سلامت نیوز: بحران وخیم آب در ایران، گواه دیگری بر مشكلات محیط زیستی كشور است. دریاچه ها و رودخانه ها یكی پس از دیگری خشك می شوند. دریاچه ارومیه كه روزی بزرگ ترین دریاچه شور در خاورمیانه بود، رو به خشكی كامل است. زاینده رود، - پشتیبان توسعه و بقا در مركز ایران- در اكثر ایام سال بی آب است. تالاب ها در نقاط مختلف كشور خشك می شوند و كیفیت آب در پاره یی نقاط پر جمعیت به شدت رو به افول است. خشكیدن آب های سطحی موجب ازدیاد ریزگرد ها در مناطق مختلف شده است. ریزگرد ها صدمه جدی به كشاورزی و طیور وارد می كنند و سطح كیفی زندگی ساكنان این مناطق را پایین می آورند كه در نهایت كوچ اجباری از این مناطق را به دنبال خواهد داشت.

به گزارش سلامت نیوز، سینا خاتمی متخصص آب و محیط زیست، دانشگاه ملبورن در روزنامه اعتماد نوشت: به عقیده كارشناسان بین المللی عزم جدی ایران برای توسعه سریع و مستقل، با وجود فشارهای بین المللی بر سر برنامه هسته یی، اثرات مخرب جدی بر محیط زیست كشور وارد كرده است. این اثرات به مرزهای ایران محدود نبوده و نسل های متعددی از ایرانیان را تحت الشعاع قرار خواهد داد. با این وجود محیط زیست در مذاكرات هسته یی هیچ جایگاهی ندارد.

دكتر كاوه مدنی - استاد مدیریت محیط زیست در مركز سیاست های محیط زیست امپریال كالج لندن- و نازنین سروش - تحلیلگر سیاسی خاورمیانه- در مقاله اخیر خود در گاردین از اثرات نادیده زیست محیطی تحریم های بین المللی علیه ایران پرده برداشته اند و كارایی تحریم ها را به عنوان ابزاری برای «تحت فشار قرار دادن كشورها برای تغییر سیاست بدون تاثیرات منفی بر حقوق انسانی امنیت و بقا» مورد پرسش و نقد قرار داده اند. این یادداشت برگردانی است از این مقاله گاردین. در تئوری، تحریم ابزاری است سیاسی برای منزوی ساختن و ضربه زدن به اقتصاد كشور تحریم شونده: تا در پی آن، كشور مورد نظر ناچار به تغییر خط مشی ها و سیاست های كلان خود شود بدون اینكه اثری بر حقوق انسانی زیستن و امنیت شهروندان كشور تحریم شونده داشته باشد. در مقابل كشور مورد تحریم می تواند از راهكارهای متفاوتی برای تحلیل فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم استفاده كند اما این راهكارها ممكن است به بخش های اقتصادی ضربه وارد كند.

به طور خاص در مورد ایران، می توان گفت تحریم ها به تمایل هرچه بیشتر برای تسریع توسعه و گسترش زیرساخت های منابع آب، تولید انرژی و تامین امنیت غذایی دامن زده است. به یاری سیاست های داخلی ، ایران توانسته است فشارهای ناشی از تحریم ها را كاهش دهد، اما پیامد های محیط زیستی این سیاست ها باقی مانده است. تبدیل كارخانجات پتروشیمی به پالایشگاه های نفت، از جمله سیاست های واكنشی به تحریم هاست. تا سال ١٣٨٩، ایران ۴۰ درصد از سوخت مصرفی مورد نیاز خود را از طریق واردات تامین می كرده است.

پس از وضع جریمه های سنگین برای فروش بنزین به ایران توسط باراك اوباما، واردات سوختی ایران به میزان ۷۵ درصد كاهش یافت. در پاسخ، ایران پالایشگاه های خود را گسترش داد به پالایش و تولید سوختی دست زد كه برخی آن را عامل اصلی آلودگی مهلك هوای كشور می دانند. توسعه شتابان زیر ساخت ها و سازه های آبی به همراه اعطای یارانه های هنگفت در بخش كشاورزی نمونه های دیگری از این دست سیاست ها هستند: سیاست هایی كه برای پیشبرد توسعه كشور تحت فشار های ناشی از حمله عراق، تحریم های بین المللی و تهدیدات موجود برای امنیت غذایی كشور ضروری به نظر می رسیدند. در حال حاضر، ایران سومین كشور سدساز جهان است. نتیجه این سیاست اما خشكیدن رودخانه ها، و همچنین مصرف بی رویه منابع آب زیرزمینی و آب های سطحی و تخریب تالاب ها در كشوری كه در آن معاهده بین المللی رامسر برای حفاظت از تالاب ها در سال ۱۳۴۹ امضا شده است. دیگر بخش های محیط زیست ایران نیز متاثر از سیاست های واكنشی به تحریم ها بوده اند. سیاست هایی كه از پیامدهای فراگیر محیط زیستی و ناشی از توسعه شتابزده چشم پوشیده اند. پرواضح است كه در پی محدودیت های ناشی از تحریم ها و از سر اجبار، حفاظت از محیط زیست در زمره آخرین اولویت ها قرار گرفته است. علاوه بر این شرایط، ایالات متحده امریكا با سوءاستفاده از قدرت سیاسی خود اقدام به محدود و مسدود كردن برخی كمك ها و تسهیلات مالی نهاد های بین المللی (نظیر برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد (UNDP) و تسهیلات جهانی محیط زیست (GEF) برای مقاصد محیط زیستی كرده است كه موجب تحلیل بیشتر منابع محیط زیستی ایران شده است. این در حالی است كه بر اساس قواعد بین المللی این نهادها باید فاقد هر گونه محدودیتی در جهت كمك به بهبود وضعیت زندگی معیشتی و محیط زیستی در كشورهای در حال توسعه باشند.

