه اى از قابلیت هاى بیوتكنولوژى براى رفع مشكلات كشورهاى در حال توسعه (كاربرد تكنولوژى)
واكسن خوراكى هپاتیت B در سیب زمینى تراریخته تولید شده است و مراحل كلینیكى خود را مى گذراند. این ویروس دومیلیون نفر را در سراسر جهان آلوده كرده و یكى از سه عامل مهم مرگ هاى وابسته به سرطان در كشورهاى آفریقایى، اقیانوسیه و آسیایى است. واكسن هاى خوراكى كه از طریق گیاهان تراریخته تجویز مى شوند، در آینده قیمت واكسن ها را در حد جزء كوچكى از قیمت رایج آنها در خواهد آورد. به عنوان مثال، مصرف چیپس سیب زمینى و یا موز تراریخته، قیمت واكسن هپاتیت B را از حدود ۱۵ دلار كنونى به تنها ۲ سنت تقلیل خواهد داد؛ چرا كه این نوع واكسن ها نیاز به نگهدارى در شرایط خاص ندارند و ارزان تر از واكسن هاى مرسوم هستند. لذا براى كشورهاى در حال توسعه مفید هستند.
همچنین توالى یابى ماده وراثتى انگل مالاریا، بیوانفورماتیك و پردازش اطلاعات منجر به كشت كلاس جدیدى از داروهاى ضد مالاریا شده است كه در مقابل انگل هاى مقاوم به چند دارو مؤثر است. واكنش زنجیره اى پلیمر از (PCR) و شناساگرهاى (probes) غیر رادیو اكتیو دى. ان.آ، نیز بسیار سریع تر، حساس تر، با ویژگى بالاتر و ایمن تر از روش هاى رایج براى شناسایى میكرو ارگانیسم هاى بیماریزا هستند. این روش بخوبى براى شناسایى لیشمانیا (عامل بیمارى سالك) و تب دانگ در كشورهاى آمریكاى لاتین استفاده مى شود.
دانشگاه نایروبى با همكارى دانشگاه آكسفورد و مركز بین المللى واكسن ایدز نوعى واكسن دى. ان.آ (DNA Vaccine) براى ایدز طراحى كرده است كه آزمایش هاى بالینى خود را در كشور مى گذراند. از طریق فارماكوژنومیك نیز مى توان میزان پاسخ افراد به داروها را مشخص كرد و داروى مناسب در اختیار آنها قرار داد و از این طریق باعث حفظ زندگى و منابع با ارزش مراقبت بهداشتى در كشورهاى در حال توسعه شد. مدارك ابتدایى در این مورد در ارتباط با داروى ضد ایدز در آفریقا مشخص شده است.