سلامت نیوز:«با دست خویش، خود را به هلاكت نیفكنید.» این آیه‌ای از قرآن است كه شروع مستند مادركشی است، مستندی كه قرار است به وضعیت بغرنج مباحث مدیریتی و توسعه پایدار كه پایداری‌اش در كشور كمرنگ است، بپردازد. شروع فیلم، موسیقی‌اش، صدای كشاورزانی كه از بی‌آبی و وضعیت بد معیشت‌شان در زمینه فیلم حرف می‌زنند، بغض كشاورز ٨٠ سالهای كه از به هم ریختن اوضاع مالی و فقری كه روی زندگی‌اش سایه افكنده می‌گوید، همه فضای فیلم را به تاریكی‌ای كه بر وضعیت توسعه ناپایدار در كشور سایه افكنده، می‌كشاند؛ فضایی كه از نگاه منتقدان، كاملا احساسی ساخته شده و انگار تنها مرثیه‌سرایی می‌كند.
مستند «مادركشی»، كه نگاهی آسیب شناسانه به وضعیت حكمرانی آب در ایران دارد، در جامعه مهندسان مشاور ایران برگزار شد؛ مستندی كه با حمایت مركز بررسی‌های استراتژیك ریاست‌جمهوری، با هدف انتقاد سیستم مدیریتی آب ایران تهیه شده است و قصد داشت توسعه ناموزون را در كشور به تصویر بكشد.
كمیل سوهانی، كارگردان مادركشی، دغدغه اصلی‌اش از ساخت فیلم را توجه به خشكیدگی سرزمین و مساله آب نمی‌داند و مقوله توسعه را به میان می‌كشد.
او جمع شدن و گفت‌وگو درباره توسعه ناپایدار و مباحث مدیریت آب كشور كه یكی از قطعات پازلی بود كه در فیلم نشان داده می‌شد را نتیجه تلاشی ١٨ ماهه برای ساخت فیلم می‌داند و آن را‌موفقیت ارزیابی می‌كند.
درطول ٧٦ دقیقه زمان پخش فیلم در سالن، همهمه‌هایی شنیده می‌شد كه نشان از موج انتقاد جامعه مهندسانی بود كه سدسازی، یكی از اضلاع زندگی‌شان بوده، آنقدر كه با این مبحث عجین‌اند و گوشه پررنگی از افتخارات زندگی حرفه‌ای‌شان محسوب شود. اما موج نقدی كه هنگام برگزاری پانل، به فیلم وارد شد، نشان از این داشت كه شاید مهندسان سدساز هم با توجه به شرایط پیش آمده در كشور، معترف به خطاهای گذشته‌شان باشند، اما هیچ كدام نگاهی كه مادركشی به اوضاع بغرنج سرزمین داشت را تحمل نكردند و هجمه انتقادات به مستند، فضای جلسه غروب یكشنبه جامعه مهندسان مشاور را داغ كرد.
رسیدن به خودكفایی كشاورزی آرمانی غلط بود
محمد درویش، مدیركل دفتر آموزش و مشاركت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست، كه یكی از مصاحبه‌شوندگان مستند بود، از نكات تامل برانگیز مستند گفت؛ نكاتی كه هركدام به گوشه‌ای مشكلات آب، محیط زیست و كشاورزی می‌پرداخت. او در این خصوص گفت: در فیلم كشاورز ترك‌زبانی را می‌بینیم كه از گندمی حرف می‌زند كه روی دستش مانده، نه انباری دارد كه آنها را دپو كند و نه می‌تواند آنها را بفروشد.
این قصه تلخ كشاورزی ما است. میزان ضایعات كشاورزی ما شش برابر حد مجاز است، حدود ٣٠ درصد. یكی از مهم‌ترین دلایلی كه كشاورزی ما در فقر نرم‌افزاری قرار گرفته، این است كه از نظر میزان سرمایه‌گذاری دولت در بخش كشاورزی، ما از بین ١٧٨ كشور رتبه ١٧١ام را داریم.
موضوع دوم، قصه سه میلیارد دلاری است كه با بهترین و فربه‌ترین بخش كشاورزی‌مان، یعنی پسته‌كاران‌مان مرتبط است، آنها توانستند سه میلیارد دلار به دست بیاورند، در ازای مصرف آبی به ارزش هشت میلیارد دلار.