با وجود فشار های بین المللی، ایران توانسته است به صادرات نفت و گاز خود، ساخت پالایشگاه ها و توسعه سد سازی ادامه دهد. اما ابعاد محیط زیستی این توسعه مستقل و شتابزده شامل افزایش چشمگیر آلودگی ، تقلیل منابع آبی، تسریع جنگل زدایی و بیابان زایی و تحلیل تنوع زیستی هستند. فارغ از اینكه آیا آنچنان كه بعضی از مسوولان می گویند این مصائب محیط زیستی بخشی از مقاصد تحریم ها بوده اند یا خیر، بی شك عواقب محیط زیستی تحریم ها از مرزهای ایران فراتر رفته و اثرات آن بر نسل های آینده سایه خواهد افكند كه نشان می دهند كه تحریم ها ناقض آشكار حقوق بشر در منطقه است. اما توافق اخیر امریكا و چین بر سر كاهش تولید گازهای گلخانه یی كه می توان آن را به عنوان نقطه عطفی در تاریخ مذاكرات بین المللی بر سر تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین قلمداد كرد، حاكی از بلوغی نوپا در نگاه رهبران سیاسی نسبت به مسائل زیست محیطی است كه نوید می دهد این رهبران به این باور رسیده اند كه این گونه مسائل مرز پذیری سیاسی و جغرافیایی نداشته و حل آنها نیازمند عزم و تلاشی جهانی است. گفتنی است كه مشكلات محیط زیستی ایران از چشم مجامع بین المللی هم دور نمانده است.

سازمان بهداشت جهانی (WHO)، چهار شهر ایران را در رده ١٠ شهرآلوده جهان قرار داده است. اهواز، شهر نفت خیز و صنعتی خوزستان، آلوده ترین شهر جهان است. غلظت آلاینده ها در این شهر سه برابر بیشتر از شهر پكن است كه همواره به عنوان یكی از آلوده ترین شهرهای جهان شناخته می شود. سنندج (رتبه ٣)، كرمانشاه (رتبه ٦) و یاسوج - پایتخت طبیعی ایران- (رتبه ٩)، دیگر شهرهای آلوده ایران در رده جهانی هستند كه علت آلودگی آنها فعالیت های صنعتی، گرد و غبار مهاجر از عراق و سطح كیفی پایین بنزین مصرفی هستند.در كمال تعجب، تهران در زمره ١٠ شهر آلوده جهان قرار نگرفته است.

بحران وخیم آب در ایران، گواه دیگری بر مشكلات محیط زیستی كشور است. دریاچه ها و رودخانه ها یكی پس از دیگری خشك می شوند. دریاچه ارومیه كه روزی بزرگ ترین دریاچه شور در خاورمیانه بود، رو به خشكی كامل است. زاینده رود، - پشتیبان توسعه و بقا در مركز ایران- در اكثر ایام سال بی آب است. تالاب ها در نقاط مختلف كشور خشك می شوند و كیفیت آب در پاره یی نقاط پر جمعیت به شدت رو به افول است. خشكیدن آب های سطحی موجب ازدیاد ریزگرد ها در مناطق مختلف شده است. ریزگرد ها صدمه جدی به كشاورزی و طیور وارد می كنند و سطح كیفی زندگی ساكنان این مناطق را پایین می آورند كه در نهایت كوچ اجباری از این مناطق را به دنبال خواهد داشت.

كاهش چشمگیر آب های سطحی، برداشت بی رویه از منابع تجدیدناپذیر زیرزمینی را ترغیب كرده است. از این رو، ایران در حال هزار یكی از بزرگ ترین استخراج كنندگان آب های زیرزمینی در دنیا محسوب می شود كه در آن سطح آب زیر زمینی در مدت زمان نسبتا كوتاهی به شدت افول كرده است و موجب نشست عمده زمین در برخی نقاط كشور شده است. تخمین زده می شود كه ایران ۷۰ درصد منابع آب زیرزمینی خود را مصرف كرده است: به نظربعضی كارشناسان كاهش جدی كیفی و كمی آب زیرزمینی مساله ملی محیط زیستی دیگری (پس از مساله ملی دریاچه ارومیه) است كه ایرانیان باید در انتظار آن باشند.