آرمان خودكفایی كشاورزی كه برای این كشور انتخاب شده، در عرصه‌ای كه در پهنه ٢٥ تا ٤٠ درجه نیمكره شمالی قرار گرفته، جایی كه كمربند خشك جهان نام دارد و میانگین ریزش‌های آسمانی یك‌سوم تا یك‌چهارم كمتر میانگین جهانی است و تبخیرش حدود ٥٠ درصد بیشتر، یك آرمان غلط و یك نادانی مطلق بوده.
سدسازان یا آنهایی كه بر غلبه تفكر سازه‌ای در این كشور كوبیدند، هیمه را فراهم كردند برای آتش نادانی. به شهادت وزارت نیرو ٩٠ درصد آب به بخش كشاورزی اختصاص داده شد، كه مشكل بخش كشاورزی آب نبود، ارتقای نرم‌افزاری و راندمان پایین كشاورزی بود.
برای این كار در برنامه پنج‌ساله پنجم باید سالانه ٢٣٠٠ میلیارد تومان هزینه می‌كردیم تا هر سال بتوانیم دو و نیم درصد به راندمان كشاورزی اضافه كنیم. به شهادت معاون وقت كشاورزی، چون این پول را به ما ندادند نتوانستیم این كار را بكنیم.
اما حاصل حدود هزار سدی كه در نیم قرن اخیر در این كشور ساخته شده، ٥٠٠ هزار میلیارد تومان پول بود، ١٥٠ هزار میلیارد تومان دیگر هم برای تكمیل طرح‌های نیمه‌تمام می‌خواهیم. این در شرایطی است كه سازمان‌های متولی مدیریت زمین، به‌شدت از ضعف نرم‌افزاری و سخت‌افزاری رنج می‌برند.
در كشوری كه فقط هست درصد پوشش گیاهی دارد و ١٨ صدم سرانه هر نفر از ایرانیان برای جنگل است، یعنی كمتر از یك چهارم میانگین جهانی. ما حتی یك كانادایر (وسیله اطفای حریق هوایی) نمی‌توانیم بخریم. نه سازمان محیط زیست قدرت خریدش را دارد و نه سازمان جنگل‌ها. چرا نمی‌توانیم بخریم وقتی كه گران‌قیمت‌ترین سازه‌های پهن پیكر سیمان‌اندود را می‌سازیم؟
به خاطر اینكه ما به صندلی‌های توسعه پایدار نگاه یكنواختی نداشتیم، یك بخش به شكل بادكنكی بزرگ شده و دمار از توسعه پایدار در این كشور درآورده است.
او در ادامه با ارجاع به وزیر نیرو گفت: وزیر محترم نیرو یك جمله كلیدی دارد كه جای قدردانی دارد و همه حرف ما است و آن اینكه «بضاعت وزارت نیرو ما را به جایی رسانده كه می‌توانیم ادعا كنیم ٧٩ میلیارد مترمكعب آب را می‌توانیم تنظیم كنیم، درصورتی كه بیشتر از ٤٦ میلیارد متر مكعب آب وجود ندارد، یعنی ٣٣ میلیارد مترمكعب، سازه بیشتر ساختیم، یعنی ١١ سد به بزرگی كرخه. آنچه مشخص است این است كه باید به سمت مزیت‌های واقعی توسعه برویم كه همان استحصال انرژی‌های نو است، رفتن به سمت بوم‌گردی مسوولانه است، استفاده از مزیت‌های ترانزیت و بازرگانی صنایع‌های تِك و كسب و كارهای سبز است.»
او در ادامه به بدهكاری اكولوژیكی اشاره كرد و گفت: ماجرا این است كه ما در بدترین شرایط از نظر ردپای اكولوژیكی مواجهیم، كشور با بدهكاری اكولوژیكی روبه‌روست. هیچ شرایطی شبیه شرایط الان نداشتیم. تمامی تالاب‌های‌مان از بین رفته، حتی آلماگل، آلاگل و آجی‌گل در پایاب خزر از بین رفته‌اند. تالاب گمیشان یك كیلومتر عقب‌نشینی كرده، عمق تالاب انزلی از ١٤ متر به ٧/٠ متر عقب‌نشینی كرده، گاوخونی، ارژن، پریشان، كافتر و مهارلو را از دست دادیم، در پایاب دالكی، ما هله را از دست دادیم.
اینها همه سبب شده در ارزشمندترین استان كشور، خوزستان، جایی كه بیشترین میزان سرمایه‌گذاری شده، بیشترین میزان منابع نفت و گاز را دارد، بیشترین میزان اشتغال شده، هیچ كس حاضر نباشد آنجا زندگی كند، كیفیت آموزش پرورش در میان ٣١ استان كشور، سی و یكم شود، شش هزار نفر مهاجرت كردند و شش هزار نفر دیگر می‌خواهند مهاجرت كنند.
مطلق‌گرایی در هجمه به سدسازی درست نیست
بیطرف بودن و پرهیز از مطلق‌گرایی، نگاهی بود كه منتقدان این فیلم به آن وارد كردند. علیرضا دایمی، معاون برنامه‌ریزی و اقتصاد وزارت نیرو، با مثبت دانستن اثر مستند در ایجاد شوك در جامعه، آن را فاقد نگاه علمی دانست و گفت: سد هم مانند دیگر آثار سازه‌ای، می‌تواند اثرات مثبت یا منفی داشته باشد. ما اگر در آسیب‌شناسی اشتباه كنیم، حتما در علاج‌بخشی هم اشتباه می‌كنیم.
اگر همه معضلات را گردن سدسازی بیندازیم، آن موقع در علاج‌بخشی هم نمی‌توانیم تصمیم درست بگیریم. ما در سالهای بعد از انقلاب، به دلیل توسعه و تولید محصولات كشاورزی و ترازی كه سطح زندگی مردم تعیین كرده بود، مجبور شدیم به سمت تامین منابع آب بیشتر برویم. اما بسیاری از طرح‌ها هم قابل دفاع است.
بسیاری‌شان هم قابل نقد است كه اثرات منفی زیست محیطی ایجاد كرده. اگر طرح آمایش سرزمین داشتیم، صنایع‌مان نباید در یك منطقه متمركز می‌شد تا بعد به زور مجبور شویم منابع آب تامین كنیم. امروز كه داریم صحبت می‌كنیم صدها طرح تحمیلی در وزارت نیرو داریم كه ما موافق ساخت این سدها نیستیم. در حوزه كرخه بیش از ٤٥ طرح بزرگ داریم كه در دست مطالعه است در حالی كه ظرفیتی برای آنها وجود ندارد.
عباسقلی جهانی، عضو كمیته تحقیقات آب وزارت نیرو هم با تاكید بر جلوگیری از مطلق‌گرایی، جامعه و سازندگان فیلم را به تلطیف كردن فیلم توصیه كرد. او با ارجاع به معیارهای یونسكو برای مباحثی چون انتقال آب و سدسازی گفت: بحث سدسازی و انتقال، مساله‌ای ست كه توسط سازمان جهانی هم تایید شده اما به شرط رعایت معیارها و چارچوب‌هایش. یونسكو به طور مطلق انتقال بین‌حوضه‌ای را نفی نمی‌كند، معیارهایی را درنظر می‌گیرد كه آن چارچوب‌ها باید رعایت شود. سدهایی هم در كشور ساخته شده‌اند كه مفید بودند، آنها را بگذاریم كنار سدی چون گتوند تا اصل بی‌طرفی رعایت شود.
او همچنین پیشنهاد داد گروهی خبره و مورد وثوق تعیین شوند تا بر ١٥٠ هزار میلیارد تومانی كه قرار است خرج اتمام پروژه‌های سدسازی شود، نظارت كنند.
برای آبی سد ساختیم كه وجود ندارد
معاون مركز بررسی‌های استراتژیك ریاست‌جمهوری كه به عنوان نماینده مركز و اسپانسر فیلم در پانل حاضر شده بود، در انتها، در پاسخ به جامعه مهندسان و منتقدان فیلم، آنها را به بازبینی پروژه‌های‌شان توصیه كرد و گفت: دوستان انتظار دارند كه در این فیلم محاسبات علمی دیده شود آنجایی كه باید شما مهندسان محاسبه می‌كردید، نكردید. در فیلم انتظار محاسبه دارید؟
افتخار می‌كنم دولت به بلوغی برسد كه علیه خودش فیلم بسازد. این فیلم گفتمان ایجاد كرده است.