تنوع زیستی غنی ایران در نقطه تلاقی آسیا، آفریقا و اروپا، در پی تخریب زیست بوم های طبیعی كه حاصل از توسعه روزافزون شهرنشینی، آلودگی های صنعتی ، زباله ها و پسماند ها، چرای بی رویه و فزاینده طیور، جنگل زدایی، بیابان زایی و فرسایش خاك است، به طرز نگران كننده یی آسیب دیده است. به لطف فعالیت های مخرب انسانی ، یوزپلنگ آسیایی (چیتا)، خرس سیاه آسیایی، آهوی گواتردار ایرانی و گوره خرآسیایی (ایرانی ) از جمله گونه های با ارزش رو به انقراض هستند. فارغ از اینكه توافقی بر سر برنامه هسته یی ایران حاصل و تحریم ها لغو یا سبك تر شوند، در نبود عزم راسخ و سرمایه گذاری كلان، مشكلات محیط زیستی كشور حل نخواهند شد. با اینكه بی شك نمی توان تحریم ها را به عنوان علت العلل مشكلات محیط زیستی ایران برشمرد، از نقش تشدید كننده آنها نیز نمی توان چشم پوشید. اثرات محیط زیستی تحریم ها سطح زندگی و سلامت نسل های متفاوتی از ایرانیان را تحت تاثیر قرار خواهد داد، حتی آنان كه حتی هنوز چشم بر جهان نگشوده اند و نقشی در سیاست ها و مذاكرات هسته یی نداشته اند. بنابراین تحریم ها را می توان به عنوان جنگی سرد و خاموش علیه ایران قلمداد كرد كه آثار آن محدود به عصر كنونی نخواهد بود.

پیامدهای محیط زیستی تحریم ها، اما، جنبه دیگری نیز دارند: مشكلات محیط زیستی مرز های سیاسی را به رسمیت نمی شناسند. ایران از گزند و پیامد های بی سامانی و بی ثباتی همسایگانش، عراق و افغانستان، در امان نبوده است. عدم ثبات سیاسی در افغانستان و و اختلافات موجود بر سر سهم ایران از رود هیرمند تاثیری نسبتا بسزایی در خشكیدن دریاچه هامون در شرق ایران داشته است كه كشاورزی را در این منطقه مختل كرده و به ازدیاد توفان های شن و گرد و غبار در منطقه منجر شده كه كوچ اجباری دسته یی از مردمان این نواحی را به دنبال داشته است.

غرب ایران هم در معرض ریزگردهای مهاجر ناشی از سوءمدیریت اراضی و خشكیدن مانداب های (گونه یی از تالاب) عراق بوده است. اثرات این ریزگرد ها حتی به پایتخت ایران نیز رسیده است و آن را به یكی از علل اصلی آلودگی هوای تهران تبدیل كرده است با اینكه تهران از مرزهای این همسایه غربی ۵۵۰ كیلومتر فاصله دارد. حتی اگر بپذیریم كه آنچنان كه غرب ادعا می كند تحریم ها تنها و تنها ایران را نشانه گرفته اند همان طور كه مشكلات محیط زیستی كشورهای همسایه ایران را تحت الشعاع قرارداده، مشكلات اساسی محیط زیستی ایران، از جمله افزایش آلودگی هوا، كاهش تنوع زیستی ، بیابان زایی، جنگل زدایی و خشكیدن منابع آبی نیز عاقبت مرز های جغرافیایی و سیاسی را در نوردیده و اثرات مهلك منطقه یی و حتی جهانی بار خواهند آورد. با این حال، به دلیل بدیهی، مناقشات و مذاكرات بر سر تحریم ها عموما متمركز بر پیامدها و جنبه های اقتصادی- سیاسی هستند و احوال چند دهه اخیر ایران و منطقه و مذاكرات هسته یی گواه آن است كه هم طرف تحریم كننده و هم طرف تحریم شونده از پیامد های مانا، پویا و ناخوشایند محیط زیستی تحریم ها كاملاغافل اند. بنابراین با وجود اینكه با توجه به توافق اخیر امریكا و چین به نظر می رسد كه مباحث توسعه پایدار، حفاظت از محیط زیست وگرمایش زمین در دستور كار قدرت های سیاسی جهان قرار گرفته است، متاسفانه نمی توان به توجه به محیط زیست در مذاكرات هسته یی ایران و گروه ١+٥ امید چندانی داشت. در این میان جای این سوال وجود دارد كه سیاستمداران غربی كه خود را سردمدار حقوق بشر قلمداد می كنند چگونه می توانند از آثار این جنایت خاموش خود علیه ایرانیان و مردمان دهكده جهانی غافل باشند؟ آیا قوانین حقوق بشرفقط در موارد خاص كاربرد دارد؟