محمد فاضلی با اشاره به اطلاعاتی كه وزارت نیرو در این خصوص منتشر كرده، گفت: اسلایدهای وزارت نیرو اعلام می‌كند آب زیرزمینی كشور در همه زمینه‌های صنعت، شرب و كشاورزی، بیشتر از آب سطحی استفاده شده. بودجه سالهای ٨٧ تا ٩٤ نشان می‌دهد متوسط سال‌هایی كه پروژه‌های آبی طول كشیده است، ١٣ سال است، به خاطر همین وقتی می‌گویند تونل زاب به ارومیه را ٣ ساله می‌سازیم، همه می‌خندند. متوسط ٢/٢ میلیارد دلار در این پروژه‌ها بر اساس اسناد بودجه خرج كردیم، این به غیر از فاینانس خارجی و مشاركت مردم و هزینه‌های مطالعات است.
ما برای آب سطحی كه همواره مصرفش كمتر از زیرزمینی بوده، ٢/٢ میلیارد دلار خرج كردیم، آن وقت وزیر نیرو در اقدامی حیرت انگیز، بودجه آب‌های زیرزمینی را ١٨ تا ٢٣ برابر می‌كند. سوال این است كه چرا همواره وقتی مصرف آب زیرزمینی بیشتر بوده و بحران بزرگ امروز كشور، فرونشست و بیابان‌زایی است، سالی ٧ هزار میلیارد برای آب‌های سطحی خرج كردیم و سالی كمتر از ٢٠ میلیارد در آب‌های زیرزمینی؟ این عدم توازن است و دوستان استدلال می‌كنند ما مشاور بودیم و مامور و معذور. این بزرگ‌ترین دروغ این كشور است.
او در ادامه به اعتراف به اشتباه از سوی سدسازان اشاره كرد و گفت: اینكه به طور كلی یك اشتباهاتی را بپذیریم، فایده ندارد. باید حجم دلاری و بیابان‌زایی‌اش را دربیاوریم. اینكه می‌گوییم امنیت غذایی باید داشته باشیم درست است، ولی چه كسی گفته رسیدن به امنیت غذایی برابر است با كشاورزی نابهره‌ور. قرار بود سدسازی یكی از گزینه‌ها باشد، نه‌تنها گزینه. این فیلم نشان می‌دهد سدسازان كارشان را خیلی خوب انجام دادند. به‌موقع لابی كردند، به‌موقع دیتا جمع كردند، به موقع فشار آوردند، به‌موقع محاسبه كردند، به موقع كارهایی را كه نادرست انجام داده بودند را پوشاندند. اگر فشار اجتماعی نبود، گتوند هم نشان داده نمی‌شد.
بزرگ‌زاده، معاون فنی و پژوهشی شركت آب نیروی ایران، عسگری عضو جامعه مهندسین مشاور آب ایران و حامدی عضو كمیته كشاورزی مهندسین مشاور هم از منتقدان این مستند بودند، منتقدانی كه خودشان را نه طرفدار مطلق سد می‌دانند و نه متنفر از آن. آنها معتقدند به سدسازی به چشم تكنولوژی نگاه می‌كنند و شاید فیزیكی‌ترین مساله ممكلت بدانند اما تنها مساله مملكت نمی‌دانند. به اعتقاد آنها سد خوب سدی است كه از مسیر آمایش سرزمین و طرح‌های جامع بگذرد. گزینه برتر همیشه سد نیست ولی اگر لاعلاج به تنها راه سد رسیدیم، انتخاب می‌شود.
این روند شامل همه پروژه‌ها می‌شود و به سد محدود نمی‌شود. فرودگاه، راه، بیمارستان كه عام‌المنفعه‌ترین سازه محسوب می‌شود اگر جانمایی‌اش بد باشد باید تخریب شود.
نظر شما